'Spreekwoord
bedoeld om vrouwen
hun plaats te wijzen'
'AT
Oscars voor Auschwitz?
ZATERDAG 26 MAART 199^
Denkwijzer
Prof. dr. Mineke Schipper (55)
onderzoekt als hoogleraar interculturele
literatuurwetenschap in Leiden romans
en andere teksten van verschillende
culturen. Tussen de bedrijven door
schreef ze een roman over haar
'Afrikaanse jaren' in Zaïre. „Die
ervaringen meteen andere niet-westerse
cultuur hebben mijn eigen standpunten
ingrijpend veranderd. "Ze verzamelde
spreekwoorden over vrouwen in de
bundel 'Een goede vrouw is zonder
hoofd'. Als je je bewust wordt van de
oude inperkingen, kun je de traditionele
rollenpatronen doorbreken.
CAROLINE VAN OVERBEEKE
Leidse hoogleraar doet boekje open over culturen
^k rouwen en koteletten, hoe
^kt meer je ze slaat, des te beter
ze worden.' 'De vrouw regere
hart en pan, hoofd en beker zijn voor de
man.' 'Als je wilt trouwen, zoek dan een dun
ne en propere vrouw; vuil en dik wordt ze
vanzelf.' 'Een goede vrouw is zonder hoofd.'
Europese spreekwoorden over vrouwen...
Mineke Schipper verzamelde er ruim 1.400
en werkt aan bundels over andere wereldde
len. „Als je al die spreekwoorden bij elkaar
ziet, zijn ze heel onthullend. Je schrikt ervan.
Vanuit de machtspositie van belanghebben
den in dit geval zijn dat dikwijls mannen
zeggen de spreekwoorden ons 'hoe het
hoort'."
Haar eerste bundel met spreekwoorden
over vrouwen, Een goede vrouw is zonder
hoofd zou in een boekenkast van een femi
niste niet misstaan, vindt Schipper. „Ze ge
ven ons een idee van onze erfenis en maken
ons bewust van de oude inperkingen voor
vrouwen. En als je weet wie deze dingen ge
zegd heeft en waarom, kun je daar iets aan
veranderen."
De kernachtige zegswijzen laten .zien hoe
denigrerend er in verschillende culturen over
vrouwen gedacht werd en nog wordt ge
dacht. De plaats van de vrouw is de keuken;
ze moet niet te veel in haar mars hebben,
haar echtgenoot ter wille zijn, veel zonen ba
ren en hard werken. Vrouwen worden
spreekwoordelijk afgeschilderd als lust- en
lastobjecten, de man is de baas. Alleen de ca
tegorie moeders wordt overal geprezen.
Zulke stereotiepe uitspraken hebben vol
gens Schipper alles van doen met macht:.
„Als je de macht hebt, wil je dat graag zo
houden. Zeker als de ander de vervelende
klussen voor jou opknapt: de een maakt het
bed op, de ander gaat erin liggen."
Veel spreekwoorden over vrouwen zijn
aantoonbaar vanuit een mannelijk gezichts
punt geformuleerd, concludeert Schipper.
„Vrouwen zouden zulke negatieve dingen als
in het spreekwoord over de koteletten nooit
ove'r zichzelf zeggen. Een ander voorbeeld:
'Vrouwen en ovens blijven thuis'. Zo'n
spreekwoord is bedoeld om vrouwen hun
plaats te wijzen." De Leidse hoogleraar vfndt
de overeenkomsten tussen spreekwoorden
uit verschillende culturen en werelddelen
over vrouwen 'opvallend'.
Om de strekking van een spreekwoord, of
andere tekst, te kunnen begrijpen is het vol
gens Schipper noodzakelijk een aantal vra
gen te stellen. „Wie spreekt en wie zwijgt?
Wie ziet en welke visie ontbreekt? En wie
handelt en wie is daar object van? Die vragen
zijn essentieel en zou iedereen moeten stel
len aan alle soorten informatie: op TV, in de
reclame, in de krant, in boeken, in films. Als
je weet vanuit welke visie iets wordt gepre
senteerd, kun je de boodschap kritischer be
kijken."
Rolpatronen
„In spreekwoorden schrijven mannen vrou
wen vaak voor hoe ze zich moeten gedragen.
Bestaande rolpatronen worden in spreek
woorden bevestigd, roldoorbrekend gedrag
van vrouwen verboden of ontmoedigd. Ik
heb de spreekwoorden verzameld omdat ik
wilde laten zien dat dergelijke denkbeelden
vooral cultureel bepaald zijn en dus ook zijn
te veranderen. Je wordt meer tot man of
vrouw gemaakt dan als zodanig geboren. Om
die rolpatronen te doorbreken, moeten we
eerst bepaalde traditionele opvattingen her
kennen en onder woorden brengen."
Het doorbreken van de eigen, vaak cul
tuurgebonden. vooroordelen en vanzelfspre
kendheden loopt als een rode draad door
Schippers werk. Dat vindt zijn oorsprong in
de persoonlijke ervaringen van Mineke
Schipper in Zaïre. In dat Afrikaanse land
kwam ze in de jaren 1964-1972 in contact
met een andere cultuur. De herinneringen
aan die periode heeft ze nu verwerkt in een
roman: Conrads rivier. De roman handelt
over visies die onder invloed van een andere
cultuur aan verandering onderhevig zijn. Tij
dens haar verblijf in Afrika schreef ze een
proefschrift over het beeld dat van blanken
vvordt geschetst in de Afrikaanse literatuur.
„Hoe denken Afrikaanse schrijvers over
ons? Dat wilde ik weten. Dat is een heel an
der perspectief als je bedenkt dat wij wester
lingen onszelf altijd als het centrum van de
wereld hebben beschouwd. Toen ik onder
zocht hoe Afrikaanse schrijvers over óns
dachten, gingen mijn ogen open. Zo hebben
Afrikanen in de ogen van westerlingen geen
beschaving, Europeanen wèl. In Afrikaanse
:n we: 'Europese volken zeggen
beschaafd zijn, maar volken die de-
Prof. dr. Mineke Schipper: „Al die spreekwoorden bij elkaar... Heel onthullend. Je schrikt
structieve oorlogen hebben gevoerd als de
Tweede Wereldoorlog, kun je die nog wel'be-
schaafd noemen?'
Dezelfde stereotiepe ideëen in westerse ro
mans over Afrika, vind je dus ook in Afrikaan^
se romans, maar dan omgekeerd. De obser
vaties zijn hetzelfde maar de perspectieven
zijn steeds anders! Dat was een belangrijke
ervaring waarvan ik veel heb geleerd. Om in
contact te komen met een andere cultuur
moet je je eigen overgeërfde visies leren los te
laten. Anders zie je alleen datgene wat je wilt
zien, datgene wat je al wist."
Apen
„Een ander voorbeeld van stereotiep denken
uit de westerse koloniale erfenis: Afrikanen
zijn lui. Zwarten lijken op apen. En als ze
kunnen, pikken ze 'onze' blanke vrouwen
in." Zulk gedachtengoed van blanken over
Afrika is volgens Schipper vaak in westerse li
teratuur uit die koloniale periode terug te
vinden. „In Afrikaanse romans las ik juist het
omgekeerde: Europeanen zijn lui, want ze la
ten ons zwarten voor zich werken. Europea
nen lijken op varkens met hun roze
huidskleur, en ze hebben hetzelfde soort
haar als apen. De blanken zijn seksueel on
betrouwbaar: ze beschikken naar believen
over 'onze' vrouwen en kinderen. En ze ste
len en zijn hebzuchtig: ze halen
grondstoffen weg uit Afrika."
Toen Schipper begon als docente Frans
aan de universiteit in Zaïre doceerde ze al
leen literatuur van Franse schrijvers zoals
Hugo en Molière. „Maar dat was eigenlijk te
gek. Er bestond immers ook Franstalige Afri
kaanse literatuur en die ben ik gaan lezen. Ik
heb veel van die romans geleerd. Je gaat kriti
scher naar jezelf kijken.
Die ervaringen heeft Schipper ook ver
werkt in haar roman. In het boek staat het
contact tussen twee culturen centraal. De
Hollandse Ellen reist haar echtgenoot Gerard
achterna, die in Afrika een baan krijgt. Gerard
is alleen geïnteresseerd in zijn eigen carrière,
maar Ellen, docente aan een universiteit,
komt in aanraking met de politieke opvattin
gen en ideologieën van haar zwarte studen
ten en ze krijgt steeds meer begrip voor hun
kant van het verhaal. Zij en Gerard groeien
steeds verder uit elkaar. „Wie heeft eigenlijk
wie ontdekt? We hebben elkaar aangeraakt
en er is geen weg terug", schrijft ze in een
dagboek.
Schipper: „Ik wilde laten zien dat mensen
verschillende visies hebben. Dat is het leuke
als je in aanraking komt met andere culturen:
je ontwikkelt nieuwe ideëen." Schipper wilde
in haar roman haar eigen ervaringen aan het
FOTO LOEK ZUYDF.RDUIN
papier toe vertrouwen. „De politieke situatie
maakte ik zelf mee, maar de personages zijn
verzonnen. Ik heb jarenlang met het idee van
die roman rondgelopen, maar er tien jaar
over gedaan om het uit te werken in mijn
spaarzame vrije tijd. Heel bewust heb ik ver
schillende perspectieven gehanteerd in het
boek. Belangrijk thema is dat je van opvat
ting kunt veranderen door nieuwsgierig te
luisteren naar mensen uit een cultuur die je
niet kent."
Een roman schrijven was voor de Leidse
hoogleraar een nieuwe ervaring. „Het is iets
heel anders dan wetenschap bedrijven. Ik
vond het fascinerend om te merken hoe de
personages in mijn hoofd een eigen leven
gingen leiden, zich ontwikkelden. In de we
tenschap moet je alles uitleggen en verant
woorden. In een roman moet je juist veel
weglaten, suggestiever schrijven. De lezer
moet zelf dingen kunnen invullen. Aanvan
kelijk had ik een dik manuscript geschreven
van wel 500 bladzijden materiaal. Daarmee
ben ik opnieuw aan het werk gegaan, omdat
ik vond dat het bondiger moest."
(Mineke Schipper: Een goede vrouw is zonder
hoofd, Europese spreekwoorden en zegswijzen
over vrouwen; uitgeverij Ambo, 1993. Conrads
rivier, roman; uitgeverij Contact, 1994).
We schrijven het jaar 1963. Naar aanleiding van berich
ten die in de pers verschijnen over zijn gedrag in oorlogs
tijd, wordt hij op straat uitgefloten, wordt er met stenen
naar hem gegooid en roepen werklui hem toe dat hij met
de joden verbrand had moet worden. Op een dag kan hij
zich niet langer beheersen en geeft een fabrieksarbeider
die hem voor 'jodenlikker' uitmaakt een fikse mep. De
arbeider dient een aanklacht tegen hem in en hij wordt,
na door de rechter nog eens flink de les te zijn gelezen,
veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding
aan zijn slachtoffer.
Oskar Schindler, dat is de
naam van de 'veroordeelde',
schrijft naar aanleiding van deze
ervaringen in een brief aan een
van de joden, die hij met behulp
van zijn inmiddels beroemde lijst
van de gaskamers heeft gered:
„Ik zou me zelf van kant maken,
als het hen niet zoveel voldoe
ning zou schenken."
Deze gebeurtenis komt voor in
het boek Schindler's List van
Thomas Keneally, maar niet in
de gelijknamige en inmiddels ze
ven keer veroscardeTdm, die Ste
ven Spielberg daarop heeft geba
seerd. Waarom eigenlijk niet? Er
is immers nauwelijks een over
tuigender bewijs denkbaar van
het feit dat de wortels van het
kwaad, bijna twintig jaar na het
stoppen van de nazi-gruwelen,
nog altijd voortwoekerden. Een
voortwoekeren waaraan overi
gens nog altijd geen einde is ge
komen. Maar, Oscars of geen Os
cars: de film roept veel meer vra
gen op. In 1977 schreef Bruno
Bettelheim, psychiater en overle
vende van het concentratie
kamp Dachau, naar aanleiding
van het een jaar eerder versche
nen en hoog geprezen boek The
Survivor {'De Overlevende') van
de schrijver Terrence Des Pres:
Het boek verlegt de aandacht
weg van de miljoenen die wer
den vermoord en richt zich
slechts op de veel te weinigen die
overleefden." Hetzelfde kunnen
we van Spielberg's film zeggen.
Waar zijn de miljoenen doden
gebleven? Gaat de niet-joodse
wereld zich nu minder schuldig
voelen, en het Duitse volk zich
verexcuseerd, doordat de be
kroonde reddingslijst van de
Duitser Oskar Schindler de zes-
duizendmaal langere dodenlijst
aan het gezicht dreigt te onttrek
ken?
De nazi's hadden twee massa
moord-projecten op hun pro
gramma staan. Een was het sys
tematisch ombrengen van gees
telijk en lichamelijk zwakken, ge
handicapten en zieken om zo de
kwaliteit van het eigen ras gene
tisch op te schroeven. Dit zoge
naamde euthanasie-programma
werd op een bepaald moment
stopgezet, of in ieder geval sterk
teruggeschroefd. Het verzet erte
gen was zowel vanuit het Duitse
volk als vanuit het buitenland -
zelfs de Paus kwam ertegen in
het geweer - te groot geworden.
Als het verzet en het protest te
gen de systematische uitroeiing
van de joden even groot was ge-
delijk gedwongen geweest ook
dit programma te cancellen. In
een boek dat je werkelijk de ril
lingen over de rug doet lopen ge
titeld While Six Million Died: A
Chronicle of American Apathy
('Terwijl zes miljoen stierven:
een kroniek van Amerikaanse
apathie') toont de schrijver Ar
thur Morse aan dat de nazi's,
toen de Amerikaanse regering al
van het uitroeiingsprogramma
wist, haar in het geheim treinla
dingen joden te koop aanboden.
Er werd zelfs een gratis eerste le
vering joden verstrekt, maar de
Amerikaanse regering besloot
vervolgens geen verdere zaken te
doen. Met andere woorden: net
als Oskar Schindler heeft ook de
Amerikaanse regering de gele
genheid gehad joden te redden
door hun leven te kopen. In te
genstelling tot de eerste heeft de
laatste van die gelegenheid ech
ter geen gebruik gemaakt.
Terecht, dunkt mij, wijst Bet
telheim er daarom op dat een
van de schrijnende kanten aan
wat er met de joden is gebeurd,
is dat de wereld er, in ieder geval
openlijk, het stilzwijgen en toe
kijken toe deed. En wat kon dat
voor de joden anders betekenen
dan dat ze door de rest van de
mensheid in de steek werden ge
laten, dat niemand zich om hun
lot bekommerde, dat er behalve
zijzelf geen anderen waren die
vonden dat zij het recht hadden
om te leven. In die zin was Oskar
Schindler een klein lichtpuntje,
zoals er overigens wel meer wa
ren, in een moreel verder inkt
zwart heelal. Er is vaak verwon
dering geuit over het feit dat zo
veel joden zich min of meer pas
sief naar hun gruwelijk einde lie
ten leiden. Ik voor mij vind die
verwondering verwonderlijk. De
joden verkeerden immers in een
volstrekt desolate, vriendenloze,
wereld. Er was niemand voor
hen. Terugvechten tegen een
overmachtige tegenstander heeft
zin zolang je het vertrouwen
hebt dat als je maar lang genoeg
volhoudt, er vroeg of laat vrien
den zullen komen om je te red
den, te ontzetten. Maar als je het
gevoel hebt dat er niemand is
waarop je kunt vertrouwen, dat
je door God en alleman verlaten
bent, dat je reddeloos verloren
bent, dan verliest alles, inclusief
terugvechten, zijn zin.
Daar komt nog bij dat in tegen
stelling tot veel jodenvervol
gingen uit voorafgaande eeuwen,
er deze keer niets was dat de jo
den zelf aan verandering in ge
drag of houding of aan goederen
konden aanbieden om hun leven
te kopen. De joden stierven niet
vanwege hun levensovertuiging.
Bekering tot het christendom of
zelfs het n^tionaal-socialisme
zou hen niet hebben gered. Ze
stierven omdat ze als onge
wenste wezens op deze en iedere
andere planeet werden be
schouwd door een volslagen
waanzinnige ideologie. De uit
roeiing van de joden is daarom
een van de hoogtepunten van
absolute zinloosheid in onze ge
schiedenis. Het is mede om die
reden dat ik, met Bettelheim.
grote bezwaren heb tegen Spiel
bergs terminologie. Er heeft geen
holocaust plaatsgevonden. Het
woord 'holocaust' betekent oor
spronkelijk 'brandoffer', zoals in
de zin van een martelaar die lie
ver zijn leven op de brandstapel
offert dan zijn levensovertuiging
of geloof te verloochenen. De
miljoenen omgekomen joden
zijn geen martelaren in deze zin.
Te spreken van holocaust - een
term die de Amerikanen en niet
de Duitsers als eersten gebruik
ten - en de vermoorde joden
daarmee het aureool van marte
laar geven, is in feite suggereren
dat er een diepere zin, een diepe
re betekenis, in deze catastrofe
verborgen zit. Schrijnender nog:
het is suggereren dat al die men
sen niet voor niets gestorven zijn,
dat er een of ander hoger doet'
aan te wijzen is waarvoor ze hun
leven hebben gegeven. Voor
sommigen van ons zou dat het
misschien gemakkelijker maken
om te aanvaarden wat er ge
beurd is, maar het is een verwer
pelijke houding als we kijken
naar de concrete gruwelijkheden
zelf. Maar het is vooral een vol
strekt verwerpelijke houding om
dat we daarmee de slachtoffers,
zoals Bettelheim zegt, beroven
van hun laatste waardigheid: de
erkenning dat hun lijden en
dood volstrekt onaanvaardbaar,
zinloos en ongerechtvaardigd
Er is niets dat de zinloosheid
van Auschwitz, Dachau, Tre-
blinka en al die andere verschrik
kelijke oorden ooit kan opheffen.
Het zijn absolute dieptepunten.
Vandaar dat Rubinstein in zijn
boek over Auschwitz kon schrij
ven: „Auschwitz heeft God ge
dood." Vandaar ook dat Theodo
re Adorno kon zeggen dat er na
Auschwitz geen poezië meer kan
zijn. En vandaar ook dat ik zeg
dat wat mij betreft Spielberg rus
tig Oscars aangeboden had mo
gen krijgen, maar hij had ze niel
in ontvangst mogen nemen, hij
.had ze moeten weigeren.
Auschwitz en Oscars: roem die
gegrond is op de absolute zin
loosheid. Een regisseur die door
de hele wereld heen gehoord
wordt voor een film over miljoe
nen die stierven omdat de wereld
ze niet wilde horen. Ik heb tot
het laatste moment gehoopt dat
hij staande achter de microfoon
in de Oscar-tent zou zeggen:
„Dames en heren, ik wil u het
volgende bericht voorlezen. 'De
wereld zwijgt. De wereld weet en
zwijgt; Gods plaatsvervanger in
het Vaticaan zwijgt; Londen
zwijgt en Washington zwijgt; de
Amerikaanse joden zwijgen. Dit
zwijgen is onbegrijpelijk en ver
schrikkelijk.' Dit bericht, dames
en heren, was het laatste bericht
dat de buitenwereld bereikte
vanuit het ghetto van Warschau
voor het door de nazi's met de
grond werd gelijk gemaakt. De
wereld was voor deze noodkreet
niet ontvankelijk. Daarom kan ik.
hoe graag mijn ijdelheid ook 'ja'
zegt, niet ontvankelijk zijn voor
de juichkreet die mij nu bereikt.
De enige Oscar voor Auschwitz
moet met een 'k' worden ge
schreven. En die is al uitgereikt."
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
