Terug naar Rottumerplaat
Jan Wolkers: 'Bomans
heeft niets gezien...'
193 ZATERDAG 19 MAART 1994
Toneelvoorstelling
naar leven en werk
van Godfiied Bomans
Rottumerplaat: een drooggevallen Waddengebied (boven Groningen); een onbe
woond eiland naast Rottumeroog. Het verblijf hier in de zomer van 1971 van
beurtelings een week - de schrijvers Godfried Bomans en Jan Wolkers, vindt plaats op
uitnodiging van de voor deze gelegenheid samenwerkende zuilen AVRO en VARA.
Rottumerplaat meet dan zes bij een halve kilometer, de flora is schaars, de fauna be
staat uit zeehonden, zeemeeuwen en wat dies meer zij. Er is voor een tent, voedsel, en
twintig liter drinkwater gezorgd.
Wolkers, zelf Texelaar, neemt een garnalennet en een lange vislijn mee. Verder zes
zakjes blauwsel om de zee weer op kleur te kunnen brengen en een set timmermans
gereedschap, want de beeldend kunstenaar in hem heeft verzonnen dat het wel aardig
is om de zandplaat te voorzien van een tuinhekje, met een deurtje, inclusief bel en
naamplaatje.
Bomans, puur stadsmens, gaat gehuld in zijn normale plunje: blazertje. makkelijke
broek en schoenen, verwaaid hoofd. Hij neemt drie boeken mee: Tolstoj's 'Oorlog en
Vrede', 'Kulturgeschichte der Frühzeit' en Social History of England'. Voorts een tape-
je met Bach's 'Wohltemperiertes Klavier'.
Wolkers schrijft later op meeslepende wijze over die week als Robinsön Crusoë in
De Groeten van Rottumeroog. Zijn beleving is primair en extravert. Wolkers gaat op in
zand, slijk, zout en visselijkjes. Hij slorpt de natuur om zich heen als een gek op, en
beleeft al zijn indrukken op een zeer intense manier. Als er een eenzaam, door moeder
verlaten zeehondje aanspoelt, huilt Wolkers tranen met tuiten; hij schakelt via de rn
dioverbinding waarmee hij Nederland van zijn avonturen op de hoogte houdt, de Ko
ninklijke Luchtmacht in om het diertje naar Texel te laten vervoeren.
Bomans verinnerlijkt de - voor zijn stadshart extreme - gebeurtenissen op een ma
nier die Nederland tot op de dag van vandaag bij is gebleven. Hij heeft ruzie met de
tent, ligt 's nachts wakker omdat hij niet met zeemeeuwen kan coëxisteren, krijgt
griep, worstelt met angsten die niets met Rottumerplaat en alles met Godsvrees te ma
ken hebben. Zijn dagboek functioneert als een logboek van een dolende schrijver, die
in zijn spreekwoordelijke onhandigheid zelfs de zaklampen kapot laat vallen.
Willem Ruis. de latere (veel te jong overleden) ster onder de Nederlandse quizmas
ters. fungeert als gesprekspartner in de radiouitzendingen die een ongelooflijke luis
terdichtheid krijgen. Wolkers kletst honderduit omdat hij zich senang voelt Bomans
treurt. Aanvankelijk omdat hij zich graag wentelt in zijn ellende, later omdat de natuur
hem echt teveel is. Wolkers kan beter tegen de eenzaamheid dan Bomans, koppen de
kranten in 1971.
Vanaf Texel bromt Wolkers 23 jaar later, dat hij nog vaak terugdenkt aan die histori -
sche kampeertocht. Over het verschil - met Bomans - in beleving op Rottumerplaat:
.Bomans was een oppervlakkig mens, absoluut niet ingesteld op de natuur. Toen ik la
ter zijn dagboekaantekeningen teruglas, dacht ik: Bomans heeft natuurlijk een gewei
dige acteerkwaliteit. Als zijn wieg in Engeland had gestaan, dan was hij acteur in blij
spelen geworden. Hij heeft niets gezien op dat eiland. Had niets met de natuur. Dat is
niet zo vreemd natuurlijk voor een man die gewend was om 's avonds in een café te
zitten, en daar te schaken en te filosoferen bij een goed glas."
„Bomans kon niet tegen de eenzaamheid. Ik wel. IK heb altijd de eenzaamheid op
gezocht. Dat is het verschil tussen ons geweest."
Zou Wolkers de confrontatie met de eenzaamheid op Rottumerplaat nog eens wil
len opzoeken? Gesteun door de telefoonlijn. „Nee, nee. 't Idéé... Dat was tóén. Ik leef
nü."
JOHN OOMKES
Regisseuse Carina Molier:
„De acteurs hebben gepro
beerd Bomans te spelen,
maar dat lukte gewoon niet.
Hij was te briljant."
foto lex van rossen
Godfried Bomans blijft tot de
verbeelding spreken.
Drieëntwintig jaar na zijn dood
klinkt zijn stem weer; nu in het
theater.
De radio-opnamen van
Bomanslegendarische
avontuur op de Rottumerplaat
vormen de bouwstenen van een
toneelvoorstelling die dit
weekeinde in Amsterdam in
première gaat: 'Protest uit de
zandbak'.
Godfried Bomans vlak voor zijn afscheid van Rottumerplaat, getekend door zeven dagen volstrekte eenzaamheid.
Wolkers en Bomans. klaar voor Rottumerplaat. 'Oermens' naast 'sociaal dier". foto archief anefo
Bomans als Robinson Crusoë. Het is een
herinnering die ligt te ronken in de zachte
*kussens van het collectieve geheugen. De
Haarlemse volksschrijver, humorist en tv-
ster trok zich in juli 1971 een week lang te
rug op een onbewoond eiland voor een
confrontatie met de absolute eenzaamheid.
Het is bijna een kwart eeuw geleden, maar
om alle beelden weer haarscherp op te roe
pen is een kleine speldeprik voldoende: het
magische woordje 'Rottumerplaat'.
~k ~k
„Terwijl we wegvoeren stond Godfried met
zijn verrekijker boven op het duin en zwaaide
ons uit met op z'n hoofd een strooien hoed
van het soort zoals Multatuli ze gedragen
moet hebben. Een grote zonnerand. het band
je onder de kin. Daar stond de man die zich
zelf een onhandige man noemt, alleen (opeen
eiland) met zijn koffertjes, zijn drie boeken en
het muziekje van Bach, Das Wohltemperiertes
Klavier." (Vara-verslaggever Willem Ruis tij
dens radio-uitzending).
Het is een media-happening van de eerste
orde. Nederland zit aan de radio gekluisterd.
Verslaggever Willem Ruis en producent Gé
Gouwswaard houden vanuit een tot studio
omgebouwde kamer in Hotel Breedenburgh
te Warffum contact met de verlaten literator.
En ze sturen zijn woorden enkele malen per
dag de ether in.
Een week later is Bomans' collega-schrijver
en absolute tegenpool Jan Wolkers aan de
beurt om hetzelfde gevecht te leveren. Wol
kers gaat het eiland te lijf als een oermens,
eet het voedsel dat hij ter plekke vindt en
werpt zich op als redder der zeehonden.
Bomans daarentegen blijkt vooral een 'soci
aal dier' dat ontredderd rondloopt in de na
tuur en totaal op zichzelf wordt teruggewor
pen.
k
„Hoe was de nacht? Eh, slecht, ik heb midden
in een meeuwenkolonie geslapen en die bees
ten hebben een oorverdovend lawaai ge
maakt. Ja, die zien mij ah een soort stoorzen
der met m'n tent midden d'r in. De eitjes, drie
telkens in een nest. liggen een meter van m 'n
tent af en die beesten zijn enorm boos... En te
recht. Over." (Bomans in de radio-uitzending
na zijn eerste nacht op het eiland).
In- de archieven van Hilversum zijn door
stommiteiten en onverschilligheid enorme
kraters geslagen, maar de eenzame stem van
Bomans op Rottumerplaat is gered. Vieren
half uur bandmateriaal waarop men hem
zes maanden voor zijn plotselinge dood
verslag hoort doen over zijn angsten, zijn
ontroerende en komische observaties, zijn
ziekte, zijn slapeloze nachten. Die geluids
fragmenten vervullen de hoofdrol in de to
neelvoorstelling Protest uit de zandbak van
regisseuse Carina Molier.
Repetitie in het zaaltje van het Amphithea
ter in Amsterdam. Op de zwarte achterwand
hangt een klein portretje van Bomans. Links
van het speelvlak staat een paspop met een
Sinterklaaskostuum. Recht voor de kleine tri
bune een lange tafel, die doorbuigt onder een
vracht aan geluidsapparatuur. Regisseuse
Carina Molier: „De acteurs Kees Hartveld en
Arie de Mol spelen Willem Ruis en Gé Gouds
waard. Ze zitten met lieslaarzen aan in de
studio en converseren met de stem van
Bomans die op de band staat."
Molier heeft een duidelijk hang naar bio
grafisch materiaal over culturele kopstukken.
Ze maakte het veel geprezen stuk Sally Can't
Dance waarin het met de dood flirtende roek-
idool Lou Reed vanachter een tafel met mi
crofoon zijn fans toespreekt. In de voorstel
ling 4+1 liet ze maar liefst vijf internationale
sterren opdraven: Fassbinder, Dali, Bunuel,
Warhol en Montand. Bomans lijkt op het eer
ste gezicht een wat wonderlijke eend in die
internationale celebrity-bijt.
Molier „Ik wil met biografisch materiaal
altijd mijn eigen verhaal vertellen. Je kunt
zeggen dat ik die levens gebruik, maar wel al
tijd vanuit respèct. Bij Fassbincter ben ik bij
voorbeeld gefascineerd door de manier waar
op hij met liefde en het gevecht van het leven
om wilde gaan. Hij was vrij cynisch in de lief
de: je loopt een kont achterna en als je die
hebt gehad, wil je weer verder. Maar in de
zelfde voorstelling laat ik het andere uiterste
zien in de figuur van Bunuel die een bijna ro
mantische benadering heeft. Die extremen
wil ik allebei geloven en naast elkaar laten
bestaan in het leven."
Molier heeft geregistreerd dat er voor jon
gere generaties een zekere geur van conser
vatisme en kneuterigheid om Bomans heen
hangt. Zelf zegt ze niet gehinderd te worden
door negatieve gevoelens ten opzichte van de
schrijver. „Ik weet dat er na zijn dood zelfs
een anti-Bomansgezelschap is opgericht.
Maar ik voel zelf veel respect. Hij was iemand
die de tijd wilde nemen om te beschouwen
en te denken. Het ging hem allemaal veel te
snel en te jachtig. Mulisch vertelde hoe hij
ooit bij hem op bezoek kwam om te schaken.
Terwijl" Bomans met zijn rug naar hem toe
stond. stak hij een sigaret op. Bomans draai
de zich om en zei: Toe wil je even wachten, ik
vind het zo mooi om het te zien."
Het idee om deze voorstelling te maken
ontstond tijdens een gesprek in de kroeg,
waarbij Molier, Hartveld en De Mol onder
het genot van alcoholica Bomans-anekdotes
over tafel lieten gaan. Molier: „Wat ik me nog
heel sterk bleek te herinneren was zijn over
lijden; ik was toen twaalf. Mijn moeder is
daar diep verdrietig over geweest. Wat mij
vooral bij staat is de rouw om zijn dood."
Nederland reageerde inderdaad zeer emo
tioneel op de plotselinge dood van Bomans
op 22 december 1971, vijf maanden na zijn
terugkeer van Rottumerplaat. Tot op de dag
van vandaag leggen velen een direct verband
tussen de ontberingen van Bomans op het ei
land en de hartaanval die een einde aan zijn
leven maakte. In de voorstelling van Molier is
een fragment verwerkt waarin Willem Ruis
vertelt over zijn schuldgevoel na de dood van
de schrijver.
7^ 7^
„Ik weet nog goed dat nadat het allemaal ge
beurd was, er door Michel van der Plas in El
sevier min of meer gesuggereerd werd dat het
eiland-avontuur van Bomans toch redelijk
veel te maken zou hebben gehad met zijn
dood. Ik ben dat eigenlijk speciaal gaan vra
gen aan de vrouw van Bomans, want ik voel
de me daar zo bezwaar,fr door. En die zei: Nee,
dat is absoluut niet waar." (Willem Ruis in
een interview).
-k
Molier en haar twee acteurs trokken zich met
een container vol boeken, platen, cassettes,
video-beelden en bandopnamen terug op
een eiland vlakbij Rottumerplaat, Vlieland.
Daar groeven ze zich als mollen door het gi
gantische oeuvre en de verpletterende hoe
veelheid biografisch materiaal; op zoek naar
een kem die die de essentie van Bomans
raakte en tegelijkertijd zijn uitwerking op de
planken niet zou missen. Molier: „We heb
ben ontzettend veel moois ontdekt, maar
door al die losse fragmenten werd het veel te
hap snap. Uiteindelijk kozen we voor Rottu
merplaat als rode draad. Vooral de verborgen
eenzaamheid die daarin naar boven komt is
prachtig."
„De acteurs hebben geprobeerd Bomans te
spelen, maar dat lukte gewoon niet. Nie
mand kan hem nadoen, hij was te briljant. Bij
Lou Reed. Bunuel en Salvador Dali bestond
dat probleem niet; de afstand was groot ge
noeg om ze te spelen. Bij Bomans bleek dui
delijk hoe dichtbij hij nog is."
Molier wijst op een grote, pluizige pruik.
Wolkers komt dus wèl voor in de voorstelling,
gespeeld door een van de acteurs. In een kort
fragment geeft hij commentaar op de onhan
dige manier waarop zijn collega zich staande
probeert te houden op de slikplaat. Molier:
„Wolkers is zo totaal anders. Een prachtig
contrast. Jammer dat hij niet uitgebreider
aan bod kan komen. Eigenlijk zou er nog een
half uur achteraan geplakt moeten worden,
maar dat maakt de voorstelling te lang. Mis
schien een tweede deel...?!"
„Ik heb me afgevraagd: hoe zou fk zijn on
der omstandigheden als op Rottumerplaat?
Als Wolkers of als Bomans? Ik zou proberen
Wolkers te zijn, maar ik denk dat het Bomans
zou worden... Ik werd op Vlieland al bang als
ik in het donker van de sauna terug naar het
huis moest lopen."
Jan spoelde aan ah een nog steeds niet geëx
plodeerde zeemijn aan het land. Ook onze ge
zamenlijke einduitzending beheerste hij volle
dig: alles wat rondom hem was, niets over
zichzelf Ik vroeg hem in een laatste poging
wat er 's avonds door hem heenging ah het
donker werd, maar hij gooide er onmiddellijk
een paar zeehonden tegenaan.
(Dagboekfragment van Bomans).
Vlak voor de eerste try-out afgelopen week -
toonde Molier zich razend nieuwsgierig naar
het soort publiek dat op de voorstelling af zal
komen. „Het stuk over Ixju Reed trok heel
veel niet-theaterpubliek. Muziekfans die na
afloop dachten: 'O, zo kan theater dus ook
zijn'. Ik weet dat er nu reserveringen zijn bin
nengekomen van mensen die Bomans-fans
een kaartje voor hun verjaardag willen geven.
Van de andere kant: ik vermoed dat er men
sen zijn die niet komen, omdat ze denken:
'Bomans, dat is een ouwe lui'. Die mensen
missen dus een up-to-date theaterstuk."
k
„Ik zit in een soort oerverbazinggevangen. De
zee schuimt tot aan de horizon, een pan melk
die overkookt. De tent siddert en brult, maar
houdt het nog steeds. Midden in al dat geweld
zit een meneer aan een tafeltje die schrijft.
Tussen al die blinde reuzen, een dwerg die
ziet? In de panische onbewustheid een stukje
besef, een zuiltje dat denkt." (Dagboekfrag
ment van Bomans).
'Protest uit de zandbak'. Première: zaterdag
19 maart 21.00 uur, Amphitheater, Amster
dam (ingang tegenover le Helmerstraat
115). Daar nog te zien: 21 t.m. 26 maart.
Reisvoorstellingcn: 31 maart schouwburg
Rotterdam; 13 t.m. 16 april Utrechtse
School, Utrecht; 20 en 21 april Jeugdtheater
Festival Den Bosch.
