Natuurverf
op de muur,
maar wel
lekker wonen
"Tl
Ooit van Freud
ZATERDAG 23 APRIL 1994
ERNA STRAATSMA
cobel is een complex van 19 wo-
a ningen tegenover de Rembrandt-
J^a^É scholengemeenschap, die
'Tuinderijpad' als adres hebben meegekre
gen en voor ruim twee ton zijn verkocht. Drie
blokken eengezinswoningen, die opvallen
door een glazen pui aan de zuidkant. Op
mooie zondagmiddagen trekken ze veel be
langstelling van 'eco-toeristen'. Die meestal
teleurgesteld zijn als ze op het oog toch vrij
gewone rijtjeshuizen aantreffen. Zonder gras
of zonnecollectoren op het dak, laat staan
geiten.
Architect Renz Pijnenborgh legt uit dat
'milieuvriendelijk bouwen' in. principe niet
bestaat. Ruimtelijke ordening gaat immers
altijd ten koste van het natuurlijke milieu.
Maar je kunt bij bouwactiviteiten wel zo zui
nig mogelijk omgaan met natuurlijke grond
stoffen, om de aarde te sparen. „Niet alles
maar opmaken wat er is, maar streven naar
een duurzame samenleving", zegt Pijnen
borgh, die woont en werkt in een zelf ont
worpen buurt in 's Hertogenbosch.
Stans van der Veen, bewoonster van Tuin
derijpad nummer 19, heeft haar vorige
maand opgeleverde huis zo veel mogelijk in
gericht volgens de bio-ecologische filosofie.
Op de muren zit witte natuurverf, op basis
van lijnolie. De vloer is bedekt met terracotta
gekleurd marmoleum. Daarop staan twee le
ren stoelen, een houten plantetafeltje met va
ren en een massief houten eettafel. Als Stans
van der Veen uitlegt dat ze niet zo van 'frut
sels' houdt, klinkt haar stem hol in de groten
deels lege kamer. „Er komt nog wel een bank
hoor, want dat is wel gezellig, met z'n twee
tjes. M^ar verder blijft het zo." In de keuken
Staat een CFK-vrije koelkast. Het houten aan
recht is zelfgebouwd, om het gebruik van
kunststoffen te vermijden.
Alleen bij het verven is een enkele keer 'ge
spijbeld'. „De natuurverf was op een gegeven
moment uitverkocht", vertelt ze enigszins
beschaamd. „Afijn, toen hebben we uit lui
heid ergens anders synthetische verf gekocht,
die we eigenlijk niet zouden gebruiken."
Maar er waren verzachtende omstandighe
den: „In Leiden kun je*voor natuurverf alleen
terecht bij een winkel in de Morsstraat. Alle
bewoners uit dit wijkje zijn daar natuurlijk op
hetzelfde moment naartoe gegaan, dus die
man was in één keer door z'n hele voorraad
heen."
Boeken verwarmen
De muren in Van der Veens huis zijn nage
noeg onbedekt. Vanwege de muurverwar
ming mogen de wanden maar voor maxi
maal 30 procent bedekt zijn. „Als je er een
grote boekenkast tegenaan zet, ben je je boe
ken eigenlijk aan het verwarmen in plaats
van je kamer. Dat lijkt me niet zinvol. Mis
schien dat we een boekenzuil neerzetten, een
kast waar je omheen kunt lopen."
Door de wanden loopt een net van warm
water-buizen. Die zorgen voor de verwar»
ming van de kamers. Radiatoren zijn nergens
te bekennen, omdat de architect er vanuit
gaat dat zij een slechte invloed hebben op
het klimaat in de woningen. Door het ontbre
ken van radiatoren blijft de hoeveelheid stof-
circulatie beperkt en komt 'stofverbranding'
niet voor. De lucht is daardoor zuiverder, wat
de ademhaling gemakkelijker maakt. Dat is
het 'biologische' aspect van Pijnenborgs filo
sofie: het binnenmilieu moet zo gezond mo
gelijk zijn.
Het binnenmilieu van de ecowoningen is
volgens Peijnenborgh uitzonderlijk. „In 99
procent van de woningen is de luchtkwaliteit
slecht. Je kunt er een sick-buildingsyndroom
van krijgen. Er zweven enorm veel toxische
stoffen in de lucht van die huizen. In de
meeste huizen stinkt het ook echt als je bin
nenkomt." Peijnenborgh zegt dat zijn huizen
dankzij de muurverwarming een goede 'io
nenhuishouding' hebben. Die zorgt volgens
hem voor een gezond binnenmilieu. „Ze zijn
dus ook heel geschikt voor mensen met
ademhalingsproblemen, zoals CARA-patien-
Denkwijzer
Een woonkamer die is ingericht volgens de bio-ecologische principes van architect Renz Peijnen
borgh: natuurlijke grondstoffen en nagenoeg lege muren. Dat laatste is nodig om de wandver-
warming optimaal te laten functioneren.
De olijke opmerkingen waren niet van de lucht toen ze vrienden
en familie vertelden over de aankoop van een 'bio-ecologische
woning'. Leuk hoor, zo'n huis met vegetatie-dak. 'Dan moet je
zeker met een grastnaaiertje het dak op. Of zet je er een geit op?'
En zo'n muur met holle, isolerende eco-stenen is ook heel handig.
'Zullen we ons afval voortaan bij jullie brengen? Dan kun je dat
in de muur storten en er biogas uithalen.In Ecobel, het eerste
milieuvriendelijk gebouwde wijkje in Leiden, wonen echter
helemaal geen geitewollen-sokkentypes. ,,Het wonen moet wel
prettig blijven.
Het systeem zou voorts kostenbesparend
zijn. Het verwarmingssysteem is een aanvul
ling op de passieve zonne-energie die via de
glazen sèrres naar binnenkomt en wordt om
gezet in warmte. Met de zonneverwarming
zou de energierekening zo'n 30 procent om
laag kunnen. Bovendien wordt de 'stralings-
warmte' van de muren volgens de architect
veel beter verspreid dan warmte van radiato
ren of vloerwarming. Wie het koud heeft
moet dus met de rug tegen de muur gaan
staan, zoals gebruikelijk is bij knuffelmuren
in tropische zwemparadijzen.
Van der Veen: „Tijdens de informatie
avond voor aspirant-kopers kregen we een
uitgebreide uitleg. Dat al je zenuwbanen in je
voeten uitkomen en dat het daarom niet
goed is dat de vloer wordt verwarmd. Vloer
verwarming zou op den duur tot vaatvernau-
wing kunnnen leiden, beweerde de architect.
Toen hij dat vertelde hoorde je overal in de
zaal gelach. Ik moest daar ook wel om la
chen. Maar het is natuurlijk wel zo dat je van
vloerverwarming hele warme voeten krijgt."
Nadeel van de met waterbuizen gevulde
warmtewanden is dat timmeren een riskante
bezigheid is. Een beWbner die een schilderij
tje wilde ophangen, veroorzaakte een kleine
overstroming. Van der Veen: „Hij dacht op de
goede plek een spijker in de muur te slaan
maar boorde dwars door een verwarmings
buis. Het water spoot zijn kamer in. Nou ja,
ik zie nog wel hoe wij dat doen. Als je de plin
ten weghaalt zie je wel waar de buizen lopen,
maar ik ben er toch huiverig voor om spijkers
in de muur te slaan."
Proefproject
Het plan om een milieuvriendelijk wijkje te
bouwen, ontstond in 1989. Een aantal Leide-
naars richtte een projectgroep
'milieuvriendelijk bouwen' op. De initiatief
nemers kregen van de gemeente een lapje
grond toegewezen in de Coebel, maar zagen
yan dit aanbod af. Het terrein was volgens
hen te klein voor de bouw van 25 woningen.
De gemeente besloot daarop de bouw van
het beoogde 'milieuwijkje' door te zetten als
proefproject 'duurzaam bouwen'. Als archi
tect werd Renz Pijnenborgh uitgekozen. Hij
is gespecialiseerd in bio-ecologische bouw en
ontwierp onder meer een van de woonblok
ken in de Alphense wijk Ecolonia en een na
tuurvriendelijk project in de Haarlemse Ro-
molenpolder. De bouwopdracht ging naar
het Rotterdamse bedrijf Durabouw, dat in
Haarlem al meewerkte aan de ecobouw.
Duurzaam bouwen is in de praktijk ook
duur bouwen. Wie bij de inrichting alleen na
tuurvriendelijke materialen gebruikt, is al
snel twee keer zo veel kwijt als een ander. De
architect stelt daar tegenover dat natuurlijke
produkten meestal lang meegaan, waardoor
de consument op de lange termijn toch
goedkoper uit is.
José van de Wetering vindt zichzelf en haar
man niet erg milieubewust. Ze heeft wel wat
over voor een beter milieu, maar dat mag
niet ten koste van haar wooncomfort gaan.
„Het wonen moet wel prettig blijven."
Bij de inrichting hebben Van de Wetering
en haar man het niet zo nauw genomen met
de bio-ecologisch principes van de architect.
De vloeren zijn weliswaar met hout bedekt,
maar op de wanden in de woonkamer zit vi
nyl behang met blauw motief. „Ik vond dit
gewoon heel mooi en in natuurvriendelijk
materiaal was het niet verkrijgbaar. Dan kies
ik toch voor vinyl."
Van de Wetering en echtgenoot 'vielen'
voor het uiterlijk van de huizen. De zonover
goten glazen serre, de aparte bouw. „Op zich
is het heel prettig dat het huis bio-ecologisch
is gebouwd, maar als dat niet zo was geweest,
hadden we dit huis toch ook gekocht. Het zag
er gewoon leuk uit en het viel binnen onze fi
nanciële mogelijkhedefi.
In het nieuwe huis is Van de Wetering wel
wat meer gaan nadenken over de produkten
die ze gebruikt. „We hebben geen natuurlijke
verf gebruikt, omdat mijn man bij Sigma
Coatings werkt en hij gewone verf prettiger
vindt. Maar de keren dat we met synthetische
verf hebben geschilderd, had ik toch het ge
voel: dit hadden we eigenlijk niet moeten
doen."
Van de Wetering voelde zich ook knap on
gemakkelijk toen de architect uitgerekend
haar huis uitkoos voor de feestelijke opening
van Ecobel. Ter gelegenheid daarvan hield
Van de Wetering 'open huis'; haar onderko
men werd gedemonstreerd aan een uitge
breide groep belangstellenden. „Ik voelde me
echt een jaar of vier, een beetje betrapt. De
architect keek met een groep hoge heren het
hele huis rond. Oh jee, dacht ik, straks begint
'ie te zeuren over dat behang, de plastic WC-
bril en zo. Maar dat deed hij niet."
Peijnenborgh beseft dat zijn bio-ecologi
sche principes door een groot deel van de be
woners niet tot op de letter worden nage
leefd. Vaak zijn ze allang blij dat ze na lang
wachten een huis hebben gevonden. „Ik ben
al blij als 50 procent van de mensen iets met
mijn ideeën doet. Ik begrijp best dat zo'n
man die bij Sigma Coatings werkt eigenlijk
zijn baan moet opgeven om milieuvriendelijk
te zijn en dat gaat natuurlijk erg ver."
Ook al lijken inspanningen van particulie
ren maar een druppel op de gloeiende plaat,
toch zijn ze volgens de architect van cruciaal
belang. „De consument is supermachtig. Zo
lang wij iets kopen, wordt het gemaakt."
Papierbak
Vivien Lind en Steven Stam gaan zich, in hun
nieuwe huis, steeds meer verdiepen in de
wereld van milieuvriendelijk wonen en leven.
Stam: „Voor we hier kwamen wonen waren
we zo milieubewust als iedereen. Gigs naar
de glasbak, papier naar de papierbak. Daar
hield 't dan wel mee op." Na de verhuizing
naar Ecobel ('we hebben deze woning niet
gekozen omdat die ecologisch is gebouwd')
werd dat anders. „Het is een soort sport ge
worden om ons huis naar wens in te richten
met milieuvriendelijke produkten. We zijn
perfectionistisch. Als er iets is, willen we 't
hebben. Zo willen we in de tuin een houten
terras aanleggen. Daarvoor zijn we heel lang
op zoek geweest naar het geschikte hout.
Stad en land hebben we er voor afgereisd, we
zijn er zelfs voor naar Antwerpen gereden.
Uiteindelijk bleek dat hout gewoon in Leiden
verkrijgbaar."
Ze hebben natuurverven gebruikt, een
massief houten keuken laten installeren en
wollen vloerbedekking laten leggen. Maar
ook bij hen moet het wel 'leuk blijven'. Zo
staat de autoi keurig naast het huis, ook al
wordt hij maar weinig gebruikt. Het woon
werkverkeer naar Amsterdam en Den Haag
gaat per trein. Stam: „Ik ben dermate ver
wend, dat ik niet zonder auto kan. Zelfs niet
in de Randstad waar het openbaar vervoer
perfect is geregeld. Dat we opportunistisch
zijn, geef ik zonder r
De glazen serre aan de zuidkant van de woningen moet elke straal opvangen en in warmte omzetten. Deze 'passieve zonne-energie' zou een besparing van 30 procent op de stookkosten opleveren.
FOTO HIELCO KUIPERS
Op 25 mei 1913 vond er in een huis aan de Berggasse in
Wenen een merkwaardige gebeurtenis plaats. Daar ver
zamelden zich zes mannen om een geheim genootschap
op te richten met als doel een beweging, waar ze allen
vurig in geloofden, te verdedigen tegen aanvallen van
buitenaf. Als teken van het verbond gaf de leider aan elk
van de anderen een antieke intaglio-ring ten geschenke.
Dat is een gouden of zilveren ring met een zegel van glas
of edelsteen met daarop vaak een landelijk tafereel, zoals
herders en schapen, die in de klassieke oudheid veelal
door welgestelde Romeinen werd gedragen. De leider zelf
droeg al jaren zo'n ring, met daarop een afbeelding van
Jupiter, de oppergod.
Een intaglio-ring vormt onder
deel van de expositie Ooit van
Freud, die vanaf 22 april te zien
is in het Rijksmuseum van Oud
heden te Leiden. De ring is in
1928 een geschenk geweest van
Freud aan Ernst Simmel, ter ge
legenheid van diens benoeming
tot president van de Duitse Ver
eniging voor Psychoanalyse.
De expositie omvat een belang
rijk deel van de archeologische
voorwerpen, die Sigmund Freud
in de loop van zijn leven (1856-
1939) heeft verzameld. Freud, de
'Jupiter' van het geheime ge
nootschap van 1913, heeft zijn
leven lang grote belangstelling
gehad voor de oudheid en voor
de studie daarvan, de archeolo
gie. Freuds psychologie, de psy
cho-analyse, is op tal van punten
zo sterk door die belangstelling
beinvloed, dat we psychologie ei
genlijk heel goed 'psycho-ar-
cheologie' kunnen noemen. Ze
ker als we het woord archeologie
in zijn meest oorspronkelijke be
tekenis opvatten, namelijk als de
leer of het geheel van verhalen
over het begin ('arche' is grieks
voor begin). De psycho-analyse
als theorie en als therapie is een
poging om het begin of de oor
sprong van psychologische pro
cessen en problemen te 'ontdek
ken' of uit te graven, zoals ar
cheologen oorspronkelijke be
schavingen proberen uit te gra
ven. In Freuds gedachtengang is
het zo dat als we de oorsprong of
het begin van een bepaald pro
bleem kennen, we ook de sleutel
voor de oplossing daarvan in
handen houden. Kennis is gene
zing, om zo te zeggen.
Om kennis van die oorsprong
te krijgen moeten we volgens
Freud de geschiedenis van een
mens, vanaf het moment dat hij
of zij zich met een bepaald psy
chisch probleem meldt, terugvol
gen. Omdat iedere volwassene
zijn bestaan op deze aarde als
kind begint, ligt het voor de hand
de oorsprong van psychische
problemen van een volwassene
in de kindertijd te zoeken. Een
van Freuds baanbrekende ont
dekkingen is geweest om aan de
hand van tal van voorbeelden
van patiënten aan te tonen hoe
zeer gebeurtenissen in de vroege
jeugd, vooral wanneer ze van
traumatische aard zijn, het ka
rakter van het kind kunnen beïn
vloeden en een vaste vorm ge
ven, die later niet of nauwelijks
meer verandert.
Freud heeft overtuigend duide
lijk gemaakt hoeveel een kind al
weet en ervaart, hoe gevoelig het
is, en hij liet zien dat allerlei ge
beurtenissen die voor een vol
wassene onbeduidend lijken, de
ontwikkeling van het kind diep
gaand kunnen beïnvloeden en
later tot het optreden van neuro
tische symptomen kunnen lei
den. Het is eigenlijk dankzij
Freud dat we begonnen zijn het
kind en zijn belevenissen psy
chologisch serieus te nemen en
de ervaringen in de vroege kin
derjaren te zien als beslissend
voor de verdere ontwikkeling.
Maar dat heeft ook de mening
doen postvatten dat degenen die
er vanaf het begin bij zijn ge
weest de ouders de grootste
verantwoordelijkheid of schuld
voor die ervaringen dragen. Een
neurotisch, zich misdragend of
ongelukkig kind moet daarom
wel ouders hebben gehad die de
ze problemen door hun gedrag
hebben veroorzaakt, terwijl een
gelukkig en gezond kind auto
matisch wijst op gelukkige, ge
zonde of goede ouders. Zoals
Erich Fromm in zijn boek Freuds
Visie op de Mens enigzins cynisch
concludeert: De ouders zijn sinds
Freud bereid alle schuld voor een
ongelukkige ontwikkeling van
hun kind op zich te nemen, maar
omgekeerd menen ze ook dat al
le lof voor een gunstige uitkomst
van de kinderjaren aan hen toe
komt.
T nmiddels weten we uit tal van
1 onderzoekingen, dat ouders
deze enorme verantwoordelijk
heid ten onrechte op zich ne
men: kinderen komen niet als
een onbeschreven blad ter we
reld. Er zijn grote erfelijk bepaal
de verschillen in persoonlijk-
heidsaanleg tussen kinderen, ook
uit een en hetzelfde gezin, die
maar voor een beperkt deel door
latere ervaringen kunnen worden
bijgestuurd. Bovendien zijn er
naast ouders nog tal van andere
invloeden op het kind werkzaam
school, leeftijdsgenoten, me
dia, ingrijpende gebeurtenissen
(zoals een verkeersongeluk, plot
selinge ziekte).
De vraag is overigens of het wel
Freuds bedoeling is geweest otn
de volledige verantwoordelijk
heid of schuld voor de ontwikke
ling van kinderen bij de ouders te
leggen. Ik meen dat het ant
woord op die vraag ontkennend
moet zijn. Freud was zich zeer
bewust van het feit dat bepaalde
moeilijkheden in de relatie tus
sen ouders en kinderen univer
seel zijn, dat wil zeggen dat alle
ouders in alle culturen van alle
tijden soortgelijke moeilijkheden
met hun kinderen te verhapstuk
ken hebben en omgekeerd.
Het was precies om die reden dat
Freud grote belangstelling had
voor verhalen uit de oudheid,
waarin die universele ouder-kind
thema's werden vertolkt. Een van
die verhalen gaf Freud aanleiding
tot het formuleren van een zowel
beroemde als beruchte complex,
het zogenaamde Oedipus-com-
plex. De naam ontleende Freud
aan de griekse mythe over ko
ning Oedipus. Daarin wordt ver
haald hoe Oedipus zonder het te
willen zijn vader dood en verliefd
wordt op zijn moeder, zonder te
weten dat het zijn moeder is. Ais
wordt ontdekt dat hij zich schul
dig heeft gemaakt aan vader
moord en incest, steekt hij zich
in wanhoop de ogen uit en ver
laat zijn huis en zijn familie,
slechts vergezeld van zijn doch
ter Antigone.
Wat Freud bedoelde met het
Oedipus-complex is het vol
gende: volgens hem ontwikkelen
jongetjes, door het ontwaken van
hun sexuele gevoelens op vroege
leeftijd (4 tot 5 jaar) een sterke
seksuele gehechtheid aan hun
moeder, op wie de seksuele ver
langens van het kind zich rich
ten. Het jongetje wil haar voor
zichzelf hebben en gaat de vader
als rivaal zien. Hij gaat vijandige
gevoelens ten opzichte van zijn
vader koesteren en wil zijn plaats
innemen, hem uit de weg rui
men. Met het gevoel dat zijn va
der zijn rivaal is, roept het jonge
tje tevens bij zichzelf de angst op
dat hij door deze vader-rivaal zal
worden vernietigd.
Als we even afzien van de sexuele
aspekten (mijns inziens een ge
volg van Freud's sexuele 'beze
tenheid'), is het belang van de
veronderstelling van het Oedi-
pus-complex tweeledig. Op de
eerste plaats benadrukt het de
geweldige intensiteit van de
band tussen de kleine jongen en
zijn moeder. De kracht van deze
binding van de wens om door
de moeder te worden bemind en
verzorgd, de wens om nooit haar
bescherming te hoeven missen
kan moeilijk overschat wor
den. Veel volwassen mannen
proberen bij ontstentenis van
hun moeder de rest van hun le
ven een andere vrouw voor dat
karretje te spannen. Het tweede
is dat de eerste relatie van een
jongetje met een man, zijn vader,
vaak wordt gekenmerkt door ge
voelens van rebellie en rivaliteit.
Rivaliteit en competitie door
drenkt later ook de relatie van
het tot man geworden jongetje
met andere mannen, reden
waarom zo weinig mannen emo-
tioneel-intieme vriendenschap
pen met mannen hebben. Ook
Freud. Al zijn vriendschappen
hadden hetzelfde verloop. Na en
kele jaren van een nauwe band
volgden een volledige breuk en
vijandschap, die doorgaans in
een diepe haat uitmondden.
Freud heeft zich ooit laten ont
vallen dat een van de psychologi
sche 'oer'problemen van deze
wereld de relatie tussen mannen
is en dat oorlogen daarvan het
meest hardnekkige symptoom
zijn. Als we ooit van Freud iets
serieus moeten nemen, dan is
het dat we
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
