H
Wagenaar houdt
vast aan zijn gelijk
in Epe-zaak
I
ZATERDAG 26 FEBRUAR11994
Öfy'v'
Zi/n werk is omstreden,
zijn onderzoek naar
getuigenverklaringen in de
Eper incestaffaire heeft een
storm van kritiek
ontketend, zijn optreden in
het openbaar vóór de
uitspraak in de
geruch tmakende zaak
werd scherp veroordeeld.
Prof. dr. W. Wagenaar zelf
is zowel ontevreden over
'de fraude van de politie'
en het feit dat zijn
deskundigenrapport niet
openbaar is als tevreden
over de uitspraak van
de rechter dat de
'gruwelijke babymoorden
onbewezen zijn.
„De rechter heeft daarvan
zelfs gezegd dat ze
onmogelijk kunnen zijn
gebeurd, dat daar geen
sprake van is. Dat vind ik
een zeer weloverwogen
oordeel. En wie weet het
nou beter dan de rechter?"
dr. W. Wage-
„Ik heb zelden
<rachtig geor-
deerd vonnis van
rechtbank gezien."
FOTO ARCHIEF
LOEK 7.UYDERDUIN
CAROLINE VAN OVERBEEKE ANNET VAN AARSEN
ij vindt dat hij gelijk heeft ge
kregen. Jolanda's gruwelverha
len over rituele babymoorden
en 'gruwelijke satanische praktijken' zijn
door de rechter terzijde geschoven omdat de
bewijzen ontbreken. Sterker nog, in het von
nis staat letterlijk dat Jolanda's zwanger
schappen in de periode van de babymoorden
onmogelijk' zijn. En dat had de Leidse hoog
leraar functieleer prof. dr. W. Wagenaar ook
in zijn deskundigenrapport betoogd. „Ik heb
staan juithen toen ik het vonnis hoorde; al
die gruwelijke dingen zijn dus niet gebeurd.
Die uitspraak loopt inderdaad prachtig paral
lel met mijn rapport.-'
Maar tevreden is Wagenaar allerminst. In
zijn ogen deugde het werk van de politie niet,
de rechtbank deed haar werk niet goed en
zijn verhaal, zijn deskundigenrapport, heeft
in de media te weinig aandacht gekregen.
Terwijl "Jolanda gedurende vele maanden
via de Telegraaf de geesten van onze mede
burgers vergiftigd heeft met haar onbewijs
bare en deels onwaar gebleken gruwelverha
len", zo schrijft hij in de Volkskrant
'Onwaardig'
De hoogleraar is geïrriteerd als hem gevraagd
wordt waarom hij zo zeker weet dat Jolanda
over de babymoorden niet de waarheid heeft
gesproken. Hij valt tegenover ons al snel uit
over het feit dat we zijn deskundigenrapport
niet hebben bestudeerd. Een rapport dat
overigens ook niet door middel van een be
roep op de Wet Openbaarheid van Bestuur is
op te vragen, omdat de rechtszaak nog loopt.
De advocaten van de veroordeelden hebben
hoger beroep aangetekend.
„De ene krant wauwelt de andere na. De
media moeten zich op de feiten baseren: het
vonnis en mijn rapport." Het vonnis is in
middels eveneens onder het appèl van de
rechter geplaatst.
Zijn uitval is misschien niet eens zo heel
erg verwonderlijk. Wagenaars optreden tij
dens het proces is immers bepaald niet door
iedereen met instemming begroet. Zo geeft
de persrechter van de rechtbank in Zutphen
Wagenaar flink van katoen. „Zijn uitspraken
in de openbaarheid, hangende het proces,
zijn uiterst ongelukkig en ondoordacht. Een
Leidse hoogleraar onwaardig", aldus mr. A.
van Oosten.
Anderen, onder meer psychologen en ad
vocaten, vinden dat Wagenaar niet zo stellig
kan zijn over Jolanda's babymoord-verhalen;
wat niet bewezen is, hoeft immers niet on
waar te zijn. Wagenaar verwijst steeds naar
het vonnis van de rechtbank. „Ik heb zelden
zo n krachtig geformuleerd vonnis van de
rechter gezien.
De rechtbank van Zutphen heeft zich de
laatste maanden vooral geërgerd aan Wage
naars optreden in het openbaar: de Leidse
hoogleraar gaf vóór, tijdens en né het proces
veelvuldig ongezouten kritiek op het werk
van de rechtbank en de politie. De politiever
horen vergeleek hij in een televisie-interview
met KGB-methoden. Over het Eper dossier
zegt hij nu: „De drieduizend pagina's tellen
de dossiers ontving ik stukje bij beetje. Als ik
zei dat het dossier incompleet was, kreeg ik
weer een nieuw dik pakket op mijn bureau.
Dat dossier is een puinhoop. De politie heeft
bovendien fraude gepleegd met Jolanda's
dagboeken en heeft de aangeefsters verleid
tot het doen van valse verklaringen. De ver
dachten, mensen met een laag IQ, zijn tij
dens de verhoren zó onder druk gezet, dat zij
met onwaarheden op de proppen kwamen
De rechter heeft in het dikke vonnis echter
weinig woorden over voor het lijvige rapport
dat Wagenaar en zijn collega dr. H. Soppe
aandroegen. Een belangrijke conclusie van
de twee getuige-deskundigen - dat de ver
dachten tijdens de verhoren te veel onder
druk zouden zijn gezet waardoor hun beken
tenissen niet betrouwbaar zijn - werd in elk
geval door de rechtbank verworpen. „Uit het
onderzoek ter terechtzitting is de juistheid
van deze stelling niet aannemelijk geworden.
Dit geldt des te meer nu is gebleken dat be
kennende verklaringen al in de beginfase van
het onderzoek - kort na het begin van de
voorlopige deteptie - zijn afgelegd, in welke
verklaringen gedurende het verloop van het
onderzoek is volhard", meldt het vonnis.
Bezwaar
Wagenaar is toch blij met dat vonnis. Gruwe
lijke babymoorden en duivelse rituelen heb
ben niet plaatsgevonden, daarvan is hij over
tuigd. Met dat gegeven in het achterhoofd
vindt de hoogleraar dat het vonnis op een
verkeerde manier in de publiciteit is geko
men. „Overal stond 'zware straffen' in de
koppen, maar nergens 'vrijgesproken van
kindermoord'. Deze zaak is zo geruchtma
kend vanwege alle gruwelijke verhalen over
die vermeende kindermoorden, de satani
sche rituelen, het met kettingzagen in
mootjes hakken van pasgeborenen en die
stukjes terugstoppen in Jolanda... Gelukkig is
dat allemaal niet waar, is dat niet gebeurd.
Wat er dan blijft staan zware mishandelin
gen, illegale abortussen dat is vreselijk,
maar dat gebeurt veel vaker. Dat is al die
aandacht niet waard. U heeft er geen idee
van hoeveel van dergelijke zaken ik in één
jaar onder ogen krijg. En die zaken komen
niet in de krant. Ik vind dat de media zorg
vuldiger met die gruwelverhalen hadden
moeten omspringen, geen verhalen hadden
moeten publiceren waarvan ze niet wisten of
ze klopten."
Op de vraag of de getraumatiseerde Jolan
da zich niet kan hebben vergist in de data
waarop de kindermoorden zouden hebben
plaatsgevonden, zegt hij: „Er is vastgesteld
dat Jolanda niet zwanger is geweest in de pe
rioden waarin volgens haar de kindermoor
den hebben plaatsgevonden. Er zijn verder
niet zoveel perioden waarin ze levende kin
deren heeft kunnen baren die vervolgens zijn
verdwenen. We moeten niet vergeten dat ze
ook drie kinderen heeft gebaard die er nog
steeds zijn. Als Jolanda op de data die ze
noemt volgens de medici niet zwanger is ge
weest, dan blijft er weinig lijd over waarin ze
deze levensvatbare kinderen, die vervolgens
zouden zijn verdwenen, heeft kunnen baren.
Kindermoord? Het zou mogelijk zijn als een
gigantisch complot is gesmeed door gynae
cologen. Die zouden dan indertijd valse ge
gevens aan het papier hebben toevertrouwd.
Nee, ik vind dat we allemaal de uitspraak van
de rechter moeten aanvaarden."
Of hij dan niet wfl geloven dat dergelijke
dingen kunnen gebeuren? „Er is niets zo gru
welijk dat ik het niet geloof. Ik wil alles gelo
ven maar dan moet het verhaal wél kloppen,
fysiek mogelijk zijn." Hij wijst beschuldigend
naar de pers. „Door zulke verhalen in om
loop te brengen kan je iemand op een idee
brengen."
Speciale teams
Wagenaar heeft afgelopen donderdag een
pleidooi dat hij al lang voerde, gehonoreerd
gezien: Justitie werkt aan het opzetten van
speciale politieteams voor incestzaken. „Die
specialisatie", zei minister Hirsch Ballin tij
dens een debat in de Tweede Kamer, „moet
ervoor zorgen dat de verhoren van getuigen
in dergelijke zaken zorgvuldiger gebeuren.
Wagenaar benadrukte al geruime tijd dat
het instellen van dergelijk teams goed zou
zijn. Het is - zo wees Wagenaar op een van de
problemen - voor een niet-gespecialiseerde
politie-functionaris heel moeilijk om zich
maandenlang in een dergelijke ingrijpende
zaak te verdiepen.
„Bovendien raken plaatselijke politie
agenten bij dit soort zaken makkelijk emotio
neel betrokken en dat is verkeerd", aldus Wa
genaar. „Een gespecialiseerd team kan ook
beter uit de voeten omdat dat zich heeft kun
nen verdiepen in bijvoorbeeld de literatuur
die er is verschenen. Nu moet telkens het
wiel worden uitgevonden."
Het risico dat onderzoekers zelf van seksu
eel misbruik worden beschuldigd, kan met
het instellen van een gespecialiseerd team
volgens Wagenaar ook worden verkleind. Jo
landa beschuldigde tijdens het onderzoek
vier Eper agenten van seksueel misbruik. In
de literatuur is het volgens hem een niet on
bekend verschijnsel dat onderzoekers valse
lijk worden aangeklaagd wanneer aange
toond wordt dat 'de zaak volstrekt is gefanta
seerd'. „Let op, ik zeg niet dat dat in de zaak
Jolanda ook is gebeurd", zegt Wagenaar.
„Maar door een ander politieteam in de arm
te nemen, kun je dergelijke beschuldigingen
voorkomen."
Kritiek
De Eper politie heeft meent Wagenaar
niet alleen fouten gemaakt. „Het is nog veel
erger: bewijsmateriaal is op verzoek van de
politie gefabriceerd. Zoals Jolanda's dagboe
ken die. zoals ze zelf heeft toegegeven, ach
teraf zijn geschreven. De data zijn op verzoek
van de politie aangepast zodat het verhaal
beter zou kloppen. Uit die dagboeken heeft
de politie bovendien hele stukken weggela
ten." Wagenaar laat een bladzijde uit zijn
rapport zien waaruit blijkt dat er twee versies
zijn van Jolanda's dagboek. „Ze heeft zelf
toegegeven dat haar echte dagboek niet is in
geleverd. Dat weigert ze ook. De andere twee
dagboeken zijn later geschreven en zijn dus
geen echte dagboeken. Als bewijsmateriaal
zijn ze onbruikbaar. En het is nog erger: ze
heeft ze voor echt laten doorgaan terwijl ze
niet echt zijn!"
Ook bij de verhoren van de verdachten
ging veel mis, zegt de hoogleraar. „Je kunt
zware criminelen wel onder druk zetten,
maar bij mensen met een laag IQ - zoals hier
het geval is - moet je dat niet doen. Het zijn
kwetsbare mensen en die moet je als politie
toch een beetje beschermen. Maar de onder
vragers hebben het hele assortiment trucs
toegepast: beweren dat ze de beste vriend
zijn van de verdachten, dat ze het goed met
hen voorhebben, dat een bekentenis zal op
luchten... Door de enorme druk heeft de poli
tie onwaarheden te horen gekregen. De ver
halen werden steeds doller."
Hoewel Wagenaar in zijn eigen Volkskrant-
verhaal betoogt dat Jolanda op een aantal
punten 'aantoonbaar onwaarheid' heeft ge
sproken en verklaringen op een aantal pun
ten 'zelfs totaal onmogelijk zijn', wil hij haar
nu ook niet voor leugenaarster uitmaken. „Ik
heb nooit gezegd dat Jolanda niet betrouw
baar is. Als iemand op één punt liegt, wil dat
niet zeggen dat al haar verhalen niet klop
pen Maar het betekent wel dat je alles moet
verifiëren. Ik heb geconstateerd dat je van al
die verhalen over babymoorden en rituele
bijeenkomsten er geen één kunt vertrou-
Het optreden van Jolanda in de Telegraaf
'Ik heb staan juichen toen ik het vonnis hoorde'
vóór de uitspraak vindt Wagenaar hoogst on
gelukkig, maar zelf was hij ook niet wars van
publiciteit. De officier van justitie en de pers
rechter van de rechtbank in Zutphen veroor
deelden Wagenaars optreden op radio, TV en
in de kranten in scherpe bewoordingen. „Een
getuige-deskundige die zich zo ongenuan
ceerd uitlaat, diskwalificeert zichzelf', aldus
persrechter mr. A. van Oosten. „Een hoogle
raar die als getuige-deskundige optreedt
moet op TV niet over zo'n zaak filosoferen en
zeker niet op zo'n luchthartige en denigre
rende manier. Deskundigen die worden aan
gezocht om verklaringen te onderzoeken,
moeten uiterst terughoudend zijn met com
mentaar buiten de rechtszaal. Ik hen fors te
leurgesteld over het optreden van Wage
naar."
Van Oosten doelt op een TV-interview
waarin Wagenaar aangaf dat 'de Nederlandse
rechtsstaat op weg is een bananenrepubliek
te worden'. „Wagenaar zei dat. omdat hij
vindt dat de rechtbank veel te weinig tijd had
gekregen om toegevoegde stukken in het
dossier te bestuderenaldus Van Oosten. Hij
is het niet eens met die uitleg van Wagenaar.
„Zo'n opmerking stemt bepaald niet vrolijk.
Ik vind zijn uitlatingen ongenuanceerd en
gevaarlijk. Het is een aantijging jegens de he
le rechterlijke macht. Ik ben heel teleurge
steld dat de Leidse hoogleraar zulke ongenu
anceerde meningen ventileert."
De persrechter twijfelt niet aan de deskun
digheid van Wagenaar. maar volgens hem
zijn „Wagenaars uitlatingen hangende het
proces in tegenstrijd met zijn triomfantelijke
en zelfingenomen houding na de uitspraak".
„Wagenaar toonde zich uiterst tevreden in
het openbaar. Hij had gelijk gekregen vond
hij, want een deel van Jolanda's beschuldi
gingen waren door de rechter terzijde ge
schoven. Dat lag in de lijn van zijn rapporta
ge, zei hij. Maar die houding verdraagt zich
niet met zijn eerder opmerkingen over de
Nederlandse staat als 'bananenrepubliek'.
Wagenaar wil eerst niet ingaan op deze kri
tiek. Geïrriteerd zegt hij: „Wat de persrechter
zegt, interesseert me geen laars. Hij mag zeg
gen wat hij wil, en ik mag zeggen wat ik wil.
Wat me zo ergert is dat de persrechter in feite
zegt dat ik niet mag zeggen wat ik wil!" In
een lezing - afgelopen week over de Eper-
zaak voor leidse psychologie-studenten,
komt hij op die kritiek terug, „in zulke extre
me gevallen, bij dergelijke onmogelijkheden
(de babymoorden, red.) ben ik bereid om
vóórdat de rechter uitspraak doet te zeggen:
'Dat is niet waar'. Bovendien: „Het openbaar
ministerie heeft zulke misleidende bewerin
gen gedaan, dat ik de publiciteit heb gezocht
om te vertellen waar het nu werkelijk over
ginfi-"'
Wagenaar heeft tijdens zijn onderzoek, dat
enkele maanden duurde, nooit met de aan
geefsters, de verdachten of getuigen gespro
ken. Zijn opdracht was om alles wat op pa
pier staat, te vergelijken en op betrouwbaar
heid te beoordelen Aan Jolanda wil de hoog
leraar in eerste instantie weinig woorden be
steden. „Ik heb haar nooit gesproken, ik ken
haar niet, ik zou haar op straat niet eens her
kennen". zegt hij. Even later: „Ik vind Jolanda
een rationele persoonlijkheid die weet wat ze
doet. Ik denk dat haar afweging om deze ver
halen te vertellen er een was van: ik doe het
zó dan gebeurt er tenminste wat'. Ie vertelt
dan meer dingen dan er feitelijk zijn gebeurd
in de hóóp dat je tenminste gehoord wordt:
dat er iets gebeurt."
Wagenaar zegt medelijden met Jolanda te
hebben. „Ik vind het zielig voor lolanda. Ze
komt, op verzoek van de politie nota bene,
tot dingen die nu aanwijsbaar niet waar zijn.
Dat betekent dat de rest van haar verhaal ook
discutabel kan worden. Ie kunt dus makkelijk
opnieuw slachtoffer worden van je eigen ver
haal. Dat is bovendien nadelig voor andere
toekomstigeslachtoffers."
'Moeiliik'
Zijn alle ogen in Nederland op lolanda ge
richt, niemand heeft volgens Wagenaar aan
dacht voor wat hij noemt - „een andere ca
tegorie slachtoffers" van de hele affaire. „Ik
heb het over de mensen die ze beschuldigt
van deelname aan de rituelen, lolanda be
schrijft deze mensen ook in haar boek. op
een manier waardoor ze herkenbaar zijn. Ren
aantal van deze mensen heeft inmiddels con
tact met me opgenomen. Wat daar aan psy
chische nood is... Deze mensen kunnen zich
nauwelijks verweren: in Epe wordt hen het
leven onmogelijk gemaakt. Ik heb het niet
over de verdachten die nu zitten, ik heb het
over mensen - tientallen - die gewoon rond
lopen en die voor zover we het weten hele
maal niets gedaan hebben."
„Zij hebben mij gebeld omdat ze vonden
dat ïk tenminste nog voor hen opkwam.
Maar ik kan niks anders doen dan zeggen:
'Inderdaad, u hebt die dingen niet gedaan.
Dat staat vast.' Ik raad die mensen ook af een
rechtszaak te beginnen tegen lolanda. Dat
heeft geen zin. liet is in deze zaken heel
moeilijk om juridisch je gelijk te halen."
