'Ouders richten altijd schade aan'
J
Boeken
De Kuypers ondoordringbare
beeld van een mannenlichaam
Herzberg
verzameld
Feiten en feitjes Nederlandse
architectuur in de 20ste eeuw
^DONDERDAG 24 FEBRUAR11994
JMarilyn French schreef integere en beschouwende roman over incest:
'De roos' geven uiting aan de
twijfel aan de bruikbaarheid van
de taal. waarmee Hoffmannst
hal zijn leven lang worstelde.
Met een nawoord van de verta
lers. Bert Toussaint en Philip
van der Eijk. Athenaeum. Polak
Van Gennep, 35,00. gebon
den 49,90.
Marlon Brando. foto archief
BOEKEN
RECENSIE ERIC BOS
Eric de Kuyper, De verbeelding van het
mannelijk lichaam Uitg Sun, Nijmegen,
39,50
Alles wat Eric de Kuyper doet,
heeft te maken met erotiek. En
de Belgische wetenschapper,
ex-docent filmtheorie en voor
malig adjunctdirecteur van het
Nederlands Filmmuseum is op
vallend open over zijn obsessie
voor mannelijke erotiek. Op het
exhibitionistische af. Zijn auto
biografische romannetjes vol
Belgische tantes en pikante de
tails. zijn homo-erotische films
vol mooie jongens in rokcos-
tuum of gekleed in sokophou
ders... niets van De Kuypers
bloed, zweet en tranen wordt
ons onthouden.
Maar zelfs al zijn we dol op
het koketteren met homoseksu
ele Fixaties. De Kuyper is een
matig schrijver. Noch zijn films,
noch zijn romans gaan over
universele thema's of iets wat
de wereld beweegt. Het blijft
steken in het anekdotische.
Hoogstens wordt de anekdote
verpakt in nostalgische herinne
ringen.
In De Kuypers nieuwste boek.
De verbeelding van het manne
lijk lichaam, benadert de auteur
het mannenlijf in zijn hoeda
nigheid van wetenschapper.
Het boek gaat over het manne
lijk lichaam in film, reclame en
fotografie. Dat levert wellicht in
teressanter kost over zijn homo-
erotische obsessie op dan al die
persoonlijke anekdotes en mooi
ogende, maar saaie films, zou je
verwachten. Maar dat valt nogal
tegen.
Afgezien van een spannende
cover, met acteur William Hol
den als macho in een gescheurd
overhemd dat weinig te raden
laat (uit de film Picnic van Jos
hua I.ogan), is het boek gelar
deerd met postzegelideine
plaatjes, voornamelijk uit films,
waarop na enige moeite een
aantal bekenden valt waar te
nemen. Ligt daar niet Marlon
Brando half ontbloot in een fit
nessruimte? Zien we daar Burt
Lancaster niet met een dubbel
loops geval in zijn blote han
den? Of is het Sean Connery?
De tekst moet opheldering
verschaffen: „Waar de vrouw
haar lichaam steeds moet op
bouwen, of liever waar het li
chaam van de vrouw steeds
moet worden opgebouwd aan
de hand van fragmenten, brok
stukken. accenten, en zo uitein
delijk toch lichamelijkheid kan
uitstralen, daar doet de man
een beroep op een totaal, on
verdeeld en ongefragmenteerd
lichaam. Dan blijkt echter dat
dit lichaamsbeeld, hoewel noch
mobiel, noch labiel, toch erg
fragiel is. Het poneren van deze
vanzelfsprekende overmacht
brengt meteen ook de noodzaak
tot verantwoordingervan mee",
schrijft De Kuyper in het hoofd
stuk 'Bloot en ontbloot'.
Waar gaat dit allemaal over?
Kennelijk heeft de auteur een
poging gedaan zijn obsessie na
drukkelijk te verhullen in quasi-
wetenschappelijk taalgchuik. in
onbegrijpelijke zinnen en on
doordringbare passages. Zoals
de doornhaag in het sprookje
Doornroosje voorkomt dat de
eerste de beste ridder Doorn
roosje wakker kan kussen. Maar
wie is Doornroosje in dezen? De
Kuyper? Zijn ware motieven
voor het schrijven over dit on
derwerp?
Schreef De Kuyper over zijn
obsessie en fixatie nou maar
eens één echt grandioos boek,
één fantastische film. één
mooie en leesbare wetenschap
pelijke analyse...
'0i' Vrouwelijke
i46 detective erg
bedachtzaam
4 RECENSIE KOOS POST
(Mareia Muller. Echo uit het verleden
4 5 Uitgevenj Atlas, 34,90
naar
®MVrouwelijke speurneuzen.
t^a.Ze zijn vandaag de dag zeer
haar in trek. Vooral bij Ameri
kaanse thriller-schrijfsters.
«oe
fjeieOm er een paar te noemen:
raadde privé-detectives Kinsey
)0erSMillhorn (bedacht door Sue
eggraaGrafton) en Vic Warshawski
?angi(door Sara Paretsky). Verder
gerende patholoog anatoom Kay
Scarpetta (Patricia Corn-
well), de lesbische rechcr-
ag cheur Kate Delafield (Ka-
^visijtherine Forrest) en de jour-
nsainaliste Irene Kelly (Jan Bur
net ^ke). De hoofdinspecteur Ja-
a| ^ke Jacowitz springt er in zo-
d verre uit. dat zij het geestes-
)0. c#dnd is van een mannelijke
auteur: Philip Kerr.
uM.a™ Uiteraard is deze lijst niet
de rf'olledig. Onder anderen
Geiimtbreekt de privé-detecti-
)ed" ve Sharon McCone, die
door de Amerikaanse
Pnn^ehrijfster Marcia Muller
een tijdje terug in Where
1 geechoes live weer ten tonele
versierd gevoerd. Dat verhaal
;dt ris nu ook in de Nederlandse
;r vadertaling verschenen. De
greeds eerder genoemde
jpicischrijfster Sue Grafton heeft
ek kedie Sharon McCone 'de
"®eihioeder van de moderne
)SSai^rouwelijke detectives' ge-
5 hikrioemd. Een rake typering.
Want in deze Sharon Mc-
L 27 Cone zoek je vergeefs naar
Hyl^e vrolijkheid, de dartel-
21 jieid, de spontaniteit en de
16 lf humor, die sommigen van
haar collega's juist zo ver
pof rissend en verrassend
l 3omaakten. McCone is veel
menoedachtzamer. Wat tobbe-
^2'f8 ze'fs- Niet in Iraar werk.
>11 to maar in haar privé-leven.
5 Ze jaagt hardnekkig ge-
Mjioeg op duistere figuren
®e21^ie een verlaten goudmijn
i Denrn een mooi stukje Amerika
00 Jogenaamd nieuw leven
villen inblazen, maar. er in
6 OOJeite heel andere plannen
56,ctnee hebben. Plannen, die
_id_afesastreuze gevolgen voor
2i^et milieu ter plekke kun-
ME-ien hebben. Geen wonder
irrR?at mil'cu"achvisten in
aflet geweer komen. Ze roe-
E 5 tien Sharons hulp in. Die
20.3(jouwt heel wat af. Ze komt
ffi ta' van hachelijke situa-
30 ,r ies terecht. Maar daar kan
13 lie gemakkelijker aan ont-
J J"ratomen dan aan haar eigen
LoadJerleden en heden. Door
u lat alles komt ze inderdaad
trij bedaagd en wat 'moe-
56034erlijk' over. Maar dat
ffffopaakt haar niet minder
dert moeiend. Integendeel zelfs.
°°k laar persoonlijke proble-
al li il^en zorgen voor meer
catonnenselijkheid en een soms
6 J'ri^wingende diepgang.
BOEKEN
RECENSIE HANS WARREN
Abel I Herzberg. Verzameld werV deel 1
808 pagina's, gebonden 75.- Verza
meld werk deel 2. 472 pagina's, gebon
den. 55,-. Quendo. Amsterdam
Het oeuvre van Abel J. Herzberg
(1893-1989) werd in 1972 be
kroond met de P. C. Hooftprijs.
Toch heeft zijn proza niet hele
maal de faam die het zou ver
dienen. Misschien komt daar
verandering in nu in twee om
vangrijke banden zijn Verza
meld werk werd uitgegeven.
Herzberg, van Russisch-jood
se komaf, besefte al in een heel
vroeg stadium hoe gevaarlijk
het nazisme was. Misschien
omdat hij de dreiging vroegtij
dig onderkende, overleefde zijn
gezin de oorlog. Hij werd zelf
door de Duitsers geïnterneerd,
tussen januari 1944 en april
1945 zat hij gevangen in een
'Vorzugslager' te Bergen-Belsen.
Zijn ervaringen daar inspireer
den hem tot de huiveringwek
kende boeken Amor Fati (1946)
en Tweestromenland1950).
Een deugdelijke verantwoor
ding ontbreekt helaas bij dit
Verzameld werk. Het is niet
eens duidelijk of de reeks met
deze twee delen is afgerond
danwel er nog wat zal volgen. In
elk geval is er méér te verzame
len dan er nu verzameld is. Dat
zijn juridische publikaties niet
zijn opgenomen valt mischien
nog te billijken. Maar dat zijn
Kroniek der lodenvervolging
1940-1945 ontbreekt is een ge
mis. Ook De man in de spiegel
met verspreide beschouwingen*
vond geen - hopelijk nóg geen -
plaats in de verzamelbundels.
Deel 1 bevat de romans, de ver
halen en het toneel van Herz
berg, terwijl het tweede deel ge-
vuld is met autobiografisch
werk.
Herzberg dankt zijn vooraan
staande plaats in onze letteren
aan de ego-documenten die in
deel 2 van het Verzameld werk
te vinden zijn. Vooral Amor fati
en Tweestromenland zijn boe
ken die iedereen zou moeten le
zen. ook al worden er verschrik
kelijke dingen in beschreven.
Het laatstgenoemde werk bevat
het journaal dat hij vanaf 11 au
gustus 1944 tot en met 26 april
1945 in Bergen-Belsen bijhield
..Wat hier gebeurt, is het gruwe
lijkste in de wereldgeschiede
nis", schrijft hij ergens En de
God waar hij zich toe richt doet
niets om het lijden te verlichten.
„Zon, zon. Goed, geef ons ten
minste een beetje zon. Het is
het minste. Antwoord: regen,
regen", moet hij bitter vaststel
len.
'Tweestromenland' is een van
de aangrijpendste boeken over
de oorlog die ik ken. Herzberg
heeft het document voor publi-
katie nauwelijks bewerkt, routen
en tegenstrijdigheden liet hij
staan. 1 let is bijna onbegrijpelijk
dat hij onder zulke omstandig
heden zo goed. zo gedetailleerd,
zo lucide zijn dagboek bij heeft
kunnen houden. Het verhaal
wordt bepaald door honger en
dood, door wreedheden en ge
ruchten. Hij geeft de hoop niet
op, dat blijkt bijvoorbeeld als hij
zijn 41e verjaardag viert en hij
een krant onder ogen krijgt:
„Het is een genot om te lezen
hoe dapper de Duitsers sneuve
len." Een grote vreugde in het
vreugdeloze kamphestaan
brengt altijd het luchtalarm:
„Een enkele keer zien we in de
verte Hannover of een andere
plaats in brand staan. Op zulke
dagen zijn we bijna tevreden."
Hermine de Graaf. Vijf broden
en drie vissen Verhalen over
mensen bij wie een steekje los
lijkt. Meulenhoff, 34,50.
Luuk Gruwez, Het bal van
opa Bing. Verhalen, portretten,
herinneringen waarin 'een bon
te stoet van figuren' langstrekt.
De Arbeiderspers, 29,90.
Isaac Bashevis Singer. De ko
ning van de akkers. Roman
over de beginjaren van de Pool
se natie. De Arbeiderspers,
39,90.
Loes Flendrie, Wederom par
don. Detective Kobie Pardon
gaat achter de boeven aan.
Thriller. Furie, 25,00.
Halil Gür. Wakker het vuur
niet aan Gedichten van de
Turkse immigrant-schrijver die
bekend werd met Gekke Musta
fa en andere verhalen. De Geus,
23.50.
Hugo van Hofmannsthal, De
roos en de schrijftafel. Proza
gedichten en schetsen van de
Oostenrijkse schrijver 1874-
1929) die vooral bekend is ge
worden als schrijver van
sprookjes, toneelstukken en li
bretti. De gefingeerde brieven in
Willem van Toom. Het ver
haal van een middag Roman
over een Engelse journalist die
een kleine villa ten zuiden van
Florence erft. Querido, 29.90.
Cahier d'amour. De mooiste
liefdesbrieven van ruim twintig
beroepsschrijvers, w.o. Benno
Barnard. Marion Bloem, Connie
Palmen en Joost Zwagerman.
Dedalus - Nijgh Van Ditmar,
2430.
Hector Bianciotti, Wat de
nacht vertelt. Autobiografische
roman waarin Bianciotti (geb.
1930) terugkeert naar Argenti
nië, het land van zijn dromen,
herinneringen en geboorte. Are
na, 1 19,50
Amost Lustig. De reis van Ka-
tharina Horowitz. Roman van
de Tsjechische schrijver die in
1944 in Theresienstadt beland
de. vervolgens in Auschwitz en
Buchenwald. Hij ontsnapte in
1945 uit een dodentransport,
woonde tot 1968 in Tsjechoslo
wakije en nu in de VS. waar hij
hoogleraar literatuur en film is.
De roman gaat over een jonge
danseres die onverwacht de
hoofdrolspeelster wordt in een
spookachtig gebeuren. Wereld
bibliotheek, 29,50.
Drago jancar. Noorderlicht
Roman van Sloveens auteur
(1949) over een man die in een
vreemde stad vreemde dingen
meemaakt. Wereldbibliotheek,
37,50.
BOEKEN
RECENSIE WIM DE WAGT
Joseph Buch, Een eeuw Nederlandse architectuur 1880-1990
NAi Uitgevers. Rotterdam, 75.-
Het vergt de nodige bravoure om de Nederlandse
architectuur van de 20ste eeuw te willen beschrij
ven. Ooit produceerde de Italiaan Fanelli hèt
handboek voor de Nederlandse moderne bouw
kunst uit de eerste veertig jaar van deze eeuw.
Ditmaal is het een Amerikaan - Joseph Buch - die,
met steun van het Nederlands Architectuurinsti
tuut. een alomvattend overzicht heeft samenge
steld. dat tot aan 1990 reikt.
Blijkbaar wil loseph Buch zijn Nederlandse col
lega's vo'o'r zijn. Immers, het duurt nog even
voordat de eeuw is voltooid. Maar uitgerekend de
afgelopen jaren is van interessante stedebouw-
kundige en beleidsmatige ontwikkelingen sprake,
die wel eens verstrekkende gevolgen kunnen heb
ben voor het bouwen. Door nu al met zijn boek te
komen, laat Buch een experimentele nieuwbouw
wijk als Kattenbroek bij Amersfoort, onbespro
ken.
De auteur heeft zijn overzicht op traditionele
wijze opgebouwd uit een netwerk van namen en
stromingen. Via Cuypers en Berlage belanden we
bij de Amsterdamse School. De Stijl, de Nieuwe
Zakelijkheid en de Delftse School. Na WO II ver
volgt de Amerikaan zijn uiteenzetting via de route
Wederopbouw, coryfeëen als Van den Broek. Ba-
kema. Hertzberger en Van Eyck, de Stadsvernieu
wing uit de zeventigerjaren en tenslotte heden
daagse items zoals High Tech. het Deconstructi
visme van Koolhaas en het Postmodernisme van
Coenen.
Wat de Amerikaan in feite gedaan heeft, is het
systematisch combineren van onderzoeksgege
vens. interpretaties en meningen die anderen in
de loop der jaren hebben aangedragen, in een
veelheid aan boeken en artikelen. Dat is pragma
tisch, maar tot nieuwe, prikkelende visies leidt
deze aanpak niet. Uiteraard is het de grote ver
dienste van Buch dat hij alle feiten en feitjes op
een rijtje heeft gezet. Geschiedschrijving moet
echter meer zijn dan dat alleen. Het is ook een
groot gemis dat verbanden met de beeldende
kunst, de opkomst van de verzorgingsstaat of de
ruimtelijke ordening, om een paar essentialia te
noemen, niet of nauwelijks uit de verf komen.
Om toch niet helemaal de verdenking op zich
te laden van een handige encyclopedist, lardeert
Buch zijn beschrijvingen met curieuze spitsvon
digheden. Opmerkelijk is zijn verbinding tussen
de opkomst van de zwart-wit fotografie en de ge
lijktijdige ontwikkeling van de monochrome,
scherp omlijnde nieuw-zakelijke architectuur in
de eerste helft van deze eeuw. Aanmatigend ech
ter is de vergelijking van Friedhoffs Aula op de
Haarlemse Noorderbegraafplaats (1936) met het
werk van Aldo Rossi.
Afstand van de historicus tot zijn onderwerp
kan verhelderend zijn. maar ook ontaarden in ge
zichtsbedrog.
De Amersfocrtse nieuwbouwwijk Kattenbroek ontbreekt helaas in Buchs architectuuroverzicht van deze eeuw.
1g|n Onze vader, haar nieuwste roman, behandelt Marilyn
French (64) het thema incest. Hen hot item tegenwoor
dig, ook in Amerika, maar ze gaat er integer mee om. Af
standelijk bijna. Akelige fysieke details worden groten
deels vermeden, zwart-witte standpunten eveneens.
Veeleer is de roman, op French-wijze, van frequente ter-
j tijdes voorzien, een Filosofische beschouwing van het fe-
r homeen.
tMSTERDAM TINEKE STRAATMAN
De incestvader in kwestie is de
Iteenrijke regeringsadviseur
Stephen Upton: hij heeft zich
ndertijd aan allevier zijn doch-
Doijers vergrepen, aan een van hen
lelfs vanaf haar tweede. Het
oelJerhaal begint wanneer hij als
ndjude man door een beroerte
|etroffen in coma in het zieken-
juis ligt. De dochters, die elk uit
len andere verbintenis afkom-
itig zijn en elkaar dus nauwe-
|jks kennen, komen bijeen om
lem in zijn nadagen bij te
laan.
Daarvoor hebben ze verschil-
ende motieven, waaronder
prg om de erfenis. Vijandschap
:n zusternijd zijn aanvankelijk
*ïoef. Allengs echter groeien de
rouwen naar elkaar toe, ook al
imdat het besef daagt dat ze
iee tuk voor stuk door hun vader
sen|jn misbruikt. Wanneer hij
'rn huiskomt om verder verpleegd
in t worden confronteren ze hem
s,r9iet zijn wandaden, waarop hij
3e.net van haat brandende ogen
nai^erft. De kinderen op hun beurt
aten de man echter niet.
£g'f „Het zit raar in elkaar", weet
lench. „Ouders houden niet
iat loodzakelijkerwijs van hun kin
eren, dat weten we. Er zijn er
gggPnoeg die hun verantwoorde-
jar jkheid ontkennen, hun kinde-
!nzi{»n in de steek laten, zich gru
welijk gedragen. Maar kinderen
kunnen door hun totale afhan
kelijkheid niet anders dan van
hun ouders houden. Altijd. Na
tuurlijk zijn er mensen die hun
ouders haten. Maar in die af
keer zit toch een liefdescompo
nent. Juist de intensiteit van de
haat houdt rechtstreeks ver
band met de liefdesgevoelens,
hoe bitter en verzuurd die ge
voelens inmiddels ook zijn."
Vanuit hetzelfde oog voor de
grijze tussengebieden van de
kind-ouder liefde heeft French
de vier dochters niet geschetst
als voorgoed vernietigde vrou
wen. Er is schade, maar ze zijn
er toch in geslaagd om een ze
ker evenwicht in hun leven te
brengen. Ook voor deze stel-
lingname baseert French zich
op wetenschappelijke bevindin
gen, terwijl ze daarnaast, zoals
eigenlijk bij elk standpunt dat
ze inneemt, te rade is gegaan bij
haar directe omgeving.
Boosdoener
Dat incest beschadigend is,
geeft de auteur zonder meer
toe. „Maar welke ouder bescha
digt niet? Ook ik heb mijn kin
deren beschadigd." Wat haar
echter opviel, zowel in haar ge
sprekken met vriendinnen als in
de achtergrondliteratuur, is dat
incestdochters vaak veel gebe-
tener zijn op hun moeder dan
op hun vader, terwijl hij toch de
boosdoener is. „Ook dat zit in
gewikkeld in elkaar. Voor mij is
evident dat de meeste moeders
een vermoeden hebben, als ze
het al niet gewoon weten."
„Wat ik echter niet begrijp is
waarom de lange-termijn ver
wijten zich bij uitstek op die
moeders richten. Mijn vermoe
den is dat dat rechtstreeks te
maken heeft met hun zwakkere
maatschappelijke positie, het is
zoveel gemakkelijker om de
zwakkere partij de schuld te ge
ven. Als je je echter in die vrou
wen verplaatst is het, hoe laak
baar ook, niet helemaal onver
klaarbaar dat ze hun dochters
'offeren'. Ze vrezen het opbre
ken van het gezin, de scheiding,
de financiële consequenties.
Veel vrouwen kunnen niet zon
der de financiële steun van hun
echtgenoot, zo zijn de dingen
nu eenmaal geregeld in onze
maatschappij. Daar zijn ze niet
zelf schuldig aan."
„Tegelijkertijd vraag ik me af
hoe het komt dat incestdochters
hun moeder niet meteen vertel
len wat er is gebeurd. Toen ik
tien was ben ik net niet echt
aangerand door een jongen uit
de buurt, terwijl er niet veel la
ter een oom was die zich nogal
handtastelijk gedroeg met
vriendinnetjes van me. Beide
incidenten heb ik meteen aan
mijn moeder verteld, die vervol
gens onmiddellijk maatregelen
trof. Maar ik kon dat doen om
dat ik mijn moeder vertrouwde,
ze was volkomen veilig voor me.
Dus, denk ik dan. als die meis
jes het niet aan hun moeder
vertellen is dat omdat ze al we
ten, of vermoeden, dat hun
moeder niet aan hun kant zal
staan."
Marilyn French, Onze vader.
Vertaling Jeanette Bos. Meu
lenhoff, 49,50.
Marilyn French: „In haat zit toch een liefdescomponent". foto annette vluc/npa