Solidariteit, wie kiest daar nog voor?
QD6 SmTSPLNSIOtN
Feiten &Meningen
Berlusconi's
Italië verdient
eerlijke kans
Onbetaald
werken in
de oorlog
C Pi A i% 16. SEPTEMBER
d.DA.R AMSTERDAM
Kliklijnen ondoelmatig, onzorgvuldig en moreel verwerpelijk
MAANDAG 2 MEI 1994
Het is moeilijk niet in paniek te raken over
de ontwikkelingen in Italië, waar media
magnaat Silvio Berlusconi donderdag is ge
waagd een nieuwe regering te formeren. De
afgelopen twee jaar had de politieke geves
tigde orde gezuiverd en haar handlangers
ontmaskerd moeten worden. Maar nu krijgt
een man de leiding met intieme banden
met diezelfde orde en met handen die nau
welijks schoner zijn dan die van de velen
die zijn gevallen.
Bovendien is hij het vleesgeworden cor
poratisme, zijn commerciële belangen zijn
verstrengeld met zijn politieke belangen,
vooral in de media. Hij bezit de helft van de
televisiemaatschappijen van het land en
staat op het punt de controle te krijgen over
de staatssector. Met zijn enorme schulden
krijgt hij ook de zeggenschap over de
staatsbanken, waaraan hij geld schuldig is.
In plaats van de banden tussen politiek en
bedrijfsleven in de eerste stadia van de ver
nieuwing te verbreken of te verzwakken,
hebben de Italiaanse kiezers het tegenover
gestelde gedaan.
Zorgwekkender is dat nu neofascisten
gaan deelnemen aan de regering van een
belangrijk Europees land. Een van hen eiste
onlangs de teruggave van Adriatisch grond
gebied dat Italië na de Tweede Wereldoor
log is kwijtgeraakt aan Joegoslavië.
Terwijl een groot vraagteken boven de
nieuwe regering hangt, klit een massa klei
nere vraagtekentjes samen boven de leden
van het nieuwe parlement. Er is een gewel
dige instroom geweest van nieuwe gezich
ten. De meeste nieuwkomers zijn volgens
politieke normen jong en komen uit het be
drijfsleven in plaats van uit de oude partij
machines. Met hen zouden enthousiasme,
individualiteit en waardevolle ervaring uit
de echte wereld hun intrede doen, maar zij
zijn ook nog niet getest, onvoorstelbaar en
mogelijk te zeer verplicht aan de allianties
die hen hebben gekozen.
Het heeft echter geen zin om vooruitlo
pend op de gebeurtenissen in paniek te ra
ken. Italië heeft in het verleden bewezen
een veerkrachtig land te zijn, in staat in
competente regeringen, overvloedige cor
ruptie en een veel te zware ambtenarij te
overleven. Het land zou de schokken die
het zichzelf heeft toegebracht wel eens be
ter kunnen overleven dan de buitenwereld
denkt. Het moet in elk geval een eerlijke
kans krijgen. Berlusconi is een man met ta
lent. Als hij dat talent in dienst van het land
stelt en niet van zijn eigen belangen uitgaat
en dat is de maatstaf volgens welke hij
het eerst zal worden beoordeeld zou hij
de hervormingen kunnen doorvoeren die
zo hard nodig zijn.
LONDEN THE INDEPENDENT
THE INDEPENDENT
„Nee, we betalen de arbeiders niets. Ze
werken, omdat ze iets te doen willen heb
ben. Dan kunnen ze de oorlog even van
zich afzetten." De arbeiders zijn niet alleen
onbezoldigd, ze moeten bovendien voor
het ochtendgloren op het werk zijn en kun
nen pas na het invallen van de duisternis
weg, omdat ze anders het doelwit worden
van Servische sluipschutters. De Bretex fa
briek in Breza, ooit de grootste textielfa
briek in de Balkan, ligt op slechts 250 meter
afstand van de, Servische frontlinie.
„Pas op! Daar zit een sluipschutter", waar
schuwt Izet Bajramovic, de directeur van de
fabriek. We haasten ons van de fabrieks-
poort naar de relatieve veiligheid van een
van de gebouwen, dat door talloze granaat
inslagen is beschadigd. Binnen vormen drie
rijen geblakerde spinmachines en stapels
verschroeide wol de treurige restanten van
wat ooit een spinhal was.
De fabriek is twee jaar dicht geweest, vanaf
het begin van de Bosnische burgeroorlog,
en ligt op achttien kilometer afstand van
Sarajevo, dus net binnen de door de Vere
nigde Naties gecontroleerde veiligheidszo
ne van twintig kilometer. Vóór de oorlog
werkten er 550 mensen, nu zijn dat er zes
tig, merendeels vrouwen. Vroeger draaide
de fabriek zeven dagen per week en expor
teerde textiel naar Duitsland, Groot-Brittan-
nië, Zweden en Zwitserland. De omzet be
droeg zo'n 36 miljoen gulden per jaar.
Nu is een aantal fabriekshallen compleet
verwoest. Het beschutte centrale plein van
het complex is omgeploegd om tarwe te
verbouwen. In de weinige hallen waar nog
werkende machines staan, worden dikke
wollen sokken, wanten, bivakmutsen en
truien gemaakt. „We geven het allemaal
weg", legt directeur Bajramociv uit. „We
doen het cadeau aan de vluchtelingen en
aan het leger."
Wil hij er dan geen winst op maken? „Geld
betekent niets meer", zegt Bajramovic.
„Hier staan mensenlevens op het spel. Je
kunt kinderen niet van de kou laten sterven.
We betalen geen loon, alleen belastingen.
De mensen werken, net als.ik, vanuit een
gevoel van patriottistische plicht. Het is een
kwestie van eer begrijpt u?
BREZA CHRISTOPHER BELLAMY
VERTALING: MARGREET HESLINGA
De vrije val van het CDA, wel of geen paarse coalitie en Hirsch Ballin. Zoals gewoonlijk ging het in
de laatste weken voor de verkiezingen weer eens meer over de vorm dan over de inhoud. Het te
kent enerzijds hoe dicht de partijprogramma's tegen elkaar aan liggen, maar het tekent ook hoe
weinig ruimte er blijkbaar is voor een fundamenteel debat over de toekomst van onze samenle
ving.
Opmerkelijk is hoe de partijen elkaar ge
vonden lijken te hebben op het adagium
dat er ook de komende kabinetsperiode
vooral bezuinigd dient te worden om het
kwaad van de werkloosheid te bestrijden.
Wie de televisie aanzet of de krant open
slaat, hoort of leest steeds weer dat de soci
ale zekerheid veel te royaal is, onbetaal
baar wordt, onvoldoende prikkels bevat
om weer aan de slag te gaan en dus flink
op de helling moet.
Het is een feit dat onze sociale zekerheid
een kostbare zaak is. Iedere honderd wer
kenden moeten nu 86 niet-werkende land
genoten onderhouden en als we niet uitkij
ken worden dat er negentig of nog meer.
Dat betekent in concreto dat de zes mil
joen werkenden van hun salaris niet alleen
hun eigen huishouden moeten laten draai
en, maar ook nog eens dat van een kleine
vijf miljoen bejaarden, werklozen, zieken,
arbeidsongeschikten, weduwen en bij
standsmoeders. Dat alles kost dit jaar bij
elkaar rond de 140 miljard gulden.
Derhalve passeert het ene plan na het an
dere voor de herziening van de sociale ze
kerheid tegenwoordig de revue, met als
meest vergaande variant het ministelsel.
Iedereen krijgt slechts een minimum-uit
kering en moet zich voor de rest maar par
ticulier bijverzekeren. Tegenstanders bena
drukken vooral het verlies van solidariteit
in een dergelijk stelsel, voorstanders bena
drukken dat zo'n stelsel de eigen verant
woordelijkheid in ere herstelt. Voor beide
standpunten valt wat te zegggen.
Waar geen van de partijen het over heeft, is
dat ons sociale stelsel al bijna een ministel
sel is: ongeveer negen van de tien mensen
die langer dan een jaar op een uitkering
zijn aangewezen - dan praten we dus over
de bejaarden, arbeidsongeschikten, lang
durig werklozen en bijstandsmoeders -
krijgen nu al niet meer dan het sociaal mi
nimum.
LOONKOSTEN
Het probleem van de sociale zekerheid is
niet zozeer dat de uitkeringen zo riant zijn,
maar het aantal mensen dat er een beroep
op doet. Daar valt voor een groot deel ech
ter niets aan te doen. Ongeveer de helft
van het aantal uitkeringsontvangers zijn
65-plussers en er komen er jaarlijks per sal
do 30.000 bij. Maar daarnaast zijn er na
tuurlijk ook nog een half miljoen werklo
zen en enige honderdduizenden gedeelte
lijk arbeidsongeschikten die best zouden
kunnen en ook willen werken. Waarom
blijven al die mensen langs de kant staan?
Even een duikje in de economie: een be
drijf is geen liefdadigheidsinstelling en
neemt dus alleen iemand aan als het ver
wacht dat die persoon meer produceert
dan hij of zij kost. Je kunt lang plussen en
minnen, maar één ding is duidelijk: hoe
hoger de loonkosten, des te hoger de
drempel om mensen aan te nemen en des
te minder er dus aan de slag komen.
Dus is het van levensbelang om de loon
kosten binnen de perken te houden. Het
opmerkelijke is dat vrijwel iedereen daarbij
de conclusie trekt dat dus de uitkeringen
omlaag moeten, al dan niet via een mi
nistelsel, en dat de overheid nog veel meer
dient te bezuinigen. Daardoor kunnen de
belastingen en sociale premies omlaag, da
len de loonkosten, ontstaan er meer ba
nen, kunnen de premies verder omlaag,
enzovoorts.
SPIRAAL
De achterliggende gedachte achter het kor
ten of bevriezen van de uitkeringen is dat
je werkenden niet, of in elk geval niet veel,
kunt laten inleveren. Enerzijds omdat al
zo'n zwaar beroep op hen wordt gedaan,
anderzijds omdat werkenden macht heb
ben. Ze kunnen stijgende lasten vertalen in
looneisen om zo hun koopkracht veilig te
stellen of te vergroten - en doen dat ook.
Dat gaat goed zolang er een forse econo-
mische groei is, maar zodra de welvaarts
machine even hapert, zoals in de jaren ze
ventig, dan loopt het fout. Dan gaan de lo
nen ten koste van de winsten en gaan be
drijven banen schrappen waar ze maar
kunnen.
Die boodschap verloren de bonden eind
jaren tachtig even uit het oog, maar ze
werden hard bij de les getrokken door de
hieuwe vloedgolf van ontslagen. De loonei
sen zijn inmiddels weer uiterst gematigd.
Toch worden er op dit moment banen ge
schrapt bij het leven. Deze keer speelt een
andere factor mee: de toenemende con
currentie uit de lage-lonenlanden. Mede
daardoor zit Nederland nu als zoveel ande
re landen in de spiraal waarin een steeds
kleinere groep steeds harder moet werken,
daarvoor over het algemeen goed betaald
wordt, maar tegelijkertijd een groot deel
van die extra verdiensten ziet weglekken
naar de collega's die worden ontslagen.
Als vooral de hoeveelheid uitkeringen het
probleem is, moeten er dus in de eerste
plaats meer mensen aan het werk. Maar
banen kun je niet van de bomen plukken.
Als de doorrekeningen van het Centraal
Planbureau van alle verkiezingsprogram
ma's één ding duidelijk maken, dan is het
wel dat er honderdduizenden mensen
langs de kant zullen blijven staan, wie het
ook na 3 mei voor het zeggen krijgen.
Willen die honderdduizenden niet in pure
armoede belanden, dan zal er geld op tafel
moeten komen, veel geld. Dat geld zal van
de werkenden moeten komen. Als die dat
vertalen in looneisen, raakt Nederland
steeds verder van huis. Dan worden er nog
meer mensen ontslagen en zullen bedrij
ven nog minder nieuwe mensen in dienst
nemen. Dan worden de financiële proble
men in de sociale zekerheid alleen maar
groter. Dat is één reden voor loonmatiging.
Een tweede reden gaf president Duisen-
berg van De Nederlandsche Bank vorige
week bij de presentatie van het jaarverslag:
de loonmatiging in de jaren tachtig heeft
een enorme banengroei opgeleverd en hij
ziet geen reden waarom dat in de jaren ne
gentig niet nog een keer zou lukken. Als er
in de afgelopen jaren niet zulke forse loon
eisen waren gesteld, zouden er volgens
hem nu 150.000 werklozen minder zijn.
Het belangrijkste van dit moment is uiter
aard om de ontslaggolf te stoppen. Een
heel bruikbaar model lijkt dat van Volks
wagen, waar iedereen met inlevering van
salaris minder is gaan werken om 30.000
ontslagen te voorkomen. Op die manier
ontstaat er bij bedrijven die reorganiseren,
zoals dat zo eufemistisch heet, arbeidstijd
verkorting op maat. De werknemers weten
precies voor wie ze inleveren (de collega's
die kunnen blijven), ze krijgen er wat voor
terug (vrije tijd) en de bedrijven komen
niet met het probleem te zitten dat ze geen
capabele mensen kunnen vinden voor
'vrijkomende' arbeidsplaatsen. Die hébben
ze immers al in dienst. Bij bijvoorbeeld de
Bijenkorf, Vroom&Dreesmann en de Hema
is voor dat model gekozen.
Solidariteit werkt twee kanten op. Als de
werkenden offers brengen voor de niet-
werkenden, ligt het voor de hand dat die
op hun beurt solidair zijn door het achter
stallige werk in bijvoorbeeld de zorg voor
onze ouderen, het milieu en de veiligheid
van de leefomgeving op te pakken. Daar
voor zijn de afgelopen jaren genoeg plan
nen en modellen ontwikkeld. Een aantal
politici, vakbonden en werkgevers werpt
daarvoor nog steeds een dam op uit vrees
dat op den duur 'echte' arbeidsplaatsen
worden opgevuld door werklozen met een
uitkering. Hoe terecht dat bezwaar op
zichzelf ook is, het belang van de mensen
die langs de kant staan en van de maat
schappij als geheel moet zwaarder wegen.
Het valt niet langer te verkopen dat ener
zijds geen geld beschikbaar is voor meer
veiligheid op straat of zorg voor ouderen,
terwijl er anderzijds tientallen miljarden
worden uitgegeven om mensen thuis te la
ten zitten die dat werk zouden kLinnen
doen.
SOLIDARITEIT
De grote vraag voor de komende jaren is
wie de werkenden kan motiveren om in te
schikken. Die rol zou de regering moeten
vervullen als behartiger bij uitstek van het
algemeen belang. Maar juist op dat punt
laat de politiek het afweten. De meeste
partijen benadrukken steeds weer hoe
zwaar de werkenden al worden belast en
hoezeer lastenverlichting noodzaak is.
Maar waarom kiest niemand voor het of
fensief en wijst erop dat die 'lasten' niet al
leen maar een onkostenpost vormen? Met
al die belastingen en sociale premies wordt
óók een stabiele samenleving overeind ge
houden waarin iedereen (nog) een fatsoen
lijk bestaan wordt gegarandeerd en waar-
mee óók al die dingen worden betaald
Waarvan iedereen het nut en de noodzaak
inziet: politie, bejaardenzorg, onderwijs,
gezondheidszorg, noem maar op. Waarom
zegt niemand dat die voorzieningen hun
geld waard zijn? Waar is de tijd dat je een
CDA-kamerlid kon horen zeggen dat de
menselijkheid van een samenleving wordt
bepaald door de manier waarop ze met
haar zwaksten omgaat?
Net nu ook in Nederland een onderklasse
dreigt te ontstaan, willen de meeste partij
en vooral bij de zwakkeren miljarden weg
halen om die vervolgens via lastenverlich
ting door te sluizen naar de werkenden.
Werkenden, die ondanks die zo verguisde
collectieve lastendruk nog altijd gemiddeld
twee keer zoveel geld in hun portemonnee
hébben als een bijstandsontvanger. Een
man als Jan Pronk, die zich vorige week
wat vertwijfeld afvroeg waarom ook bin
nen zijn eigen PvdA zonder wezenlijke dis
cussie is gekozen voor zo'n vorm van om
gekeerde solidariteit, is een roepende in de
woestijn.
In zijn recente boek 'de wereld aan het
werk' eindigt de Amerikaanse minister van
arbeid Robert Reich met een oproep tot
solidariteit. Gaat het zo door, dan zakt de
toch al harde Amerikaanse samenleving
door de bodem, stelt hij: „De Amerikanen
zullen bewoners worden van een soort
vrije zone die hen alleen maar verplicht af
te zien van het toebrengen van lichamelijk
letsel aan een ander en van het stelen van
andermans eigendom. Amerikanen schei
den zich af in kleine enclaves van mensen
met gelijk inkomens, soortgelijke waarden,
normen en belangstelling. Maar deze lots
bestemming is vreselijk triest, als dat onze
lotsbestemming is. Zij betekent het einde
van het 'Amerikaanse experiment' om een
bonte samenleving te scheppen die niet al
leen bijeen wordt gehouden door haar lief
de voor individuele vrijheid, maar ook
door haar rechtvaardigheidsgevoel".
Solidariteit, daar draait het meer dan ooit
om. Maar wie durft daar nog voor te kie
zen?
SJ AAK SMAKMAN
ln het kader van de bestrijding van
uitkeringsfraude werd vorige week
een plan gelanceerd om in het hele
land 'klikcentrales' in te stellen: spe
ciale 06-nummers waar particulie
ren anoniem hun buurvrouw of col
lega kunnen aangeven wegens uit
keringsfraude. Het Gemeenschap
pelijke Administratiekantoor (GAK),
belast met.de uitvoering van een
aantal sociale-zekerheidswetten, is
echter weer ijlings van dit idee te
ruggekomen. Terecht - want tegen
deze vorm van georganiseerd klik
ken bestaan grote morele en juridi
sche bezwaren.
De doelmatigheid van dit soort ini
tiatieven is minimaal, schreef de ju
rist Verheul in 1989 in zijn proef
schrift 'Fraude en misbruik in de
sociale zekerheid'. In het buiten
land, waar dit al eerder is gepro
beerd, leidde het voornamelijk tot
telefonische scheldpartijen en ja
loerse verdachtmakingen. Maar de
ze initiatieven zijn vooral af te wij
zen, omdat ze de jacht van ieder op
ieder legitimeren en de politiestaat
dichterbij brengen. Verklikkerij en
anonieme tips dienen scherp te
worden onderscheiden van aangifte
doen van een strafbaar feit: aangifte
is een wettige procedure die met
waarborgen is omkleed.
De morele problemen met door de
overheid georganiseerde tipgeverij
zijn bekend. Toen het Wetboek van
Strafrecht werd ingevoerd, eind vo
rige eeuw, schreef de beroemde ju
rist De Pinto al: „Er ligt iets aansto
telijks, misschien iets onzedelijks in,
de eenvoudige burger te noodzaken
om op te treden als spion of verklik
ker van zijn medeburger". Zelfs in
de jaren dertig zijn in Nederland
voorstellen voor de instelling van
klikcentrales tegen steunfraude van
de hand gewezen. Sinds de tijd van
Alva wordt verklikkerij in Nederland
als verachtelijk beschouwd: in de
Tachtigjarige Oorlog opereerden de
beruchte 'zes-stuiversmannen',
mensen die voor zes stuivers hun
medeburgers als ketters aanbrach
ten bij de Spaanse inquisitie.
De openstelling van speciale 06-
nummers is door de leiding van het
GAK kennelijk alsnog afgewezen
met het motief de uitkeringsont
vangers niet te willen criminalise-
GIJS SCHREUDERS
juridisch
medewerker
ren. Er bestaan immers ook geen
06-nummers voor het melden van
belastingfraude, milieufraude, vis-
fraude, geknoei met de BTW, mis
bruik van BV's, merkenfraude, cor
ruptie, bedrijfsmatige flessentrekke
rij en dergelijke. Door speciaal de
sociale zekerheid als domein voor
anonieme tipgevers aan te wijzen,
dreigt de zorgzame samenleving uit
te draaien op een verklikkersmaat
schappij.
Iedereen is het er wel over eens dat
fraude en misbruik in de sociale ze
kerheid moeten worden opge
spoord, ook in het belang van de
uitkeringsgerechtigden zelf. Sanc
ties bevestigen dat de uitkeringen
niet zijn bedoeld voor klaplopers en
fraudeurs. Het is pijnlijk maar on
vermijdelijk dat ook allerlei admini
stratieve voorwaarden en plichten
tot - soms vergaande - informatie
verschaffing over de persoonlijke
omstandigheden worden opgelegd.
Er bestaat dus ook zonder Idikcen-
trales al een grote spanning tussen
de noodzaak van fraudebestrijding
en het recht dat ook uitkeringstrek
kers hebben op bescherming van
hun privacy. Het is geen pretje om
gegevens over je woon- en leefsitu
atie, relaties, arbeidsverleden, beta
lingsproblemen enzovoorts té moe
ten laten controleren.
Het is waar: de feiten achter de ge
gevensbestanden zijn niet altijd
eenvoudig te achterhalen. Daarom
wordt - ook zonder speciaal 06-
nummer - door de sociale diensten
en uitkeringsinstanties al druk ge
bruik gemaakt van anonieme tips.
Volgens sommigen is tipgeving zelfs
de kurk waarop de fraudebestrij
ding drijft. In zijn proefschrift
schreefVerheul, tegenwoordig
rechter in Amsterdam, dat veertig
tot zeventig procent van de onder
zoeken begint met particuliere tips.
Vrijwel altijd anoniem.
De auteur zet echter grote vraagte
kens bij het gebruik dat van de tips
wordt gemaakt. Als de tip niet het
redelijke vermoeden van een straf
baar feit oplevert, mag er bij de op
sporing en bewijsvoering geen aan
dacht aan worden besteed. Een tip
geldt trouwens nooit als bewijsma
teriaal.
Een verklikker die de privacy van
een ander heeft geschonden (de
buurvrouw beloerd, een collega
achtervolgd) kan daarmee onrecht
matig hebben gehandeld. Soms
dient het belang van de privacy vol
gens de rechtspraak van het Eu
ropese Hof voor de rechten van de
mens wel degelijk boven het belang
van de opsporing te gaan. In Neder
land is de Hoge Raad niettemin van
oordeel dat tipgebruik onmisbaar
kan zijn voor de fraudebestrijding.
Bij de sociale diensten komen veel
tips binnen over mensen die een
verzwegen gezamenlijke huishou-
ding voeren. Het gaat dan vooral g|
om de vraag of een bepaalde bij-
standsgerechtigde, meestal een
vrouw, regelmatig naar bed gaat |r
met een bepaalde man. Zulke tips e
horen te worden genegeerd. Aan d^.
betrouwbaarheid van tips moeten
hoge eisen worden gesteld. Veelal
zitten achter de 'kliks' onbehoorlij-
ke of dubieuze motieven: wrok, f
concurrentie, wraak, jaloezie. Een E,
ander bezwaar is dat de tips bij na-
der onderzoek vaak geen fraudege-ir.
drag onthullen. Wie bijverdiensten
van de buurman aangeeft, weet nie
dat deze misschien keurig werden
opgegeven. Verheul pleit dan ook
voor een 'kritische doelmatigheids-^
toets' en 'een zorgvuldige behoor- g|
lijkheidstoetsing. u
Het plan via 06-lijnen burgerhulp tt
organiseren voor de fraudebestrij-
ding kon deze toetsen niet door-
staan, zoals het GAK te elfder ure
heeft ingezien: het is niet doelmatig
niet zorgvuldig, niet behoorlijk en
moreel verwerpelijk.