Blij of niet blij
met Gerrit Komrij
'Schrijver kan niet zonder pijn'
Cultuur&Kunst
De minst
natte wolk
als revanche
WOENSDAG 19 MEI 1993
Kousbroek draagt de onderwd
pen aan; waarover hij niets zej
gen wil, hoor je ook niets. D|
blijkt uit het interview met Lij
Heyting. Als zij doorvraagt ovt
iets dat Kousbroek niet beval
draait hij om de hete brij hel
en verlegt handig de invalshotj
Het achterste van zijn tong kij
gen we niet te zien. Begrijpelij
Want tja, wie open en eerlij)
schrijft, hoeft dat natuurlijk n«
niet in alle opzichten werkelj
te zijn
W!
Rudy
Kousbroek
De vrolijke
wanhoop
Amerikaanse psyche
Judith Warner. Hillary Clinton Advocéi
feministe, presidentsvrouw. Uitg. Kosm<
1993. Pnjs 24,90.
'De geautoriseerde biograf
van een nieuwe first lady' stal
op het omslag van Warna
boek over Hillary Diane Rot
ham Clinton. Dat noopt tot acl
terdocht, want het lijkt n»
waarschijnlijk dat de pres
dentsvrouw kritische noten z
toestaan in haar levensverha)
En dat blijkt dan ook. Warnl
heeft zich strikt aan haar tal
gehouden en een hagiografisd
boek geschreven van 191 dich
bedrukte pagina's (wat het 1»
zen ervan overigens niet verg
makkelijkt).
Luid wordt de boodschap tf
lezers toegeschreeuwd: Hillai
Clinton is keurig, vriendelij
spontaan, intelligent, toeganki
lijk, welbespraakt, strijdlust)
enzovoorts. Eigenlijk is nil
mand tegen haar, behalve it
'machtige religieuze rechte
vleugel', maar dat zijn dan of
eigenlijk een 'verspreide, kleil
groep gekken' zoals Warner et
bevriende journalist insteil
mend (maar onlogisch) citeert
Vanzelfsprekend is ze ee
perfecte moeder en echtgenoc
Weliswaar heeft ze niet altij
genoeg tijd voor haar dochtl
Chelsea, maar óls het er dan va
komt, is het samenzijn steevd
fantastisch en geweldig. Huw»
lijksproblemen zijn er geweel
maar Hillary heeft voor haar hi
welijk met Bill gevochten! Nu
hun relatie sterker dan ooi
geen routine, maar 'verse niet
we toewijding.'
Tekenend voor deze voorste
ling van zaken is Warners/Hl
lay's visie op de affaire met Q
nnifer Flowers, de vrouw d
een relatie met Bill zou hebbe
gehad. Of hij het nu wel of nil
met haar gedaan heeft, blijft c
pureiteins-Amerikaanse wijl
onvermeld, maar dat Warnl
weinig met haar op heeft, a
geen verbazing wekken. Consl
quent wordt ze omschreven A
een 'braaf schoolmeisje', ee
'tearoomzangeres' die zich vo(
haar ontboezemingen nog lil
betalen ook.
Maar dat zijn uiteindelijk nil
de redenen waarom Hilla
Clinton. Advocate etc. moeilj
leesbaar is. Er staat gewoon va
te veel in. Haar hele jeugd wor<
tot in' de onbenulligste detal
uit de doeken gedaan, iedel
campagne-oprisping worl
trouw genoteerd. Ook de houtl
rige vertaling wekt ergernis;
leest het Amerikaans overt
doorheen. Het mag dan wal
zijn dat Hillary Clinton 'zich ee
plaats heeft opgeëist in de Amt
rikaanse psyche', met dit bof
zal ze de Nederlandse psyche i
elk geval niet veroveren.
WJ
BOEKEN
RECENSIE SOPHIE VERBURGH
Sanne Bruinier, En al die onaangenaamhe
den omdat je geen man bent. Brieven van
een jonge schilderes rond 1900. Uitgever
Contact. Prijs 34,90.
De brieven van Sanne Bruinier
in dit boek zouden verplicht ge
lezen moeten worden door al
die moderne vrouwen die zich
wekelijks gek laten maken door
afslanktips en orgasmevoor
schriften in Viva en Cosmo. Dan
zouden ze eens iets opbeurends
over echt vrij vrouw zijn lezen.
Sanne Bruinier ging alleen op
pad naar Parijs in een tijd dat
de meeste burgerjuffers zonder
chaperonne de straat niet op
mochten, en leidde daar een so
ber leven, vooral gewijd aan de
schilderkunst en aan enkele
hechte vriendschappen.
Onbevangen, vaak zeer gees
tig en scherpzinnig, beschouw
de ze het leven wat ze als een
van de vele anonieme kunste
naars in Parijs en later in Flo
rence leidde. Oprecht veront
waardigd bericht ze over de na
delen van het vrouw zijn in die
tijd. „Ik heb nu mijn trimestre
bijbetaald; 105 franc. Dat is
nogal veel, hè? Dames betalen
dan ook ongeveer twee maal
zoveel als de heren, wat ik nogal
gemeen vind. (...)Ik hoop dat ik
in de hemel mijn revanche krijg
en de minst natte wolk mag uit
kiezen."
Jeanne Marie (Sanne) Brui
nier (1875-1951) kwam uit een
welstaand burgerlijk gezin. Zij
een haar broer en zus werden
zeer liberaal en intellectueel op
gevoed. Goed te leren schilde
ren en verder zoveel mogelijk
van het leven en menselijke re
laties te ontdekken was voor
haar het ideale bestaan.
En al die onaangenaamheden
omdat je geen man bent bevat
nog maar een klein deel van de
correspondentie van Sanne aan
haar zus Helene. Het valt dan
ook te hopen dat de uitgevers
van dit boek spoedig de rest van
de brieven - Sanne Bruinier
leefde tot 1951 ongetrouwd en
verkeerde in interessante Eu
ropese kringen - voor een groot
publiek toegankelijk zullen ma
ken. Na dit sprekende eerste
brievenboek behoeft Sanne ten
minste geen inleiding meer.
Groene kip
Van kattekwaad tot erger Negen verha
len over de duistere kant van de kat. Uit.
Bzztöh. 1993. Prijs 14,50.
Kousbroek doet in De vrolijke
wanhoop eigenlijk niets anders
dan vrijuit mijmeren. Hij mij
mert over het verleden, over In-
dië, over erotiek, doodgaan,
godsdienst, de werking van het
geheugen en over verspilde
kansen die jaren later nog altijd
schrijnen. Verder brengt hij een
bezoek aan Japan en laat hij
zich breeduit interviewen door
Lien Heyting.
Kousbroeks betogen hebben
altijd iets gemakkelijks, alsof hij
de invallen zó uit de losse pols
schudt en alsof ordening van
die invallen geen enkele moeite
kost. Ik denk echter dat hij op
die vanzelfsprekend geschre
ven, ik zou haast zeggen non
chalante essays vreselijk heeft
gezweet. Je ziet het er niet aan
af.
Het opmerkelijkste aan Kous
broeks betoogtrant is dat hij
zichzelf er nooit uit weglaat. Hij
redeneert net zo goed op grond
van objectief vastgestelde feiten
als op grond van ervaringen,
(dag)dromen, gevoelens en
preoccupaties. Op basis van
zulke bronnen alleen kun je na
tuurlijk niet iets logisch vaststel
len, maar Kousbroek is zo direct
en invoelbaar dat je denkt: „Dit
herken ik, dit heb ik ook." Na
lezing van De vrolijke wanhoop
kwam ik veel situaties tegen
waarbij ik dacht: „Daar schreef
Kousbroek over! ...En hij gaf er
die en die verklaring voor."
Kousbroek schrijft open en
eerlijk over wat hij denkt en
voelt. Hij schept intimiteit; tij
dens het lezen ben je met hem
in dialoog. Toch blijft het een
gesprek op zijn voorwaarden.
Venijnschrijver krijgt P.C. Hooftprijs
Nobelprijswinnaar Derek Wallcot was even in Nederland:
hele dag. Gerrit Komrij? Ja, dat
zegt me wel iets. We hebben
hier nog een knipsel liggen waar
we helemaal niet blij mee wa
ren...."
De meeste uitgevers bezondi
gen zich er wel eens aan: een
goedkoop kadoboekje met een
gemakzuchtig thema. Ze kosten
de lezer bijna niks, maar er staat
ook eigenlijk niks in, zodat de
aankoop toch geldverspilling is.
Het is meestal jat- en haastwerk
waar de geldzucht en de onver
schilligheid van afdruipt.
Dat het ook anders kan, be
wijst Bzztöh met de verhalen
bundel Van kattekwaad tot er
ger. Wie een kattenliefhebber
iets aardigs kado wil doen, doet
met deze verhalenbundel een
goede keus. Goed, een paar ge
makzuchtige trekjes vallen op
(alle verhalen zijn eerder gepu
bliceerd), maar het zij de uitge
verij vergeven. Het gaat hier na
melijk om sterke, soms zelfs
klassieke verhalen die de moeite
van een herdruk meer dan
waard zijn.
De meeste verhalen ademen
een horror-sfeer. De Squaw van
Bram Stoker en De Zwarte Kat
van Edgar Allan Poe zijn in dit
verband klassiek. Ze behoeven
dan ook nauwelijks toelichting,
wellicht nog wat aanbeveling.
Bij deze!
Er zitten echter ook luchtiger
verhalen tussen, zoals Tober
mory van Saki. Dit is een milde
satire op de dubbele Engelse
moraal, die alle zonden toestaat
zolang ze maar geheim blijven.
De kat en de papegaai van
Théophile Gautier.is haast een
anekdote. De kat bekeek pein
zend een papegaai en besloot:
„Beslist een groene kip." Maar
die papegaai liet zich niet zo
maar opeten!
WILFRED SIMONS
Kousbroek mijmert
Rudy Kousbroek, De vrolijke wanhoop.
Anathema's 8; Autobiografische essays
waarin opgenomen een interview met
Lien Heyting. Uitg. Meulenhoff. Prijs
24.90 giilden.
Gerrit Komrij (1944) krijgt morgen de hoogste literaire
onderscheiding van ons land, de P.C. Hooftprijs. In het
Letterkundige Museum van Den Haag wacht de geboren
Achterhoeker, die al jaren vanuit het Portugese Oliveira
do Hospital het gekrabbel in ons kabouterland be
schouwt, een mondelinge massage èn 75.000 piek. Bo
vendien ligt een halve ton klaar, te besteden aan een luxe
Komrij-dichtbundel die in februari verschijnt, voor een
populair prijsje.
In de loop van zijn carrière heeft de gelauwerde kriti-
kaster links en rechts 'slachtoffers' gemaakt. Van tv-ge-
zicht Hans van Willigenburg tot criminoloog Peter Hoef
nagels, van top-psycholoog Piet Vroon tot de PvdA.
De gevreesde criticus en colum
nist Gerrit Komrij mag als een
tijger van het papier brullen;
achter dat masker verstopt zich
vaak een spinnende poes. Die
karaktertrek is te distilleren uit
het beeld dat zijn 'slachtoffers'
schetsen. Over Hans van Willi
genburg schreef hij:
„Omroeper, presentator. Ro
chelende ratelslang. Eeuwige ge
bedsmolen. Uitzinnige menage
klep. Kale snapper. Euvele lul-
hannes. Funeste kletsmeier.
Klonterige kwijlebabbel. Kokette
keffer. Zelfgenoegzame zwam
neus. Reutelende rammelzak".
(Uit: 'Horen, Zien en Zwijgen',
1977).
Van Willigenburg: „Daar heb
ik niks op te zeggen. Mag ik het
daar bij laten? Wat een verza
meling onzin, nog slecht opge
schreven ook."
Raak kakelen
Hoogleraar Peter Hoefnagels uit
Rotterdam heeft ook een 'beurt'
gekregen. De criminoloog voer
de voor de krakersrellen bij de
inhuldiging van koningin
Beatrix allerlei hoogdravende
sociologische verklaringen op,
van geweldfilms tot frustratie,
van onzekerheid over het voort
bestaan van de wereld tot on
voldoende zorg van ouders.
Komrij: „Als ik maar raak ka
kel, kakel ik zeker één keer raak,
moet Hoefnagels hebben ge
dacht. ('Dit Helse Moeras')
Hoefnagels: „Ik voel me èbso-
luut geen slachtoffer. Ik vind het
juist een eer door Komrij te
worden uitgescholden, vooral
omdat hij toen hetzelfde hekel
de als ik. Hij heeft mijn oordeel
over de krakersrellen serieus ge
nomen en dat was helemaal
verkeerd. Ik dreef er juist de
spot mee."
Komrij over schrijven en cen
ten:
Nog steeds leeft bij schrijvers
de angst voor kruidenier te wor
den versleten. Nog steeds lijkt hij
zich te verheven te voelen om op
de dubbeltjes te letten. Zelfs de
schrijvende psycholoog Piet
Vroon kreeg, om de omloopsnel
heid en distributie van zijn
laatste boek te bevorderen, spon
taan een hekel aan Albert Heijn
- en kwam, zijn rechtmatige ver
langen naar royalty's en winst
marges verdoezelend, aandra
ven met de eer en de hoge heilig-
AMSTERDAM TINEKE STRAATMAN
„Een hele leuke vrouw, die vor
stin van jullie. Intelligent, even
als haar echtgenoot. Het ge
sprek ging ergens over." De Ca
ribische dichter Derek Walcott
was al op de eerste avond van
zijn vijfdaagse verblijf in Neder
land op bezoek bij de koningin.
Deze week gaf hij masterclasses,
hield een voorlees-sessie uit ei
gen werk, en na Nederland reist
hij nog door naar Frankrijk en
Zweden.
Walcott's leven is hectisch ge
worden sinds hij vorig jaar de
Nobelprijs won. Zijn in 1990
verschenen epische gedicht
'Omeros', 325 pagina's lang, is
zonder twijfel de directe aanlei
ding voor de Nobelprijs ge
weest. Zoals Homerus ooit de
Trojaanse oorlog bezong, be
zingt Walcott in 'Omeros' zijn
geboorte-eiland St Lucia. Het
gedicht heeft het mythisch-lyri-
sche van de klassieke vertelling,
maar is tegelijkertijd een hom
mage aan juist het allergewoon
ste: het eenvoudige, tijdloze be
staan op een Caribisch vissers
eiland. Homerus was slechts in
spiratiebron, meer niet. Walcott
bekent lachend dat hij de 'Ilias'
zelfs nooit uitgelezen heeft. Na
tuurlijk, de helden heten Achil
les of Hector, maar ze vechten
om een hoosblikje, niet om Tro-
je. Wel gaat hun strijd bij nader
inzien om Helena, een serveer
ster met een 'gebeeldhouwd ge
zicht' en de motoriek van een
panter.
Balling
Rondom deze drie figuren heeft
Walcott zijn roman-in-dicht-
vorm gesponnen, met een in
ventiviteit aan beeldspraak die
zelfs de meest simpele hande
lingen glans verleent. Promi
nent aanwezig in het gedicht,
de prima donna bijna, is de Ca
ribische zee, die in 'roze och
tenddeining' of met 'de woe
dende golfslag van een schui
mend hondengevecht' het leven
van de eilandbewoners bepaalt.
Nee, Walcott heeft met het
gedicht niet de geschiedenis
van zijn eiland willen schrijven.
„Het ging me om het ritme van
het leven in het Caribisch ge
bied, dat niet door seizoenen
wordt bepaald zoals in Europa,
maar door de agressie of de
kalmte van de zee. De mensen
op St Lucia hebben nog de eer
bied voor de natuur die uit
vrees voortkomt. En het respect.
Als vissers beseffen ze dat hun
Dat Walcott niet in het patois
van zijn eiland schrijft houdt
niet in dat hij het niet gepro
beerd heeft. „Ik ben gedichten
regelmatig in het patois begon
nen, maar het leverde nooit re
sultaat op. Het bleek mijn toon
niet te zijn, ik ging er gek ge
noeg academisch door schrij
ven, en dat wilde ik niet." Hele
maal uitgebannen heeft Walcott
zijn eiland-taal overigens niet.
In 'Omeros' valt regelmatig een
versregel in krom Frans te ont
dekken, zoals ook in het verder
zo lenige Engels soms bewust
een grammaticale oneffenheid
is ingelast. De ingrepen maken
het relaas levendig, en laten het
gedicht bovendien aansluiten
bij de orale verteltraditie van
het eiland.
Gespletenheid
Over zowel de letterlijke als de
culturele gespletenheid lijkt
Walcott zich ongemakkelijk te
voelen, althans in zijn gedich
ten. De terzijdes in 'Omeros'
bijvoorbeeld zijn doortrokken
van schuldgevoel: „Had ik van
hun armoede niet mijn paradijs
gemaakt?" En ook in een eerder
gedicht, 'The Light of the World'
uit de bundel The Arkansas
Testament' gaat hij er uitvoerig
op in: „Ik had hen in de steek
gelaten. Ik, die mijn schaduw
nooit zo ver kon laten stollen
dat ik een van hun schaduwen
werd."
Toch, zo vertelt Walcott,
streeft hij in principe naar dis
tantie, ook in zijn werk. „Ik
moet een zekere afstand schep
pen tussen wat ik voel en wat ik
schrijf. Dat geldt voor elk onder
werp, of het nu verlies, afscheid
of geluk betreft. Gebrek aan be
trokkenheid is het niet, ik ben
zeer betrokken. Maar als schrij
ver of dichter kijk je bij alles in
je leven, dus ook bij de pijn - en
wanneer is die er niet - of het in
je werk te gebruiken valt. Vergis
je niet, bijna geen schrijver kan
zonder pijn in zijn leven. Als ik
zou moeten kiezen tussen ver
driet en schrijven, of compleet
geluk en niet schrijven, zou ik
kiezen voor het verdriet."
Omeros verschijnt in het na
jaar in een vertaling van Jan
Eijkelboom bij de Arbeiders
pers. Op 17 juni verzorgen ac
teurs van het RO-Theater in de
Rotterdamse Schouwburg een
marathon-reading waarvan
het nachtelijke gedeelte zal
worden uitgezonden door
VPRO-radio.
heid van zijn vak. Van die dub
belhartigheid moeten we af.
Geen schrijver zou zich te goed
moeten voelen iets te leren van
Alben Heijn". (Eén en ander;
NRC Handelsblad januari '93).
Hoogleraar Piet Vroon van de
Universiteit van Utrecht: „Infa
me kul, krankzinnig. Het lijkt
wel overgeschreven uit De Tele
graaf... Op het moment dat wij
onze bul inleverden (Albert
Heijn werd uitgeroepen tot bui
tengewoon hoogleraar aan Nij-
enrode-BJ), stond mijn boek al
maanden in de top tien. Meer
publiciteit had ik écht niet no
dig. Het ging ons helemaal niet
om Albert Heijn. maar om de
kwaliteit van het onderwijs. Van
de honderd publicaties over on
ze bul-actie hadden maar drie
mensen dat door."
Politiek
De politiek in het algemeen?
Komrij:
„Bij politiek denkt de kiezer
op dit moment aan corruptie
(Italië), aan onvermogen (Bos
nië) en aan een boterham met
tevredenheid (Nederland). Toen
een jaar of wat geleden alle poli
tici van de wereld zich, tijdens
de mondiale milieuconferentie
in Rio, eendrachtig en gulzig op
de natuur stortten, wisten de
kiezers maar één ding zeker: nu
kon je er donder op zeggen dat
er van de natuur geen spaander
heel zou blijven".!Eén en Ander;
NRC Handelsblad april '93)
Over de PvdA in 't bijzonder:
„Het socialisme heeft zijn taak
gedaan, het socialisme moet
gaan. Alles waar de socialisten
materieel naar streefden is be
reikt, op een royaler wijze dan ze
zelfs maar hadden kunnen dro
men. Hun proletariërs kregen
vele malen meer dan op hun
oorspronkelijke verlanglijstje
stond. Wat ze nu aan het doen
zijn is krampachtig een partij
redden, een vereniging met alle
functies die daar aan vastzit
ten". (Eén en Ander; NRC Han
delsblad april '93).
Het PvdA-bureau in Amster
dam: „Nee Felix is niet bereik
baar, Felix zit te vergaderen. De
Derek Wallcot: „Als ik zou moeten kiezen tussen verdriet en schrijven, of compleet geluk en niet schrijven,
zou ik kiezen voor het verdriet."
levensonderhoud afhankelijk is
van de overdaad die de zee tc
bieden heeft."
De betrokkenheid van de
dichter met zijn geboorteplek is
frappant. Eh nogal uitzonder
lijk, zeker in vergelijking met die
andere grote schrijver die uit
het Caribisch gebied afkomstig
is: V.S. Naipaul. Deze misdraagt
zich volgens Walcott. „Hij valt
weerloze mensen aan en ver
minkt ze. Dat hoort niet. Je
hoort je eigen mensen niet in
stukken te scheuren."
