Archeologische vondsten in computer
Maan verdwijnt totaal
Plant heeft soms
alarminstallatie
Wetenschap
'Extra vitamine K voor
baby's aan de borst'
Menselijke ijspegels door
hormoonhuishouding
Zwart gat aangetoond
met ruimte-telescoop
Patentbureau vindt
kale muis immoreel
DINSDAG 8 DECEMBER 1992
10
of hersenen. Vitamine K speelt
namelijk een grote rol bij de
bloedstolling. Het toedienen
van 1 milligram vitamine K na
de geboorte is in Nederland al
gemeengoed. De klassieke
bloedingen blijven zo in de eer
ste levensweek achterwege.
Maar bij tien procent van de
kinderen die borstvoeding krij
gen treedt na ongeveer een
maand een tekort op aan vita
mine K. Bij flesvoeding speelt
dit niet, omdat deze voeding
veel vitamine K bevat. Na drie
maanden is het lichaam zelf in
staat voldoende vitamine K aan
te maken.
„Alle pasgeboren kinderen
moeten eenmalig één milligram
vitamine K toegediend krijgen.
Baby's met borstvoeding de eer
ste drie maanden na de geboor
te ook nog dagelijks 25 micro
gram." Dat adviseert drs. E.
Comelissen op basis van haar
onderzoek waarop ze deze week
promoveerde aan de Katholieke
Universiteit Nijmegen.
De maatregelen moeten voor
komen dat pasgeboren kinde
ren een tekort aan vitamine K
krijgen wat kan leiden tot
bloedingen in huid, borst, buik
Centrale opslagplaats van belang bij uitvoering bouwprojecten
Waar zijn in Nederland oudheidkundige vondsten ge
daan en waar zijn interessante resten uit het verleden te
verwachten? Op die vragen moet de Archis-computer
antwoord geven. Archis is een geautomatiseerd informa
tiesysteem, waarin alle bekende archeologische vondsten
en vindplaatsen van ons land worden bijgehouden.
CEES VELLEKOOP
NIJMEGEN. ROB HIRDES
Reden om te denken dat vrou
welijke geslachtshormonen van
invloed zijn. Dat idee vormde
het uitgangspunt van het on
derzoek van Bartelink. Om dat
na te gaan, vroeg ze een aantal
vrouwen in een dagboek bij te
houden op welke momenten
van de maandelijkse cyclus de
klachten optreden.
Maar dit deel van het onder
zoek leverde geen duidelijke re
sultaten op. Bartelink ging ook
na of door middel van door
bloedingsmetingen aan de han
den een relatie met hormoon-
spiegels was te vinden. Bij 30
gezonde vrouwen werd een vin-
gerafkoelingstest gedaan.
„We dompelden de hand in
een bak water van 16 graden en
keken vervolgens hoe lang het
duurde eer die hand weer op
temperatuur was. Die test werd
op verschillende tijdstippen van
de cyclus uitgevoerd. Het bleek
dat een week voor de menstrua
tie, wanneer de spiegels van
vrouwelijke geslachtshormonen
hoog zijn, de handen veel lan
ger koud bleven".
Ze herhaalde dit onderzoek
bij vier verschillende groepen:
mannen, pilgebruiksters, vrou
wen vóór en na de overgang.
Daaruit bleek, dat mannen en
vrouwen na de menopauze
sneller de handen weer op tem
peratuur hadden dan de andere
groepen, hetgeen past bij de ge
dachte van een hormonale in
vloed. Maar hoe de vrouwelijke
hormonen hun effect uitoefe
nen, is nog niet'duidelijk.
Valt er iets tegen de Raynaud-
verschijnselen te doen? Barte
link: „je kunt denken aan medi
cijnen, die de vaten verwijden.
Maar in veel gevallen is het
middel erger dan de kwaal. Ei
genlijk zijn patiënten het meest
gebaat bij geruststelling". Wel is
het belangrijk dat tijdens de
diagnose een andere variant
van het Raynaud-fenomeen
wordt uitgesloten. Want een
zelfde soort problemen treedt
op wanneer er iets met de
bloedvaten mis is. Bijvoorbeeld
als gevolg van een bindweefsel
ziekte. Maar dat is slechts zel
den het geval.
Dode, koude handen. Voeten
als ijspegels. Wit weggetrokken
oorlellen. Voor sommigen on
der ons hoeft er geen vrieswind
aan te pas te komen. Die zitten
al bij de minste geringste kou
prikkel met witte, gevoelige vin
gers of ijskoude voeten.
Bij het Academisch Zieken
huis Nijmegen is onderzoek ge
daan naar wat met een fraaie
naam 'het fenomeen van Ray
naud' heet en is genoemd naar
de Franse arts, die dit verschijn
sel vorige eeuw al beschreef.
Vorige week promoveerde dr.
M. Bartelink op dit onderwerp.
De overreactie op koudeprik-
kels speelt heel wat mensen
parten. Uit het onderzoek van
Bartelink blijkt, dat tussen de 3
en 30 procent van de vrouwen
er last van heeft. Voor mannen
ligt dat tussen de 0,5 en 10 pro
cent. Het fenomeen komt ver
houdingsgewijs veel bij migrai-
ne-paliënten voor. Dat is niet
helemaal verwonderlijk, omdat
beide aandoeningen samen
hangen met de bloedvaten.
„Hel is een stoornis in de
temperatuurregeling van ons li
chaam", aldus Bartelink. „Die
gebeurt vooral in de huid van
de uileinden van ons lichaam,
zoals de handen en de voeten.
Bij kou wordt de bloeddoorstro-
ming als gevolg van vaatvernau-
wing geremd. En daarmee de
warmte-afgifte. Bij mensen, die
kampen met 'Raynaud', treedt
die vaatvernauwing veel te snel
op".
Dat gebeurt niet alleen bij
kou, maar bijvoorbeeld ook bij
stress. In dat soort situaties
wordt het lichaam in verhoogde
staat van paraatheid gebracht
en ook dan vernauwen zich de
bloedvaten in handen en voe
ten. Maar nu met als doel zo
veel mogelijk bloed voor andere
delen van het lichaam te reser
veren. Zoals het hart en de her
senen. Ook hier treedt dat me
chanisme bij Raynaud-mensen
veel te snel op.
Kenmerkend is dat vooral
vrouwen tussen de 15 en 50 jaar
last hebben van dit fenomeen.
Zo'n centrale opslagplaats van
kennis heeft niet alleen nut voor
oudheidkundige vorsers, bena
drukt I. Roorda, die als archeo
loge en automatiseringsdeskun
dige een hoofdrol speelde bij
het maken van Archis. Ook bij
voorbeeld planologen, bouwers,
nutsbedrijven en de spoorwe
gen kunnen in de toekomst veel
nut hebben van het systeem.
„Tot nu toe kwam het heel
vaak voor dat bijvoorbeeld bij
de aanleg van een weg het werk
vertraging opliep omdat men
onverwacht op oudheidkundige
vondsten stuitte", vertelt zij.
„Met Archis kunnen wij alle
vondsten in de omgeving zicht
baar maken en verbanden leg
gen, waardoor te voorspellen is
of op zo'n plaats belangwekken
de resten te verwachten zijn".
Zo wordt op het ogenblik met
het systeem al gekeken naar het
toekomstige tracé van de Betu
wespoorlijn. „Wij hopen daar
door adviezen te kunnen geven
over kleine aanpassingen, zodat
resten gespaard kunnen blijven.
En als dat niet mogelijk is, kun-
TNO op zoek naar
bejaarde tweeling
Het Instituut voor Veroude-
rings- en Vaatziektenonderzoek
van TNO in Leiden is op zoek
naar tweelingen van boven de
75 jaar. De organisatie doet bij
tweelingen tussen de 4 en 95
jaar onderzoek naar erfelijke
factoren bij veroudering en ge
wrichtziekte. Dat gebeurt sa
men met de Leidse universiteit
en de VU in Amsterdam. Bestu
deerd wordt welke veranderin
gen optreden in het erfelijk ma
teriaal, dat zich in witte bloed
cellen bevindt. Daardoor kun
nen ziekten ontstaan en som
mige onderzoekers denken zelfs
dat de mens zonder deze veran
deringen veel ouder kan wor
den. Omdat eeneiige tweelin
gen precies hetzelfde erfelijke
materiaal bezitten, bekijkt TNO
of er tijdens het leven verschil
len zijn ontstaan door factoren
binnen en buiten het lichaam.
Veel mensen boven de 65 jaar
lijden aan artrose, een ge
wrichtsziekte die bij de een
sneller verloopt dan bij de an
der. Waarschijnlijk spelen zowel
erfelijke aanleg als levensstijl
een rol.
nen wij eventuele vindplaatsen
tijdig onderzoeken, zodat de
aanleg van de spoorlijn geen
vertragingoploopt".
Want uiteindelijk mag de
Rijksdienst voor Oudheidkun
dig Bodemonderzoek (ROB) een
bouwwerk laten stilleggen, als
dat nodig is om belangrijke res
ten uit het verleden te onder
zoeken. Dat is een dure en voor
de bouwer onaangename ver
rassing. „Wij hopen met Archis
ook te bereiken dat de archeo
logen minder vaak de maat
schappelijke orde verstoren",
vat voorlichter Haitsma van de
ROB samen.
Archis is een paradepaardje
van het ministerie van onder
wijs om de Nederlandse weten
schap te stimuleren. Het archief
is ondergebracht bij de ROB in
Amersfoort en er wordt samen
gewerkt met de wetenschappe
lijke instituten van de universi
teiten van Groningen, Leiden en
Amsterdam. Al vier jaar is een
team van vier tot vijf mensen
bezig dit systeem te ontwerpen
en gegevens in te voeren.
Eenvoudig was dat niet, want
Een medewerkster van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek bekijkt het skelet v
voor Christus die werd aangetroffen bij het Noordhollandse Sijbekarspel.
de verschillende instituten had- Inmiddels zijn de gegevens van
den nogal van elkaar afwijkende zo'n 30.000 vindplaatsen inge-
methoden om hun vondsten te bracht. Maar ook buiten de
benoemen en te rangschikken, deelnemede instituten zijn er
LEIDEN SEN APEiPOOR»
Ais de hemel in de nacht van 9 op 10 december
onbewolkt is, kan met het blote (mg een mooi
natuurverschijnsel worden waargenomen; een
totale maansverduistering. Daarbij trekt de
maan door de slagschaduw van de aarde en
ontvang) ze gedurende enige tijd geen zonlicht.
De maan geeft namelijk licht hifde gratie van de
zon; De luchtvaartmaatschappij Transavia
stuurt met het oog op een eventueel wolken-
dek in eik geval vijf vliegtuigen de lucht in
om zevenhonderd passagiers een goed zicht te
bieden op de maansverduistering.
Wie de hoog aan de hemel staande vollemaan
zo rond kwart voor elf 's avonds bekijkt, ziet dat
de linker rand ai duidelijk donkerder begint te
worden. Dat is een teken dat de slagschaduw
van de aarde heel nabij is. Precies om elf uur
raakt .Ie nuumrand de aartlschaduw en begint
de verduistering (ook wel cciip& genoemd). Het
dulut ruim een uur (tot 00.07 uur; voordat de
maan zich geheel in die schaduw bevindt
De grote vraag is dan of de maan geheel zal
verdwijnen of dat er toch nog iels te zien zal
blijven. Dat 'tets' is namétijk afhankelijk van de
gesteldheid van onze (aa tdse) dampkring. Nor
maliter bereikt er toch nog een sprankje, door
onze eigen dampkring gebroken (rood) zonlicht
de maan én blijft ze als een donker- of lichtrood
bolletje zichtbaar.
De Franse astronoom Danjori (1890-196?)
otale maansverduisteringen. Typ® 0 is
t donkere eclips, dc maan is vrijwel niét
oniieisclu .idc In het begin van deze eeuw vijf
typen totale maan
een zeer
te zien.
2: iets 1
maanrand: typeduidelijk biuinkleurige maan
roet een opvallend heldere, geelachtige rand; en
type 4; heldere, oranje-achflge maan met een
blauwglanzende maanrand.
Het zijn verschijnselen die gemakkelijk met
het ongewapende oog kunnen worden gezien.
De typen 0 en 1 blijken in het verleden t telvtll
die te zijn opgetreden na zware vulkaanuitbar- i
stingen waarbij veel stof in de dampkring Is te
rechtgekomen. Voorbeelden daarvan zijn de
Krakatau (1883), de Mont Pelée (1902) en de
Agung Agung 11963). Stóf absorbeert ook het -
restje zonlicht dat anders de maan kan bereiken
tijdens een totale eclips.
Vorig iaat juni kwam de «ipijnse vulkaan Pi-
naiubo tot zware langdurige uitbarstingen. Her
daarbij opgeworpen stof zoigt ook nu nog voor
prachtig rode zonsondergangen. Daaruit mag
worden opgemaakt dat de totale maaneciips
waarschijnlijk een heel dorikeré zal zljh (type 0
of.l).
Of dat zo is kan met eigen ogen worden aan
schouwd, vooropgesteld dat er geen wolkendek
aanwezig is. Dc maan komt om 01.21 uur weer
uit de aardschaduw tevoorschijn en rond half
drie is ze weer mooi rond. Al «of er niets is ge
benrd.
Wie onverhoopt in een bos
brandnetels terechtkomt, on
dervindt aan den lijve hoe be
paalde soorten planten zich
kunnen verdedigen. Het bran
derige gevoel dat men heeft op
gelopen, wordt veroorzaakt
door talloze, minuscule stekel
tjes (brandharen) aan de bladu
iteinden die, bij aanraking, ver
anderen in kleine pijltjes waar
mee een onaangenaam meng
sel van stoffen, zoals acetylcho
line en histamine, wordt 'inge
spoten'. Het kan nóg erger. De
Gifsumak-piant is zó rijk aan
giftige, etherische oliën dat zelfs
de geringste aanraking heftige
reacties oproept. Planten heb
ben met andere woorden inge
nieuze 'alarmsystemen' ontwik
keld.
Zo is al een kleine 20 jaar be
kend dat van bladeren van de
tomatenplant waaraan rupsen
zich te goed doen, zekere waar
schuwingssignalen uitgaan
richting nog ongeschonden bla
deren die, als het ware, in staat
van verdediging worden ge
bracht. Dat gebeurt door de
aanmaak van organische sub
stanties waar de rupsen echt
geen trek in hebben. 'Au' leidt
dus tot 'bah' en dat heeft vér
strekkende gevolgen.
tnderzoekers buigen zich al
jaren over de vraag hoe zo'n
plant dat doet. Biologen uit En
geland en Nieuw-Zeeland kwa
men er onlangs achter dat het
'Au-signaal' via heel zwakke
stroompjes wordt verspreid
waardoor een verdedigingsme
chanisme wordt geactiveerd.
De onderzoekers plaatsten
gevoelige elektroden op de
stengels van tomaatplanten en
op plaatsen waar de bladsteel
tjes aan de stengel zijn beves
tigd. Vervolgens werden de
planten aan hele reeksen proef
nemingen onderwprpen om alle
andere invloeden, anders dan
informatie-overdracht via een
elektrisch stroompje, uit te slui-
Op een enkele steel werden
achtereenvolgens een referen
tie-elektrode (voor standaard
waarden) en twee meet-elektro-
den aangebracht op zorgvuldig
uitgekozen posities langs de
stengel. De referentie-elektrode
zat vast in het eindpunt van de
stengel van een volgroeid blad
en de andere twee respectieve
lijk boven en onder de 'oksel',
waar het steeltje van een ander,
daarondergelegen blad aan de
stengel is bevestigd.
Het steeltje waarmee een on
der dit laatste blad gelegen
zaadlob (een blad in wording)
aan de stengel vast zat, werd
van een koelcelletje voorzien.
De zaadlob was voorbestemd
om te worden 'verwond' zoals
nog heel veel gegevens en voor- huidige normen onvolledig,
werpen, zoals bij de provinciale „We hopen die gegevens in de
musea. Bovendien zijn veel ou- komende jaren te kunnen aan-
dere vondstmeldingen naar de vullen", aldus Roorda.
Alle materie in de 'buurt' van
die mysterieuze 'tijdpoort'
wordt aangetrokken, versnelt en
spiraliseert na verloop van tijd
naar het gat toe. Het heldere
object is, denkt men, de oor
sprong van energierijke stra
lingsbundels die, loodrecht op
het vlak van de ring en in twee
tegenover elkaar liggende rich
tingen, het heelal in 'spuiten'.
Dit object moet zich op hoog
stens enkele (tientallen) lichtja
ren afstand van het zwarte gat
bevinden.
In een aantal andere melk
wegstelsels strekken dergelijke
bundels zich over afstanden van
tienduizenden lichtjaren uit. Ze
worden 'jets' genoemd. Men
vermoedt dat zich in de kernen
van alle melkwegstelsels zware,
zwarte gaten bevinden die dit
soort processen veroorzaken.
De HST moet overigens nog tot
december 1993 wachten op een
soort 'bril' waarmee de optische
fouten van de hoofdspiegel ge
corrigeerd worden. Daarvoor
zal een aparte vlucht van een
Space Shuttle nodig zijn.
Misschien dat dan pas het
echte, onomstotelijke bewijs zal
worden geleverd: dat van het
bestaan van zwarte gaten.
De al enkele jaren in een baan
om de aarde draaiende Hubble
Space Telescope (HST) heeft
het tot dusverre duidelijkste
symptoom van de aanwezig
heid van een kolossaal zwart gat
vastgelegd. De rondcirkelende
telescoop werd onlangs vanaf
de aarde gericht op de kern van
een melkwegstelsel dat 47 mil
joen lichtjaar van ons vandaan
ligt.
Vanaf de aarde kijken we bij
na loodrecht op het vlak van dit
stelsel en bovendien is de kem
daarvan niet door stof verdui
sterd. Reden genoeg om de HST
daar eens scherp naar te laten
kijken. Tot grote verrassing van
de sterrenkundigen doemde op
de schermen van de beeldcom
puters een lichtende, ellipsvor
mige ring op rond een helder
stralend object. De ring is bijna
300 lichtjaar in middellijn; dat is
meer dan 200.000 maal zo groot
als ons gehele zonnestelsel. De
astronomen denken dat de ring
wordt veroorzaakt door gas
massa's die met duizenden kilo
meters per seconde bewegen
rond een geweldig zwaar li
chaam: een 'zwart gat' dat mil
joenen malen zwaarder is dan
Tomatenplanten hebben een waarschuwingssysteem om zich te verdedigen tegen de vraatzucht van rupsen.
een rups dat zou kunnen doen.
De functie van het koelcelletje
was om het steeltje tot 3 graden
Celsius af te koelen. Bij die tem
peratuur treedt er hoegenaamd
koeling kon die vorm van 'infor
matie-overdracht' dus worden
geëlimineerd.
Na het toebrengen van scha
de zaadlob bleek i
geen stroming op in het holle de gevallen (koeling aan én uit)
weefsel van de plant Waarin het tussen de diverse meetpunten
voedseltransport plaatsheeft. Bij spanningsverschillen te ont
staan van 10 tot 15 milliVolt. De
'transportsnelheid' daarvan va
rieerde tussen 2 en 50 centime
ter per seconde.
Uit deze experimenten bleek
dat plantecellen in staat zijn
elektriciteit te geleiden en wel
op vergelijkbare wijze als in
menselijk epitheelweefsel ge
beurt. Planten gebruiken deze
mogelijkheid dus als alarmsys
teem. De precieze wisselwer
king tussen dit elektrische waar
schuwingssysteem en de aan
maak van afweerstoffen is nu
onderwerp van nadere studie.
LONDEN «SUSAN WATTS
THE INDEPENDENT
Het Amerikaanse farmaceuti
sche concern Upjohn heeft bij
het EPO (Europees Patent Bu
reau) een patentaanvraag inge
diend voor de haarloze muis die
het bedrijf met genetische ma
nipulatie heeft 'ontworpen'.
Maar het EPO, dat steeds ge
voeliger lijkt te worden voor de
afkeer van 'geknoei met leven',
wil Upjohn vooralsnog geen pa
tent verlenen.
De farmaceutische industrie
wil de haarloze muis gebruiken
om de effectiviteit van haar
groeimiddelen te testen. Het
EPO heeft de aanvraag als 'im
moreel' afgewezen, omdat het
nut voor de mens niet opweegt
tegen het lijden van het dier.
Bovendien twijfelt het EPO of
het hier een echte uitvinding
betreft.
Volgens Meredith Lloyd-
Evans, biotechnologisch advi
seur op het gebied van paten
ten, is het de hoogste tijd dat
deze principiële kwestie aan de
orde wordt gesteld: „Bij het op
stellen van de huidige patent
wetgeving is geen rekening ge
houden met de mogelijkheid
dieren te construeren die niet
100 procent natuurlijk zijn".
Eind vorig jaar verleende het
EPO nóg patent op een muis die
door de Harvard Universiteit
genetisch was gemanipuleerd
om kanker te krijgen - de zoge
naamde Oncomuis (onco- bete
kent gezwel). Tegenstanders
hebben nog tot februari 1993 de
tijd dit patent aan te vechten.
Peter Stevenson, van de orga
nisatie Mededogen in Wereld
Veeteelt, is zeer verheugd over
de stap van EPO. „Genetische
manipulatie betekent bijna al
tijd pijn en stress voor de die
ren., Gepatenteerde veesoorten
zijn dikwijls het slachtoffer van
grote stress, omdat hun licha
men zijn veranderd om sneller,
groter of magerder te groeien."
In de wandelgangen bij Up
john staat de kale muis al be
kend als de 'wolmuis', omdat
het dier algemeen wordt be
schouwd als een baanbrekende
stap in het onderzoek naar mid
delen die de wol-produktie van
schapen moeten versnellen.
Lloyd- Evans gelooft dat de far
maceutische industrie met deze
patentaanvraag bezig is haar ei
gen ruiten in te gooien. Volgens
hem zou de biotechnologische
industrie zich moeten richten
op het ontwikkelen van cel- of
weefselsystemen waarop tests
kunnen worden uitgevoerd, zo
dat genetisch gemanipuleerde
proefdieren overbodig zijn.
