'Vreedzame straling kan geen kwaad'
Gaidar moest weg
Feiten &Meningen
Amsterdammertjes
MAANDAG 17 JANUAR11994
Onwetendheid en angst leidden tot uitwassen
Wie in de jaren '50 een Amerikaanse schoenenwinkel
binnenstapte om een paar stevige stappers of modieuze
pumps te kopen, kreeg vaak het verzoek eerst even de
voeten in een kastje te steken. Daarin werden onderda
nen 'doorgelicht', alsof het om een bezoek aan de dokter
ging. Dankzij röntgenstralen kon de verkoper precies de
maat van de schoenen vaststellen, en zien of de vorm
van de voet afwijkend schoeisel nodig maakte. Wat een
service!
Washington hans de bruun State School in Waltham in
correspondentMassachussets. Zij kregen 10
jaar lang radioactieve cornflakes
en melk in het kader van een
door havermoutfabrikant Qua
ker gesponsord onderzoek door
de Harvard-universiteit naar 'de
manier waarop het lichaam gra
nen, ijzer en vitaminen op
neemt'. Dat werd de ouders
De Amerikanen ondergingen
deze behandeling dan ook blij
moedig als een verworvenheid
van de moderne techniek. Een
kieskeurige koper die van
schoenenwinkel naar schoe
nenwinkel trok, werd al gauw ir
korte tijd een handvol keren be- tenminste verteld,
straald. En kreeg daarbij telkens Over de radioactiviteit in het
hoeveelheid radioactieve
eten echter geen woord. De jon
gens werd verteld dat zij lid
werden van een 'wetenschaps
club'. Of zij schade hebben on
dervonden, is nog niet bekend.
De regering probeert hen op te
sporen. Een van hen, een nu 53
jaar oude man die anoniem wil
blijven, vertelde deze week in
een krant 'nooit merkbare pro
blemen te hebben gehad'. Maar
hij was wel ziedend over het feit
dat hij zonder het te weten als
menselijk proefkonijn is ge
bruikt.
Dan waren er de gevangenen in
de staten Washington en Ore
gon van wie de testikels werden
bestraald om te zien wanneer
zij steriel zouden worden. En de
18 kankerpatiënten in Albu
querque in Nieuw-Mexico, die
'vreedzame stra- plutonium kregen ingespoten.
„Ze zouden immers toch dood
gaan." Of de kankerpatiënten
die in een universiteit in Ten
nessee in een kamer waarvan
waren bedekt met ra-
straling door zijn voet die
groot was als bij maken van eer
röntgenfoto voor het TBC-be-
volkingsonderzoek. Maar nie
mand klaagde, niemand zag er
een gevaar in.
„Er was geen angst voor bestra-|
ling. Integendeel, we zagen het
als een fantastisch nieuw stuk
gereedschapzegt Francis
Masse, inmiddels directeur van
de afdeling stralingsbescher
ming van het Massachussets In
stitute of Technology (M1T).
Hoewel enkele jaren eerder de
eerste atoombom op Japan was
gegooid en de verwoestende
werking van radioactieve stra
ling langzaam bekend raakte,
maakte Amerika zich geen
gen. Dat was een bom, dat
oorlog. Dit
Iing'.
Die onwetendheid over het ef
fect van radioactiviteit op het
menselijke lichaam wordt her
haaldelijk aangevoerd in de dis-
e die is ontstaan na de ont- dioactief kobalt e
hullingen over het gebruik
menselijke proefkonijnen bij
het stralingsonderzoek in de VS
tussen 1945 en het begin van de
jaren '70. Straling was iets
nieuws en de wetenschappers
waren op zoek naar de moge
lijkheden en beperkingen van
energiebron. Daar-
den blootgesteld aan, zoals nu
wordt gezegd, 'een zee van stra
ling'.
Neurenberg-code
Niet iedereen was onwetend.
De meesten moesten verklarin
gen tekenen waarin zij akkoord
gingen met de proeven. Maar
voor waren proeven onontbeer- zij hadden geen flauw benul
lijk. van de gevaren. En veel weten-
schappers evenmin. Toch wa-
Onverantwoord ren ook zij op de hoogte van de
Maar daarbij werden vele greri- tijdens de processen van Neu
zen overschreden. Mensen wer- renberg tegen de nazi-beulen
den gebruikt als proefpersonen vastgelegde Neurenberg-code'
bij experimenten, zonder dat zij die stelt dat mensen alleen mo-
dat wisten. Zij werden bestraald gen worden blootgesteld
met doses die nu als onverant-1
woord worden beschouwd.
Men koos er geestelijk gehandi
capte kinderen, zwangere vrouj
wen, dodelijk zieken en gevan
genen voor uit, met andere
woorden: de zwaksten in de|
proeven 'als zij een volledige,
geïnformeerde en vrijwillige
toestemming hebben gegeven'.
Bovendien moeten volgens die
in 1946 internationaal aanvaar
de code de proefpersonen ge
vrijwaard zijn van 'zelfs de ge-
menleving, die toch niet zouden ringste kans op letsel, handicap
protesteren. of dood'. De Amerikaanse we-
De vergelijking met concentra- tenschappers lapten die code
tiekamppraktijken is gauw ge
maakt. De nazi's experimen
teerden ook op hun joodse ge
vangenen onder het
'wetenschap en vooruitgang'. Al out van de 126 bovengrondsi
in 1950 wees een van de Ameri
kaanse onderzoekers, Joseph
Hamilton, er in een brief aan
zijn superieuren bij de Atoom
energiecommissie op dat de
testen toch wel erg veel van een
'Buchènwald-effect' hadden.
Maar zijn waarschuwing vfer-
dween in de doofpot.
Het was immers oorlog. De
Koude Oorlog. Na de Amerika
nen hadden ook de Russen een
atoombom en de dreiging van
een kernoorlog zorgde dat alle
normen overboord gingen. Het
doel heiligde de middelen. En
dat doel was het krijgen van
kennis over de effecten van ra
dioactieve straling, iets v
kernproeven die boven hun
woestijn werden uitgevoerd,
wisten niet dat zij proefkonij-
De Amerikaanse regering be
taalt sinds enkele jaren miljoe
nen dollars schadevergoeding
aan honderden mensen die
toen 'onder de rook' van de
atoomparaplu leefden en kan
ker hebben opgelopen. Dertig
jaar lang werd echter elk ver
band tussen de proeven en het
aantal kankergevallen in Ne
vada en Utah ontkend.
Schadevergoeding
President Clinton heeft nu een
onderzoek gelast. Eindelijk,
r ondanks de bom nog bitter want de Republikeinse regerin-
weinig bekend was. Maar die
onwetendheid zorgde ook voor
roekeloosheid. Men dacht dat
straling minder gevaarlijk was
dan zij was.
De angst voor 'de Rus' was zo
groot dat artsen hun dokterseed
aan hun laars lapten. Zij stelden
patiënten bloot aan gevaren,
waartegen zij hen zouden moe
ten beschermen. En daarbij lo
gen zij hen bovendien voor, met
steun van de regering, die de
strijd tegen communisten prio
riteit gaf boven het fysieke be
lang van de eigen bevolking. De
dreiging van een oorlog maakte
alles geoorloofd.
Mosterdgas
Begin 1945 werden in het mari
nelaboratorium in Washington
duizenden recruten blootge
steld aan mosterdgas, dat in de
Eerste-Wereldoorlog zoveel le
vens had gekost. Vermoed werd
dat de Japanners mosterdgas
zouden gebruiken en i
weten wat daartegen v
doen. De soldaten werden niet
vooraf ingelicht en hun toe
stemming werd niet gevraagd.
Zij waren soldaten, nietwaar?
Nog steeds lopen veteranen
rond die lijden aan huidziekten
als gevolg van die testen.
Bij de stralingsproeven waren
zeker 600 mensen betrokken,
zoals de'geestelijk gehandicapte
jongens van de Walter Fernald
i Ronald Reagan en Ge
orge Bush hebben er ondanks
eerdere waarschuwingen niets
aan willen doen. Een speciale
commissie gaat nu het hoe en
i de experimenten
Stralingsgebied inde
Nevada-woestijn.
Daar werden in de
jaren '50 en '60 zeker
126 bovengrondse
jaren '50 en '60 werden blootge- ken r
steld aan de radioactieve 'fall-
1 juni 1952. Amerikaanse soldaten van het Zesde Leger, gelegerd in een woestijnkamp, trekken op tegen de denkbeeldige vijand, enkele ogenblik-
n atomaire aanval in de Nevada-woestijn.
bestuderen, om te zien of aan
de proefpersonen schadever
goeding moet worden betaald.
Daarbij moet echter eerst wor
den bepaald of de wetenschap
pers destijds wel iets fouts heb
ben gedaan. En blijkens de dis
cussie die daarover in de Ameri- ten
kaanse media is ontstaan, deelt
lang niet iedereen de huidige
publieke verontwaardiging.
„We moeten voorzichtig zijn bij
het beoordelen van een vroege
re generatie aan de hand van
onze huidige normen", meent
pater Albert Moraczewski, die
bio-ethiek doceert
werkten ook aan een atoom
bom en men bereidde zich
op oorlog. Het advies
bom' zou vallen rame
ren te sluiten en onder de trap
te gaan zitten was alleen niet
voldoende. Men wilde de effec-
radioactieve straling op
de mens kennen, om de bevol
king beter te kunnen bescher-
in die tijd nog gezag. Als de
dokter zei dat het nodig was,
als 'de dan twijfelde je niet.
deu- -
Volgens deskundigen waren de
Archieffoto
lingsproeven vrijgegeven, waar
de onderzoekers doorheen
moeten voor zij een oordeel
kunnen vellen. De publieke dis
cussie beperkt zich daarom tot
nog toe vooral tot een debat
Die bescherming gold als eei
'wapen' in de nucleaire af
schrikking. Vandaar dat de
proeven met de grootste ge
heimhouding werden omgeven, vroeg
zelfs die waarbij proefpersonen
doses radio-ractiviteit vaak laag, tussen ethici, die overigens lang
zelfs volgens de huidige nor
men. De aandacht van de poli-
fiek richt zich daarom nu vooral proeven,
op het onvrijwillige karakter. De Sommigen
proefkonijnen waren misleid.
En het gebruik van zieken, ge
vangenen en gehandicapten
geeft een nare bijsmaak. „Ik
e af: i
idie
versiteit van Boston. Er was des- hun instemming gaven
tijds nog zo weinig bekend over mand enig gevaar liep.,Ik ge-
jordelen en de gevaren v
radioactieve straling. Men was
blij met kernenergie.
De Amerikanen hadden wel de
atoombom gebruikt, maar van
de effecten van straling was
weinig bekend. De Russen
loof dat als we gewoon hadden
verteld dat het om stralingson
derzoek ging, we nog meer vrij
willigers hadden gekregen",
zegt prof. Masse van het MIT.
Maar alle kernonderzoek v
waarom deden zij
het. Het enige waar ik aan kon
denken was aan nazi-Duits-
land", zegt minister Hazel
O'Leary (energie).
Zij wil de onderste steen boven
halen. Dat onderzoek gaat
maanden, zo niet jaren duren.
Er zijn inmiddels 32 miljoen pa
'topgeheim'. En dokters hadden gina's documenten over de stra-
dat de norm
is of de proefpersonen op de
hoogte waren. Anderen dat dit
soort testen op mensen sowieso
taboe zijn. Weer anderen bewe
ren dat de resultaten van het
onderzoek onbruikbaar zijn
omdat zij onvrijwillig zijn ver
kregen. Veel van het komende
debat zal gaan over schadever
goeding. „Maar wat als zé niet
op de hoogte waren en toch
geen schade hebben opgelo
pen", aldus een ethicus die
daarmee al meteen de grens
van ook die discussie duidelijk
maakte.
De onderste steen is bovendien
lang niet boven. Bedenkelijke
proeven werden niet alleen ver
richt onder het mom van de
Koude Oorlog. Op dezelfde
school in Massachusetts waar
geestelijk gehandicapte jongens
radioactieve cornflakes kregen,
werd jarenlang aan onwetende
kinderen een bloeddrukverla-
gend medicijn toegediend dat
hoognodig moest worden ge
test. En de CIA deed in de jaren
'60 de drug LSD in de drankjes
van nietsvermoedende mensen
om te zien hoe zij zich zouden
gedragen.
In Alabama werden in de jaren
'60 gevangenen besmet met sy-
philis om dé effecten ervan te
onderzoeken. In Staten Island
in New York werden geestelijk
gehandicapte kinderen inge-
spoten met het hepatitis-B-vi-
9HH rus voor hetzelfde doel. Dat
leidde uiteindelijk zelfs tot de
ontdekking van een vaccin te
gen die ziekte. Heiligt het doel
dan toch de middelen? En, vra
gen velen zich af, hoeveel zeker
heid hebben wij dat zoiets nooit
meer kan voorkomen?
onno havermans
C
Jegor Gaidar.
Jegor Gaidar, de man I
die symbool staat voor
de Russische hervor
mingen sinds het uit
eenvallen van de Sov-
jetunie, verruilt de rege
ring voor de oppositie.
Het lijkt, na de verkie
zingsoverwinning van
de fascist Zjirinovski,
een nieuwe klap voor
Rusland. Maar is het
nou echt zo'n ramp?
Gaidar vertrekt uit onvrede over
de aanpassingen die premier
Tsjernomyrdin wil aanbrengen
in het economisch hervor
mingsprogramma. Daarmee
lost de 'grijze muis', zoals de
premier bij zijn aantreden twee
jaar geleden werd omschreven,
alsnog een oude belofte in. Zijn
verrassende benoeming was
destijds immers aanleiding vooi
sombere speculaties over een
drastische rem op de noodzake- In Frankrijk
lijke hervormingskoers.
Vorige week beloofde president
Boris Jeltsin zijn Amerikaanse
FOTO REUTER GRIGORYDUKOR
Dat is natuurlijk niet alleen Gai
dars schuld. En het valt ook nog
best vol te houden dat Rusland
op de goede weg is. Maar Gai
dar heeft de rekening gepresen
teerd gekregen, tijdens de eerste
vrije parlementsverkiezingen in
.de Russische geschiedenis. De
nederlaag van Gaidars partij
Ruslands Keuze is een realiteit
waar niemand omheen kan.
Ook Jeltsin niet en Gaidar zelf
het de gewoon-
ste.zaak van de wereld dat de
socialistische regering plaats
maakte voor de gaullist Baladur,
ambtgenoot Bill Clinton nog dat nadat de kiezers een vemieti -
de hervormingen, ondanks de gend oordeel hadden geveld. In
grote stembuswinst van natio
nalisten en communisten, on
verminderd zouden worden
doorgezet. Dat lijkt nu, met het
aftreden van Gaidar, die in zijn
kielzog waarschijnlijk nog wel
enkele andere hervormers zal
meeslepen, bijna onmogelijk.
Jeltsin zei vorige week echter
meer. Hij hamerde op de nood
zaak van westerse investeringen spreekt,
in zijn land, investeringen die Het vertrek
het Rusland mogelijk moeten
maken zich te ontwikkelen tot
een serieuze handelspartner
van het Westen. Humanitaire
hulp, zo zei Jeltsin, heeft Rus-
Duitsland slaat Helmut Kohl de
schrik om het hart als hij ziet
hoe zijn populariteit in de pei
lingen gestaag daalt. En in Ne
derland staat een heel peloton
nieuwe D66'ers te trappelen om
in mei de parlementszetels van
PvdA'ers en CDA'ers in te ne
men. Zo gaat dat in democrati
sche landen, wanneer de kiezer
land niet (meer) nodig. Het gaat kredieten. En r
Gaidar is voor
het Westen reden tot zorg. Als
de hervormingen vertraging op
lopen, heeft dat financiële con
sequenties. Misschien zien we
nooit meer iets terug van onze
ichie
sterkt het bovendien de positie
van Zjirinovski, die roept dat al
le hervormingsgezinde
zaken doen
Die boodschap diende twee
doelen. Enerzijds wilde de Rus
sische president de Wereldbank ters achter slot en grendel
en het Internationale Monetaire ten,
Fonds (IMF) laten weten dat
door hen verstrekte kredieten
niet in een groot zwart gat ver
dwijnen, dat Rusland doorgaat
op de weg naar de kapitalisti
sche vrije-markteconomie. An
derzijds maakte hij de Russi
sche bevolking duidelijk dat hij
hun land niet in de uitverkoop
doet, dat Rusland niet smeekt
om een aalmoes, maar om bui
tenlandse investeringen die het
dubbel en dwars waard is.
En dan nu Gaidar. De jonge
econoom staat symbool voor de
omschakeling die Rusland tot
dusver heeft gemaakt. Een om
schakeling van een centraal ge
leide planeconomie, met veel
schaarste en lange rijen,
Maar met dezelfde moeite
neemt de regering Tsjernomyr
din met een versoepeling van
het economisch saneringsbeleid
deze schreeuwlelijk de wind uit
de zeilen. Zo gek is dat nog niet.
Ook Grigori Javlinski, voormalig
adviseur van Sovjet-leider Mi-
chail Gorbatsjov en in intellec
tuele kring voorgedragen als ge
schikte opvolger van Jeltsin, be- j
pleit een verzachting van het
economisch beleid. Javlinski
staat achter de hervormingen, I
maar hij vindt het tempo te
hoog. Te veel mensen raken er
door bekneld. Het zal Rusland
beter vergaan, als het land wat
meer tijd neemt om de klappen
op te vangen, meent hij.
economische wanorde, met Met vallen en opstaan leert Rus
volle winkels en miljoenen land het spel van de politiek.
Gaidar is op zijn gezicht gegaan,
dus is nu de beurt aan een an
der. Het begint al een beetje op
onder de armoede
grens die niet in hun levenson
derhoud kunnen v
STANDPLAATS: AMSTERDAM
Bij de een zijn ze populair als
autowering of verzamelobject.
De ander vindt het paaltje een
gruwel vanwege de aantasting
van het stedelijk schoort. Veel
vaker worden dé paaltjes gehaat
omdat ze het parkeren belem
meren. En parkeren, dat mag
bekend zijn, vormt in de Am
sterdamse binnenstad een groot
probleem.
We hebben het over de Amster
dammertjes. Al ongeveer een
eeuw maken de bruine paaltjes
met hun drie andreaskruisen
deel uit van de stad. Aanvanke
lijke heetten ze nog 'schamp-
paaltjes', want in vroeger dagen
moesten ze de fraaie grachten
panden beschermen tegen het
schampen van langsrijdende
karren.
Begin jaren zeventig beleefde
het Amsterdammertje in de
hoofdstad een revival. De paal
tjes waren het antwoord op de
protesten van de actiegroep 'De
Leidse in Last'. Bewoners in de
omgeving van het Leidseplein
waren de parkeeroverlast in
hun wijk zat. Ze eisten van de
gemeente herplaatsing van Am
sterdammertjes om het ongeli
miteerd parkeren van auto's op
hun stoep te voorkomen.
Sindsdien was het succes van
het paaltje niet meer te stuiten.
Niet alleen Mokum, maar vrij
wel heel Nederland lijkt'er in
middels mee volgestouwd. Al
leen al Amsterdam telt inmid
dels 62.000 exemplaren. Aange
zien een Amsterdammertje, af
hankelijk van het gebruikte ma
teriaal, 2 a 400 gulden per stuk
kost, staat er dus voor een slor
dige 20 miljoen aan die paaltjes.
Jaarlijks moeten er zo'n zeven
duizend exemplaren worden
gerepareerd of vervangen. Ze
worden omver gereden en ge
stolen; een jaarlijkse schadepost
van zo'n twee miljoen gulden.
Daar heeft Lo Minck uit Lisser-
broek nu iets op gevonden: hij.,
ontwierp een paaltje dat veert.
Basis van zijn ontwerp is een
grondanker, legt Minck uit.
„Noem het maar een soort kur-
ketrekker met daarop een 'op-
spannok'waar palen op ge
plaatst kunnen worden". Het
paaltje is voorzien van een zwa
re veer. Zodra er een auto te
genaan rijdt, kantelt het 45 gra
den om. Te weinig om een gra
tis parkeerplaats te veroveren.
Bovendien kantelt het weer
kaarsrecht overeind zodra het
voertuig terugrijdt. Met een leuk
deukje in de bumper wel te ver
staan.
Minck ziet een aantal voordelen
aan zijn ontwerp. Ten eerste is
het arbeidsvriendelijk. Nu nog
moet men voor het plaatsen
van een Amsterdammertje een
aantal straattegels verwijderen,
een gat graven en een fundering
aanbrengen. In Mincks systeem
hoeft er maar één tegel uit en
wordt het paaltje tachtig centi
meter diep de grond in ge
schroefd. Om beschadigingen
van ondergrondse leidingen te
voorkomen is een metaaldetec
tor beschikbaar. Die bepaalt op
de centimeter nauwkeurig hoe
het paaltje de grond in moet.
Een tweede voordeel noemt
Minck de kosten. „Een verend
paaltje is iets duurder dan het
bestaande, maar dan heb je er
ook geen onderhoud meer aan.
Bovendien is diefstal ervan niet
eenvoudig. Ook is het tegen
vandalisme bestand. Je hebt
heel wat kracht nodig om het
eruit te krijgen. Ik ben zelf geen
kleine jongen, maar mij lukt het
niet".
Amsterdam gaat het ontwerp
van Lo Minck uittesten. Drie
verende en drie vastzittende
Amsterdammertjes worden be
proefd. Verschillende gemeen
ten hebben al belangstelling
voor Mincks ontwerp getoond,
waaronder Leiden en Den
Haag. „Den Haag riep: 'doe ons
op proef maar twintig verende
paaltjes", lacht Minck. „Dat
noem ik geen proef meer, maar
een order. Ik wil eerst maar
eens even die proef in Amster
dam afwachten".
thea van beek correspondent
