'Wie weg kon komen is hier'
Gek of kunstenaar
ZATERDAG 7 NOVEMBER 1992
ZATERDAGS
Het is 21 februari 1911 als Gustav Mahler voor
de laatste keer de dirigeerstok hanteert. Op het
programma van het concert dat in New York
plaatsvindt staat de Berceuse Elegiaque van
Busoni, een droevig wiegelied waarin op drama
tische wijze begin en einde van het menselijk be
staan, leven en dood, met elkaar verbonden. Een
man zingt, zittend naast het lichaam van zijn
dode moeder, het liedje dat zij altijd voor hem
als kind zong: „Slingert de wieg van het kind, zo
slingert de weegschaal van zijn lot, zo slingert de
weg van het leven, slingert voort in de eeuwige
Nog geen drie maan-
den later, op 18 mei
sterft Mahler, nau
welijks 51 jaar oud. Als je kijkt
naar Mahler's leven dan kan het
nauwelijks toeval zijn dat juist
Busoni's wiegelied deel uitmaak
te van zijn laatste concert, want
op de dag van zijn geboorte deed
de dood al van zich spreken. Op
diezelfde dag namelijk stierf zijn
oudste zusje Isidora. Ook in de
jaren daarna werd de familie Ma
hler voortdurend tussen leven en
dood heen en weer geslingerd.
Nog voor Gustav 14 jaar oud was.
waren maar liefst zes van de na
hem geboren kinderen begraven,
onder wie zijn lievelingsbroer
Ernst. De chronische depressie
van Gustavs moeder moet voor
een belangrijk deel hieraan wor
den toegeschreven en zal de
sfeer van treurnis in het gezin
verder hebben versterkt. Het is
tekenend dat het eerste werk dat
Mahler opneemt in zijn officiële
lijst van composities de titel
draagt Het Klagende Lied. Het
thema van die compositie is een
broedermoord en vooral de die
pe smart die deze en iedere dood
teweeg brengt. Daarmee is het
begin gesponnen van de zwarte
draad die door al zijn werken
heen te herkennen zal blijven en
die Mahler als geen ander zal
maken tot de componist van de
dood.
Diezelfde draad rijgt ook zijn
verdere leven aaneen. In 1889
sterven zijn ouders kort na el
kaar. Zes jaar later slaat zijn
broer Otto de hand aan zichzelf.
Maar geen dood treft Mahler zo
diep als die van zijn eerste kind
en lievelingsdochter Maria, die in
1907 aan difterie sterft. Samen
met twee andere gebeurtenissen
in datzelfde jaar (zijn (gedwon
gen) ontslag als directeur van de
Weense Staatsopera en de con
statering van ernstige hartafwij
king) betekent het een definitie
ve breuk in zijn levenslijn en een
langzaam maar onontkoombaar
afglijden naar de dood.
Het laatste grote werk dat Mahler
voltooit draagt als titel Lied von
der Erde. maar zou beter het Lied
van de Dood genoemd kunnen
worden, omdat het centrale the
ma ervan het afscheid van hel le
ven is. Dat Mahler dit werk toch
aan de aarde en niet aan de dood
opdraagt is vermoedelijk te ver
klaren vanuit zijn magische hoop
dat de aarde, het leven, hem uit
erkentelijkheid voor dit eerbewijs
nog de tijd zou geven om te doen
wat geen componist voor hem
gelukt was: de onverbiddelijke
grens van negen symfonieën
overschrijden en een tiende
componeren. Maar ook hij zou
daar niet in slagen. Het bewijst
overigens wel dal Mahler - on
danks zijn levenslange ervaring
met de dood - tot op het laatst
doodsangst moet hebben gekend
en steeds heeft gevochten om
zoveel mogelijk terrein op de vij
and te veroveren. Dat betekende
dat hij aan de ene kant geplaagd
werd door een grote innerlijke
onrust en gedrevenheid, maar
aan de andere kant was die on
rust gepaard aan zijn genie juist
voorwaarde voor zijn scheppen
de werk. Hij was zich van de
laatste zeer goed bewust, zoals
blijkt uit een gesprek dat hij ooit
had met die andere wereldbe
roemde Wener, de psycholoog
Sigmund Freud. In 1910ont
moetten Freud en Mahler elkaar
in leiden, waar Mahler Freud
vertelde over zijn psychische en
zijn huwelijksproblemen. Freud
gaf hem het advies om in thera
pie te gaan waarop Mahler rea
geerde met: „Ik zal mij niet laten
analyseren want ik wil in staat
blijven mijn symfonieën te
schrijvenDeze uitspraak lijkt
een bewijs voor de stelling dat
slechte levenservaringen en het
worstelen daarmee, een bron van
creativiteit kunnen zijn Maar dat
is maar éën k.int vail de Wl 1 lp
een gedreven manier creatief be
zig zijn is ook een medic ijn, een
therapie voor onrust en emotio
nele ellende. Wat tegenwoordig
werkverslaving of workaholisme
wordt genoemd, heeft dat in we
zen vaak als diepere grond. De
tragiek is alleen dat het uiteinde
lijk toch nooit datgene kan ople
veren waar de persoon in kwestie
naar streeft: innerlijke rust. Schu
bert. al net zo'n rusteloze figuur
als Mahler, heeft deze onmoge
lijkheid heel treffend uitgedrukt:
Het rusteloos zoeken naar
rust".
Mahler huift zich van deze te
genstrijdigheid in zijn persoon
lijkheid heel goed bewust te zijn
geweest, evenals van zijn onver
mogen om daar verandering in
te brengen. Herhaaldelijk spreekt
hij over een soort heimwee dat
zijn hele leven doordringt en dat
hij soms als verlangen naar rust.
maar soms ook als verlangen
naar de dood omschrijft. Hoe on
rustiger hij is. des te sterker is dit
verlangen:De meest vreugde
volle levenskracht en het meest
verterende doodsverlangen - bei
de wonen afwisselend in mijn
hart. Een ding weet ik zeker: zo
kan het niet veel langer". Voor
Mahler gold. wat voor de meeste
wokaholics geldt: terwijl voor
buitenstaanders steeds duidelij
ker wordt dat de geweldige, on
stilbare werkdrift en de angst
aanjagend gedreven levensstijl
(hoeveel succes ze ook mogen
brengen) vroeg of laat in een ca
tastrofe moeten eindigen, lijkt er
toch niets te zijn dat die mens
van dit tragische lot kan afhou
den. Uit mijn eigen therapeuti
sche ervaring weet ik dat een van
de oorzaken daarvan vermoede
lijk is dat de persoon in kwestie
dit lot niet alleen maar vreest: hij
wenst het soms ook. Hij heeft
soms (onbewust) de wens dat
het lol. of het eigen lichaam, zal
doen waartoe hij zichzelf niet in
staat voelt; door dood. ineenstor
ting of ziekte een einde maken
aan het rusteloze lijden, aan het
leven. Triest en illustratief in dit
opzicht is een brief waarin Ma
hler vanuit New York schrijft:
..Ergens in de buurt van Wenen
zou ik een huis willen hebben en
me niet meer uitsluitend dood
willen werken, maar....ik kan
niets anders dan werken, al het
andere heb ik verleerd". In het
laatste jaar van zijn leven neemt
hij. ziek zijnde. 61 concerten aan.
Hij laat zijn lichaam versneld af
sterven in de waan er zo nog het
maximale aan leven uit te kun
nen persen. Wat zou er van Ma
hler en zovele andere genieën
zijn geworden als zij geen artis
tiek talent hadden gehad?. Zou
den zij dan 'echt' gek zijn gewor
den? Voor D H. Lawrence, de
schrijver van een van de meest
omstreden boeken uit de eerste
h.iti vndoeMUW, lady's
Chatterley's Lover, was het ant
woord daarop duidelijk: „Waar
om ik voor kunst ben? Nou niet
om het belang van de kunst zelf.
maar puur uit eigen belang Ie
stort je ziekten uit in boeken,
brengt telkens weer je gevoelens
ter sprake om ze zo de baas te
kunnen blijven."
Voor LawTence. die aan een
diepgaand gevoel van minder
waardigheid leed. was schrijven
op de eerste plaats therapie voor
de eigen ziel. Dat die therapie
ook voor anderen betekenis had,
niet hoofdzaak. Ook de schilder
Salvador Daii meende dat zijn
schilderstalent hem van de
krankzinnigheid had gered en hij
heeft dat inzicht als geen ander
verwoord: ..Het enige verschil
tussen mij en een gek is dat ik
niet gek ben".
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsych oiogie
Georgische intellectuelen in Moskou
Oorlog in Georgië. De situatie heeft veel intellectuelen naar Moskou gedreven.
H ^_eorgiërs zijn zulke aardige
mensen...". De Moskouse
politieagent die onze auto
t Georgisch kenteken heeft aangehouden
zegt het met een glimlach. Mijn gastheer, de
Georgische filmmaker Andro Okromchedlis-
hvili blijft ook vriendelijk: „Wat kost me uw
compliment?" „Honderd roebel", klinkt het
zonder omwegen. Andro betaalt en geeft snel
is, voor de agent nog een nieuw compli-
lent kan bedenken.
In Moskou en omstreken is het sinds enige
tijd normaal dat. zodra de schemering in
treedt, het politiekorps nadrukkelijk aan
uw, kinderen en overige familie begint te
denken. In de vier dagen dat ik in Moskou
ben wordt onze auto negen maal aangehou
den. negen maal zonder enige aanleiding, en
n zovele malen moet er betaald worden.
Ook Moskovieten zijn doorlopend slachtoffer
deze procedure, maar automobilisten
met nummerborden uit andere voormalige
Sovjet-republieken moeten meer betalen.
„Russen denken dat Georgiërs allemaal rijk
zijn", verklaart Andro. „Dat komt omdat wij.
in het nulde klimaat van de Zwarte Zee. van
het goede leven hebben leren houden. Als we
geld hebben geven we het uit." Het voorval is
slechts een van de vele manieren waarop het
politieapparaat, de ambtenarij en 'vrije jon
gens' het begrip 'markteconomie' interprete
ren. De reacties op het overal om zich heen
grijpende machtsmisbruik zijn verschillend;
■en correspondent van Le Monde spreekt
jver „het recht van de sterkste, dat nu een-
naai onderdeel is van een overgangssitua
tie". anderen hebben het zelfs over noodza
kelijk particulier initiatief, dat uiteindelijk de
hele economie op sleeptouw zal nemen. An
dro Okromchedlishvili is aanzienlijk' pessi
mistischer. Hij houdt het kortweg op 'maffia',
en zegt dat het hele land in de houdgreep is
van goed georganiseerde bandieten die zich
op alle niveaus doen gelden, onder het mom
de vrije markt. Hoe dat mechanisme in
het dagelijks leven werkt blijkt wanneer we
benzine tanken. De wachttijd voor de enige
i de vier pompen van het station die in be
drijf is bedraagt vier tot zes uur. Andro par
keert zijn auto echter aan de achterkant van
het benzinestation. Prompt komt een aantal
ongens van een jaar of vijftien achter de
itrujken vandaan, jerrycans in de aanslag.
Andro bestelt z'n liters en een van de jongens
begeeft zich naar een pomp die voorzien is
van het bordje defect. Even later is onze tank
vol, maar dan wei tegen een koers van 250%.
De jongens zelf maken een winst van 50%, de
rest van het geld gaat naar de pomphouder,
die drie 'defecte' tanks heeft gereserveerd, en
naar de bende van oudere, sterkere en beter
bewapende jongemannen die s' avonds
langskomen om een deel van de winst te in
nen. Op wat groter niveau noemt Andro de
gevolgen van de 'vrije markt' absurd en
mensonterend. Toen in zijn 'moederland'
Georgië een burgeroorlog uitbrak wilde An
dro het vliegtuig naar de hoofdstad Tblisi ne
men. om z'n familie te bezoeken. Zo n ticket
kostte toen officieel 2000 roebel, voor een
lijnvlucht. Maar op het vliegveld van Moskou
kreeg hij te horen dat er alleen nog maar
'commerciële vluchten' waren. De prijs:
25000 roebel. Zo sloeg de maffia munt uit de
oorlog.
Hopeloos
Sinds de oorlog en het daaropvolgend con
flict tussen Georgiërs en Abchaziers vertoe
ven veel Georgische intellectuelen in Mos
kou. „Wie weg kon komen is hier", zegt An
dro bij het binnentreden van de filmmakers
club. In Georgië is geen werk meer voor
schrijvers, schilders en filmmakers, maar in
Rusland is het niet anders. Wat ooit een ech
te filmindustrie was. met zelfs enige speel
ruimte voor dissidenten, is nu op sterven na
dood. In de filmmakersclub eten we met
Aleksandr Kajdanovskij. die vorig jaar op het
filmfestival van Rotterdam veel lof kreeg voor
zijn documentaire over de beroemde Georgi
sche cineast Sergei Paradjanov, en die eerder
een van de hoofdrollen speelde in Tarkovski's
meesterwerk Stalker. Hij vertelt dat aan het
begin van dit jaar er 48 films op stapel ston
den in de Mosfilm-studio. Enkele weken ge
leden is de volledige produktie gestaakt, om
dat bij de gierende inflatie niemand meer de
kosten kan overzien. Inmiddels nemen
stompzinnige lopende band-producties uit
de Verenigde Staten de bioscoopzalen in be
zit. „Er zijn hier 200 zalen", zegt Kajdanovs
kij, „maar een Russische film zal je nergens
vinden." Gisteren heeft kajdanovskij s came
raman op straat de krik van zijn auto ver
kocht. Een deel van de verdiende dollars ging
op aan de aanschaf van een nieuw artikel
waar veel vraag naar is: speciale bouten die
op de wielen van de auto worden geschroefd
om te voorkomen dat de banden gestolen
worden. Nu is alle hoop gevestigd op een
Franse producent, die heeft laten weten wel
wat te zien in een scenario van Kajdanovskij.
Voor de Georgiërs is de situatie even hope
loos. „Geef een Georgiër een camera en hij
maakt een meesterwerk zei wijlen Huub
Bals. oprichter van het filmfestival van Rot
terdam altijd. Sergei Paradjanov, Otar Iosseli
ani. Reso Esadze. Nana Djordjadze, Georgi
en Eldar Sjengelaja en Kvirikadze toonden in
de loop der jaren met reeksen films aan dat
Bals gelijk had. De studio in Tblisi is sinds de
oorlog op non-actief, en ook elders is geen
werk te vinden. Het buitenland is de enige
hoop. maar daar denkt men in het algemeen
heel anders over de filmkunst dan de poëti
sche. absurdistische en melancholieke Geor
gische cineasten. Dat ervoer Kvirikadze. die
na het enorme succes van zijn briljante satire
De Zwemmer op veel internationale festivals
een uitnodiging kreeg om in de Verenigde
Staten scenario's te komen schrijven. De uit
nodiging was van niemand minder dan
Woody Allen. Kvirikadze ging, eerst naar New
York, daarna naar Hollywood. Daar ontvangt
hij nog steeds een kleine maandelijkse toela
ge van een studio, maar geen van zijn scena
rio's werd verfilmd. „Ze vinden zijn humor
onbegrijpelijk", zegt Kvirikadzes echtgenote,
de filmmaakster Nana Djordjadze. die nu in
Moskou woont. Haar man heeft inmiddels
een hartoperatie ondergaan, ze weet niet
wanneer hij kan terugkeren. „Hij klampt zich
vast aan het idee dat veel immigranten tij
dens de Tweede Wereldoorlog in Hollywood
ook hadden. Dat hij ooit de mogelijkheid
krijgt een meesterwerk te maken, zoals Fritz
Lang of Alfred Hitchcock", zegt Nana Djord
jadze. Ze vertelt dat ze zelf heeft geprobeerd
aan de slag te geraken bij de beroemde Len-
film-studio in Sint Petersburg. die wordt ge
leid door regisseur Aleksej German (onder
meer bekend van de film Mijn vriend Ivan
Lapsjin), en waar in het Westen gevierde,
vernieuwende cineasten als Aleksandr
Sokoerov en Kira Moeratova werken. Nana
Djordjadze kreeg nul op het rekest. De Len-
film-studio is praktisch bankroet, films wor
den er niet meer gemaakt.
Onverkwikkelijk
Op zaterdagavond hebben we in restaurant
Pirosmani. genoemd naar de Georgische na-
ieve schilder, een afspraak met Georgi Parad
janov. De beroemde Sergei Paradjanov. het
gezicht van de excentrieke en dissidente Ge
orgische filmkunst, was zijn oom. Net voor
we het restaurant binnengaan komt een
vriendelijke jongeman op ons af en toont ons
een kaartje met mooie rode en oranje bloe
metjes tegen een grijs fond. Op de achterkant
staat een stempel van een security agency De
jongeman biedt aan onze auto te bewaken.
Of we nog voor het eten even willen afreke
nen. Georgi Paradjanov. net dertig, studeert
aan de filmschool van Moskou,en het lijkt er
op dat hij in de voetsporen van z'n in 1990
overleden oom zal treden. Twee maanden
geleden won hij met een korte film het festi
val van Rimini, en sindsdien hebben buiten
landse producenten belangstelling voor hem.
Zo heeft ook hij kennis kunnen maken met
Sinds de oorlog en het daaropvolgend conflict
tussen Georgiërs en Abchaziers verblijven veel
Georgische intellectuelen in Moskou. Wie weg
kon komen is hier", zegt filmmaker Andro Ok-
romchedlishvilli.
Onze medewerker Jos de Putter op bezoek in
Moskou.
de manier van zaken doen in het Westen. De
Russische echtgenote van de Italiaanse sce
narioschrijver Tonino Guerra bracht hem in
contact met een producent, die wel geïnte
resseerd was in een te maken portret van z'n
oom. Nadat Georgi enthousiast plannen had
gemaakt bleek dat de Italiaan hem duizend
dollar wilde betalen voor de volledige pro
duktie.
Dergelijke onverkwikkelijkheden maken al
lemaal deel uit van de grote overname van
wat eens het Sovjet-imperium was. Om de
hoek van Georgi's flatje wappert nog het
plastic uit de spiegelramen en rond het roze
marmer van wat de grootste MacDonaJds-
vestiging ter wereld moet worden. Op voor
bijrijdende bussen prijkt de kop van evange
list Billy Graham, die onder de slagzin Waar
om? dit weekend honderduizenden Russen
een weg wil wijzen uit de ideologische onze
kerheid. Maar het ergst vinden Andro en Ge
orgi de oorlog in hun vaderland, waar de af
scheiding van Abchazie dreigt. „De bevolking
van Abchazie bestaat voor slechts zeventien
procent uit Abchaziers". zegt Andro Okrom
chedlishvili. „De rest zijn Georgiërs. Russen.
Osseten." Voor hem is het duidelijk dat de
oorlog door de Russische maffia wordt ge
provoceerd. Op die manier kunnen malafide
officieren en maffiosi zich snel verrijken in de
wapenhandel, die bloeit als nooit tevoren.
Georgi Paradjanov schenkt in zijn kamer nog
eens thee in. volgens goed Georgisch gebruiic
Achter hem sieren plastieken en tekeningen
die zijn beroemde oom maakte de wand. Een
terugkeer naar Tblisi. de stad waar het leven
ooit een feest was. zit er voorlopig niet in
„Mijn oom heeft tientallen jaren in de gevan
genis gezeten", zegt Georgi. „Maar hij heeft
ook tien schitterende films gemaakt. Tegen
mij zeggen ze voortdurend dat we nu in een
democratie leven. In die vrijheid /ie ik iedere
dag de uitverkoop en de verschraling van on
ze cultuur. En het is maar de vraag of ik ooit
nog een film maak."
