Van den Broek krijgt
het niet gemakkelijk
Geknield op de koude kerkvloer
Feiten &Meningen
Bodemsanering achterop door Volgermeer-arrest
MAANDAG 21 DECEMBER 1992
2
Andriessen wil
geen post in
nieuw kabinet
HILVERSUM. ANP
Aftredend EG-commissaris
Frans Andriessen gaat weer stu
deren en wil zich intensiever
bezig gaan houden met zijn
hoogleraarschap aan de univer
siteit van Utrecht. De EG-top-
man voor Nederland, die begin
volgend jaar Brussel verlaat, zei
gisteren voor de NOS-televisie
dat hij in ieder geval geen be
langstelling heeft voor een hoge
post in een nieuw kabinet.
Andriessen stelde dat de EG, na
de top in Edinburgh van een
week geleden, nu eerst maar
eens een periode van bezinning
moet doormaken. „Met het Ver
drag van Maastricht kunnen we
voorlopig wel een tijdje voor
uit."
Brusselse nacht van de lange messen komt eraan
In vroeger tijden zochten ze er nog wel eens de ambiance
van een afgesloten kasteeltje in de Ardennen voor op.
Maar de 17 leden van de Europese Commissie blijven dit
keer waarschijnlijk gewoontjes in hun Brusselse hoofd
kwartier wanneer ze onderling de portefeuilles verdelen.
Hoewel vrijwel onopgemerkt door de buitenwacht, geldt
deze 'nacht van de lange messen' binnen het dagelijks
bestuur van de Europese Gemeenschap als een van de
hoogtepunten van het Brusselse seizoen. Wie staat waar
in de hofhouding van Europa onder het derde bewind
van 'President Jacques'?
tussen de commissarissen. Del-
ors let erop dat de politieke
hoofdstromingen uit Europa al
lemaal enigszins aan hun trek
ken komen. De voorzitter wijst
regeringsleiders er subtiel op
dat een kandidaat die hij te
zwak vindt, niet hoeft te reke
nen op een prominente plaats.
Officieel zijn de leden van het
dagelijks bestuur van de EG niet
meer dan fonctionnaires, top
ambtenaren zonder politieke
rol. Zij kunnen hoog springen
en diep buigen, maar de echte
macht in Brussel ligt bij de EG-
ministerraad. In de Brusselse
praktijk vormt de Commissie
echter de centrale schakel.
De Commissie is daardoor een
CORRESPONDENT
Voor de rolverdeling tussen de
17 Europese Commissarissen
bestaat geen andere geschreven
regel dan dat de vijf grote lan
den elk twee afgevaardigden
naar Brussel zenden, en de an
dere zeven staten elk één. Dat
verschaft volop manoeuvreer
ruimte aan voorzitter Jacques
Delors, in de wandeling van het
kolossale Breydel-gebouw
plechtig aangeduid als Mon
sieur le Président.
Voor de derde keer door de re
geringsleiders van de EG ge
kroond tot voorzitter speelt hij
een sleutelrol in het positiespel
toevluchtsoord geworden voor
politici in allerlei stadia van hun
loopbaan. Er zijn er die een
springplank nodig hebben voor
een duik in hun landsbestuur,
maar er zijn ook uitgerangeerde
en mislukte leiders (de versla
gen Britse sociaal-democraat
Kinnock was lange tijd kandi
daat).
Hoewel alle Haagse lofzang over
'onze zwaargewicht' in Brussel
met opgetrokken wenkbrauwen
is gevolgd, wordt Hans van den
Broek verwelkomd als iemand
die nog aan een tweede carrière
kan bouwen. De Frangaise
Christiane Scrivener, die de af
gelopen jaren de ondankbare
taak had een oplossing te be
denken voor de twaalf verschil
lende BTW-regimes, is daaren
tegen blijvend geblesseerd
Van den Broek, Brittan en Bangema
doordat president Mitterrand
eerst openlijk een andere kandi
daat vroeg voor haar plaats.
Tot de ongeschreven regels van
Brussel behoort dat de omvang-
rijkelandbouwportefeuille
wordt vergeven aan een klein
land. De Luxemburgse ex-mi
nister van landbouw René Stei-
chen is daarvoor de beste kan
didaat. Middellandse-Zeebeleid,
visserij, sociale zaken, reserach,
cultuur, toerisme, audiovisuele
middelen, regionaal beleid en
de interne huishoudelijke bes
ognes van de Commissie gelden
als lichtere portefeuilles. Ze
gaan vaak naar de 'tweede man'
uit een groot land, naar kandi
daten uit kleine landen of naar
de arme zuidelijke lidstaten.
De echte pri stigeslag gaat dit
jaar om vier lopplaatsen. Aller
eerst economische en financiële
zaken. In de race om die post
ligt de Deense veteraan Hen-
ning CHristophersen onbetwist
op kop. Daarnaast is er de 'in
terne markt', het 1992-project,
dat de afgelopen jaren in han
den was van de Duitse zwaarge
wicht Martin Bangemann. Nu
dat avontuur in de slotfase ver
keert, zoekt Bangemann ander
emplooi. Hetzelfde geldt echter
voor het Britse kanon Sir Leon
Brittan, die met ijzeren hand de
spelregels van de vrije concur
rentie bewaakte.
De twee baronnen hebben elk
idans om zware posten.
wellustige blikken geworpen op
(delen) van de portefeuille van
de vertrekkende Frans An
driessen. Zijn imperium was te
groot geworden: buitenlandse
zaken, uitbreiding van de EG én
internationale handel (GATT).
Die laatste tak zal Delors zeker
afhakken en aan Brittan of Ban
gemann geven. Onzeker is nog
of Delors de relaties met het
voormalige Oostblok ook zal
weghalen uit Andriessens nala
tenschap en onderbrengt bij de
'handelsrelaties'.
Wat Hans van den Broek uitein
delijk in de wacht sleept, hangt
mede af van de ambities van de
Portugese minister van buiten
landse zaken Joao de Deus Pin-
heiro. Ook die is door zijn rege
ring als speler van kaliber het
veld ingestuurd, en maakt nu
een redelijke kans de Noord-
Zuid-betrekkingen of de ont
wikkelingshulp van het buiten
land-terrein te krijgen. Daar
naast is er de Belg Karei van
Miert, die volgens de laatste ge
ruchten graag én transport én
milieu zou gaan doen, maar ook
een oogje zou hebben op An
driessens eretitel van vice-voor-
zitter. Dat die drie eisen bijeen
teveel van het goede is, staat nu
al vast. Dat Van den Broek ge
duchte concurrenten heeft,
Alles draait om interpretatie Interimwet
Een kerk In Presov, Slowakije.
Korte rokjes en hoge laarzen, liefst tot over
de knie. Het lijkt de nieuwe mode in Mid
den-Europa. Sexy misschien, maar het
komt toch ook een tikje hoerig over. De
sfeer is echter allesbehalve losbandig. De
voormalige Habsburgse gebieden keren
juist terug naar de moraal van de goede ze
den. De kerk beleeft gouden tijden.
Twee druk gesticulerende monniken in
bruine pii, door een touw om het middel
bijeen genouden, lopen door het oude hart
van Bratislava. Alsof dat de gewoonste zaak
van de wereld is. Midden op het Vaclavske
Namesti (het Wenceslasplein) in Praag kun
je tegen het kaal geschoren kruintje van een
priester-student oplopen. Nonnen en pa
ters in volledige uitrusting passen evenzeer
in het straatbeeld als de bedelende zigeu
nerin met kind op de arm of de kortgerokte
meisjes.
De opleving van het (rooms-katholieke) ge
loof heeft natuurlijk alles te maken met de
rol die de kerk heeft gespeeld tijdens de
sombere jaren van het communisme. De
kerk vormde een soort openbare onder
grondse; formeel getolereerd, maar op alle
mogelijke manieren dwarsgezeten door de
partijbonzen en hun verklikkers, ontwikkel
de de kerk zich in de jaren vijftig en zestig
tot een toevluchtsoord voor hen die zich
niet openlijk durfden verzetten.
Wat de samizdat, het circuit van illegale
boeken en tijdschriften, was voor de intel
lectuelen, was de kerk voor het volk. Maar
waar veel schrijvers en kunstenaars na de
plotselinge val van de dictatuur van het
proletariaat in verwarring raakten en nog
altijd naar een nieuwe richting zoeken, stro
men de kerken weer vol.
De Jezuietenkerk in Bratislava's oude stad is
elke maandagavond tot de laatste plaats be
zet. Opvallend is het grote aantal jonge
mensen, dat nog tijdens de mis naar binnen
schuifelt en een plekje zoekt in het gangpad
tussen de rijen houten banken. Het gaat
hier dan ook om een dienst speciaal voor
studenten. Die drommen na afloop samen
onder de grillige bomen op het pleintje voor
de kerk. Met politiek heeft dit niets te ma
ken, verzekert een meisje dat elke maan
dagavond van de universiteitscampus naar
de stad pendelt om deze mis te bezoeken.
Al die jonge kerkgangers zijn gewoon gelo
vig.
Inderdaad wordt het geloof binnen door
nagenoeg alle aanwezigen hardop beleden.
De priester weet zich gesteund door liefst
zes misdienaartjes en hij kan tevreden con
stateren dat vrijwel iedereen ter communie
gaat. Wanneer het gebed vereist dat de
kerkgemeenschap knielt, zijgen ook de laat
komers op hun staanplaats door de knieën
voor een gesprek met God op de koude ste
nen kerkvloer. Menig Nederlandse pastoor
zal er jaloers op ziin.
De katholieke kerk was eeuwenlang een
bindende factor in het Habsburgse Rijk.
Van 1273 (stamvader Rudolf van Habsburg)
tot 1806 hadden de Habsburgers de kroon
in handen van het Heilige Roomse Rijk. De
oorlogen tegen het oprukkende Ottomaan
se Rijk in de zestiende en de zeventiende
eeuw draaiden niet alleen om grondgebied
maar waren evenzeer een strijd om de he
gemonie tussen christendom en islam.
Nog altijd hebben moslims in de voormali
ge Habsburgse gebieden weinig in te bren
gen. Als er al moskeeën staan, zijn ze klein
Met rechtszaken over bodemsa
nering zijn enorme financiële
belangen gemoeid. De regering
had gehoopt ongeveer een mil
jard gulden binnen te halen met
de ruim 150 nu aanhangige pro
cedures tegen bedrijven die in
het verleden de grond hebben
vervuild. Dat is nog maar een
fractie van het totaal. Nederland
telt meer dan honderdduizend
verontreinigde stukken grond.
Saneringskosten: vijftig miljard
gulden.
Tegen deze achtergrond is de
opschudding begrijpelijk die
vorige week ontstond over het
arrest van het Amsterdamse ge
rechtshof in de zaak van de Ne
derlandse Staat tegen Solvay
Duphar. Het chemische bedrijf
dat in de jaren zestig giftig afval
heeft gestort in de Volgermeer
polder. hoeft niet op te draaien
voor de kosten van de bodem
sanering van zeker 140 miljoen
gulden. De beslissing van het
hof, door milieu-organisaties
bestempeld als een ramp, zal in
veel directiekantoren met een
beschaafd gejuich zijn begroet.
De feiten zijn namelijk in de ve
le rechtszaken over bodemsa
nering vaak vergelijkbaar, het is
puur een kwéstie van wetsuit-
leg. Het gaat om zogenaamde
erfenisgevallen, verontreiniging
die twintig, dertig jaar geleden
werd veroorzaakt. In die tijd
golden nog andere normen ten
aanzien van afvalstort dan te
genwoordig. En de vraag is
steeds: was de vervuiling van de
bodem toen al een onrechtma
tige daad en zo ja, jegens
wie?
Alles draait in deze rechtszaken
om de interpretatie van de Inte
rimwet Bodemsanering, die in
1983 is ingevoerd en is bedoeld
om het geld op tafel te krijgen
dat nodig is om vervuilde bo
dems schoon te maken. Het
cruciale artikel 21 van deze In
terimwet bepaalt, dat de over
heid de kosten van bodemsane
ring kan verhalen 'op degene
door wiens onrechtmatige daad
de verontreiniging van de bo
dem is veroorzaakt'.
Over deze formulering woedt al
tien jaar een verwarrende juri
dische strijd. Volgens de rege
ring is in artikel 21 een speciaal
recht op schadevergoeding ge
schapen. Dat betekent dat niet
hoeft te worden voldaan aan al
le eisen die normaal gesproken
van toepassing zijn bij onrecht
matige daden. Maar volgens de
bedrijven die werden aange
sproken, moest de Staat eerst
maar eens bewijzen dat de vuil-
stortingen in het verleden al on
rechtmatige daden jegens de
Staat waren geweest. Nogal wat
rechtbanken gaven beide partij
en een beetje gelijk: het wetsar
tikel riep enerzijds een bijzon
der recht op schadevergoeding
in het leven, maar anderzijds
kon dat niet met terugwerkende
kracht gelden.
Terugwerkende kracht staat op
gespannen voet met de rechts
zekerheid. Tot in de jaren ze
ventig, toen het gifschandaal in
Lekkerkerk ons wakker schud
de, werd weinig over bodemver
ontreiniging nagedacht. Men
meende dat de bodem een zo
groot vermogen tot herstel be
zat, dat er straffeloos rotzooi in
kon worden gedumpt. De over
heid zelf waarschuwde niet, en
gaat dus ook niet vrijuit, stelden
de bedrijven die werden aange
sproken voor de schoonmaak
kosten.
In 1990 hakte de Hoge Raad een
aantal knopen door in een zaak
tegen een galvanisch bedrijf in
Zeist. De uitleg die de regering
aan het wetsartikel over de sa
neringskosten had gegeven,
werd afgewezen. Het gaat im
mers om bodemverontreinigin
gen die in het verleden hebben
plaatsgehad, aldus de Hoge
Raad: dit brengt mee dat de eis
van de rechtszekerheid in aan
merking moet worden geno
men.
Vanaf dat moment concentreer
den de rechtszaken over bo
demsanering zich op de vraag
waar de grens inde tijd ligt om
te kunnen zeggen: de vervuiler
had moeten weten dat hij bezig
was het milieu aan te tasten.
Wie zich vroeger bij afvalstor-
tingen aan de normen en regels
van zijn tijd heeft gehouden,
kan niet achteraf worden aan
gesproken, tenzij de wet hier
voor een duidelijke basis
schept. De overheid heeft zich
zelf in de vingers gesneden door
hierover onduidelijkheid te la
ten bestaan in de Interimwet
bodemsanering.
Een poging het falen van de
wetgever te herstellen, is nog in
behandelt de Tweede Kamer
een wetsvoorstel om de Inte
rimwet onder te brengen in de
Wet Bodembeschermingen te
gelijk meer mogelijkheden te
scheppen om geld op tafel te
krijgen voor schoonmaakopera-
ties. De overheid verschaft zich
zelf in de nieuwe wet meer mo
gelijkheden om dwang uit te oe
fenen op de veroorzaker van de
vervuiling, ook als er in het ver-
s gepleegd. Dev
krijgt een saneringsbevel. Dat is
een administratieve maatregel
die, naar men hoopt, in veel ge
vallen een civiele procedure
over schadevergoeding overbo
dig zal maken.
en weggedrukt. Alleen Bosnië-Hercegovina
vormt daarop een uitzondering. Maar Bos
nië werd dan ook pas in 1878 onder man
daat van Oostenrijk-Hongarije geplaatst en
dertig jaar later door Wenen ingelijfd. Het is
niet vreemd dat uitgerekend dit gebied mo
menteel wordt verscheurd door een burger
oorlog, die voor een deel op de gods
diensttwist is terug te voeren.
Onder het communisme verdween de
godsdienst in Midden-Europa naar de ach
tergrond. Opium voor het volk, schreef
Marx, en derhalve verderfelijk. Het volk
moest zichzelf bevrijden, niet alleen van de
uitbuitende kapitalisten, maar ook van de
kerk, die handlanger van het grootkapitaal
die de mensen na een leven van lijden een
beloning na de dood (de hemel) voorspie
gelde. Veel kerken werden verbouwd tot fa
briek of pakhuis en de priesters gingen lijd
zaam in verzet.
Maar nu Marx het heeft afgelegd tegen de
drang naar vrijheid en bananen, is de kerk
helemaal terug. In willekeurig welk stadje in
Hongarije, Bohemen, Moravië of Slowakije
kun je willekeurig welke kerk binnenlopen,
altijd zitten er wel enkele gelovigen hun ge
beden te prevelen, met de rozenkrans tus
sen de vingers en het voorhoofd nog voch
tig van het wijwater. Oude vrouwtjes waren
er altijd al, die maalden niet om de spot van
de communisten, maar nu tref je ook heren
van middelbare leeftijd en berugzakte
schoolmeisjes aan in de kerkbankjes.
Het doet denken aan katholiek Nederland
in de jaren zestig. Een revolutie in de kerk
provincie van onenigheid over een vrije
re lithurgie-opvatting tot massaal uittreden
de priesters die het huwelijk verkozen bo
ven de relatie met de Heer blies echter
als een wervelwind de Nederlandse kerken
leeg. Wat staafde kerk in Midden-Europa
nog te wachten?
Dit is aflevering zes in een reportage-serie
over de voormalige Habsburgse gebieden. De
eerdere delen stonden in de krant van 5. 7.
10.14. en 17 december.
