Russinnen
bedreiging
huwelijk
in Turkije
TNO op jacht naar makaken voor AIDS-onderzoek
Extra
Een klein aapje, de varkensstaartmakaak, zou wel eens voor een enorme stap
kunnen zorgen in het onderzoek naar de bestrijding van Aids. In het Amerikaanse
Seattle hebben onderzoekers varkensstaartmakaken kunnen infecteren met het
AIDS-virus. Dat was nog nooit eerder gebeurd. De opwinding is groot. Alom is een
stormloop ontstaan op dit kleine aapje, dat voor wetenschappelijk onderzoek zo'n
belangrijke rol kan spelen. Ook Nederland laat zich niet onbetuigd. De Neder
landse Organisatie voor Toegepast-Natuurwetenschappelijk Onderzoek, beter be
kend als TNO, wil met spoed twintig aapjes uit Indonesië laten komen om het hu
zarenstukje uit Seattle te herhalen en er zelf verder mee aan de slag te gaan. De
rol van de aap in het Aidsonderzoek.
Ze benen driftig heen en weer in hun kooien. Andere zit
ten juist doodstil in een hokje en staren wat voor zich uit.
Of ze luieren in een grote autoband. Bezoekers bespugen
ze rigoureus met een mond vol water. En het lijkt alsof er
een schaterend gelach opgaat wanneer er weer zo'n
straal raak is.
RUSWUK. BEN MAANDAG
CPD
Bij TNO in Rijswijk zitten op dit
moment 120 chimpansees ach
ter de tralies, om proeven te on
dergaan, onder meer voor
AIDS-onderzoek. Zo'n honderd
meter verderop huizen nog
1100 rhesusapen, voor dezelfde
doeleinden. Speciaal voor het
wetenschappelijkonderzoek
naar AIDS is op het TNO-terrein
l pas een geheel nieuw paviljoen
gebouwd, voor onderzoek en
verblijf, voorzien van de mo
dernste faciliteiten. Kosten: 11
miljoen gulden.
Als het aan TNO ligt, krijgen de
chimpansees en de rhesusapen
binnenkort in het Primatencen
trum gezelschap van een ande-
f re soort: de varkensstaartmaka-
5 ken, waarmee in de Verenigde
Staten zulke verrassende resul
taten zijn geboekt in het onder
zoek naar AIDS.
Al jaren worden er experimen
ten gedaan met apen, om iets
verder te komen bij het zoeken
naar een vaccin tegen de ver
oorzaker van AIDS, het HIV-vi-
rus. Een middel dat het virus
kan afhouden van zijn verwoes-
Itende werking. „Het eerste wat
je doet wanneer je niet weet
hoe zo'n virus tekeer gaat, zoals
bij besmetting met HIV, is kij
ken hoe het werkt bij de naaste
verwant van de mens, de chim
pansee", zegt prof. dr. J.J.
Haaijman, directeur van het In
stituut voor Toegepaste Radio
biologie en Immunologie van
TNO.
„Dat hebben wij hier in 1982 al
gedaan. En wat blijkt? De aap
wordt wel met het virus geïnfec
teerd, maar krijgt geen AIDS.
Hij draagt het virus bij zich,
zonder dat er iets gebeurt. Nu,
na tien jaar heeft hij er nog
steeds geen last van. Internatio
naal gezien zijn er nu 100 chim
pansees met het virus besmet,
geen van die dieren heeft
AIDS".
Afweermechanisme
De chimpansee heeft blijkbaar
een soort afweermechanisme,
dat het HIV-virus ervan weer
houdt actief te worden. „Ik zie
de chimpansee daarom als een
hoopgevende factor in de na
tuur", zegt Haaijman. „Je moet
dus onderzoeken wat er bij de
chimpansee verantwoordelijk
voor is dat het dier geen AIDS
krijgt. Vervolgens kun je dan
proberen de mens iets van van
dat beschermingsmechanisme
mee te geven".
Dat is één weg en daarvoor is de
chimpansee van belang. Maar
de wetenschap wil ook graag
volgen hoe het ziekteproces
precies in z'n werk gaat en on
derzoeken of er tijdens dat pro
ces niet iets is te doen. Daarom
is er, hoe wreed het ook klinkt,
behoefte aan apen met AIDS.
Probleem is: die zijn er niet.
Of toch. De rhesusapen verto
nen soms een ziekte, die angst
vallig veel overeenkomsten
heeft met de menselijke vorm
van AIDS. De apen krijgen dat
echter niet door het HIV-virus,
maar door het verwante, maar
alleen bij apen voorkomende
SIV-virus, dat nogal van HIV
verschilt. Tegen SlVkan, zo
bleek vier jaar geleden, een vac
cin worden gemaakt, dat werkt.
Maar of die kennis ook is toe te
passen op mensen, blijft de
vraag. SIV en HIV blijven ten
slotte van elkaar verschillen.
Vandaar dat er dringend be
hoefte is aan een aap die kan
worden geïnfecteerd met het
menselijke AIDS-virus, HIV.
Volgens onderzoekers uit het
Amerikaanse Seatüe is die aap
nu dan eindelijk gevonden: de
vooral in Indonesië levende var
kensstaartmakaak. Deze apen
soort, gekenmerkt door z'n krul
staart, is wel te besmetten met
HIV, zo ontdekten ze in Seattle.
Dat was, behalve bij de chim
pansee, nog nooit vertoond. Tot
nu toe vertonen de makaken,
evenals de chimpansee, geen
ziekteverschijnselen. Maar toch,
ZATERDAG 7 NOVEMBER 1992 593-fff
- Eindelijk een aapje dat geinfecteerd wordt door het virus
Prof. dr. Haaijman bij de Rhesusapen van TNO: 'Kijken hoe AIDS werkt bij de naaste verwant van de mens.'
de verrassing was compleet.
Rode oortjes
De onderzoeksresultaten wer
den bekend tijdens het in Am
sterdam gehouden AIDS-con-
gres. „Wij hebben het artikel
waarin dat allemaal stond na
tuurlijk met rode oortjes gele
zen", zegt Haaijman. „En we
konden in hun bevindingen
geen fouten ontdekken".
Haaijman wilde meteen van die
apen hebben voor TNO.
„Ik heb enkele Amerikaanse pri
matencentra gebeld", zegt de
onderzoeker. „Maar daar kon
niemand meer een varkens
staartmakaak missen. Die had
den ze nu allemaal nodig voor
AIDS-onderzoek". Aan staatsse
cretaris Gabor schreef hij een
brief om de EG-ban op de im
port van apen uit Indonesië tij
delijk op te heffen, voor dit spe
ciale geval.
Intussen ging hij ook de vader
landse dierentuinen af, om te
kijken of daar misschien nog
wat exemplaren gemist konden
worden. Een dierentuin, waar
van de naam angstvallig geheim
wordt gehouden, schonk TNO
drie van deze makaken om on
derzoek mee te doen. De drie
zitten voorlopig in Rijswijk in
quarantaine, in afwachting van
een uitspraak van de dierenex-
perimentencommissie, die
moet beoordelen of het onder
zoek op de apen wel ethisch is
verantwoord.
„Met die drie kunnen we wat
eerste proeven doen", zegt
Haaijman. „Maar aan drie van
deze apen hebben we niet ge
noeg. We hebben er zeker twin
tig nodig". Pas met zoveel apen
kan een populatie worden ge
sticht waarmee TNO verder kan
experimenteren.
Bestoken
Wat wil TNO nou precies met
die varkensstaartmakaken?
Haaijman: „Bloed afnemen en
in kweek brengen. Vervolgens
dat bloed met HIV bestoken en
kijken of het virus ook in de cel
len is terechtgekomen. En de
volgende stap is het virus in de
dieren te spuiten om te kijken
of ze inderdaad AIDS krijgen".
TNO wil dus kijken of ze in Se
attle gelijk hebben. „Maar",
zegt Haaijman, „wij willen ook
kijken of de dingen die we bij de
rhesusapen hebben gevonden,
van toepassing zijn op de var
kensstaartmakaken. En ook zijn
we er ontzettend in geïnteres
seerd omdat we onze gegevens
over onze chimpansees, die
geen last hebben van de ziekte,
kunnen vergelijken met die van
de makaken. Dat is wat wij er
aan toevoegen. Ik denk dat het
vaccinonderzoek met sprongen
vooruit zal gaan met deze proe-
Daarbij komt nog een prakti
sche reden. De chimpansee is
een beschermd dier en kost
door zijn omvang veel geld om
te onderhouden. De vakens-
staartmakaak is een niet be
dreigde diersoort en daardoor
een stuk goedkoper.
Apenvakbond
Inmiddels is er uit de hoek van
de 'apenvakbond' Pro Primates
een storm van protest opgesto
ken tegen de mogelijke invoer
van varkensstaartmakaken in
Nederland. De vereniging vindt
dat als er al geëxperimenteerd
moet worden, dat moet gebeu
ren met in gevangenschap ge
fokte apen. Pro Primates' vreest
een slachting onder de apenpo-
pulatie, ten behoeve van onder-
zoekdoeleinden.
Haaijman is duidelijk over die
kritiek. „Ze verzetten zich tegen
het invoeren, nog voordat de
ontheffing er is. Laat die er eerst
maar eens komen. En verder,
om aan zelfgefokte dieren te ko
men, moetje toch érgens be
ginnen. Dat ziet Pro Primates
toch ook wel in".
Haaijman, van oorsprong bio
loog en sinds vorig jaar bijzon
der hoogleraar in de immuno-
technologie aan de Rotterdam
se Erasmus universiteit, gelooft
heilig in zijn onderzoek. „Je
hebt te maken met een zó wis
pelturig virus dat zó afhankelijk
is van zijn gastheer, dat je er
niet aan ontkomt dat op leven
de wezens te onderzoeken. Die
wisselwerkingonderzoeken,
tussen virus en organisme, dat
lukt je niet in een reageerbuis
je".
Geen borst of bil is veilig voorde grijpgrage mannenhanden
Aan deze Russinnen met blote armen hebben de Turkse vrouwen een enorme hekel,
KARS-TRABZON-IGHDIR JESSICA LUTZ
GPD
Burgers uit het zuiden van de
vpormalige Sovjetunie over
spoelen Oost-Turkije sinds in
1988 de grens met Georgië en
een paar maanden geleden ook
de grensovergang met Nak-
hitsjevan, de Azerbajdjaanse
enclave in Armenië, geopend
werd. Met oude adressen in de
hand gingen families aan
weerskanten naar elkaar op
zoek. De Turkse mannen zijn
dol op de vrouwelijke toeristen
en onder de Turkse Azerbajd-
zjanen herleeft de droom van
Turan, één groot Turks rijk.
Maar de onmoeting is niet zo
romantisch als gedacht werd.
Vermoeid zitten de vrouwen
achter hun handelswaar op de
door de gemeenten ingestelde
'Russische markten'. Ze verko
pen blikken lepels, poppen,
plastic bloemen, en zichzelf.
Met de opbrengst kopen ze le
vensmiddelen, vooral suiker en
chocola. De meesten zijn hele
maal niet Russisch en komen
uit Georgië of Azerbajdzjan,
maar er zijn er ook die uit de
Oekraïne of zelfs uit Siberië ko
men. Slechts een enkele vrouw
is vergezeld van haar echtge
noot. De dames met blote ar
men, diepe décolletés en veel
make-up willen niet gefotogra
feerd worden, want „als hun
man ze zo zou zien, beging hij
een moord".
Noodzaak
Tatarava uit Stavropol heeft
medelijden met hen. Volgens
haar prostitueren de vrouwen
zich uit noodzaak: ze moeten
geld verdienen om hun kinde
ren thuis te voeden. Ze spreekt
wat Turks omdat haar grootou
ders begin deze eeuw uit Kars
geëmigreerd zijn. Ze verkoopt
aardewerk. Met de opbrengst
daarvan koopt ze kleding en
schoenen om thuis te verhan
delen.
Olga en Natasja verdienen in
Oekraïne 30 dollar per maand
als ingenieur. De reis naar Tur
kije kostte hen meer dan een
salaris. Om naar Istanbul door
te kunnen reizen, verkopen ze
hun ringen en oorbellen in één
van de illegale goudwinkeltjes
die schuilgaan achter kleding
zaken. De eigenares wrijft in
haar handen: ze krijgt per dag
zo'n 60 tot 70 van dit soort klan
ten, de zaken gaan goed. De Ge
orgiër in dienst van haar buur
man heeft economie gestu
deerd in Leningrad en beseft
dat hij voor een hongerloontje
werkt, maar, zegt hij, „vergele-
kem met wat ik thuis verdien, is
dit een kapitaal".
Knooppunt
De burgemeester van de haven
stad Trabzon ziet een grote toe
komst weggelegd. „Nog voor
het Zwarte-Zeeverdrag voor
Economische Samenwerking
ondertekend werd, hadden wij
hier al een vrije handelszóne
opgericht. Trabzon wordt de
belangrijkste haven van de
Zwarte Zee. Er zijn plannen
voor een weg van hier tot in
Irak, over Armenië, Nakhitsje-
van, Azerbajdzjan en Iran. Ons
vliegveld wordt uitgebreid. Als
het conflict tussen Armenië en
Azerbajdzjan opgelost is, wor
den we via de Donau het
knooppunt tussen Europa en
het Midden-Oosten!", vertelt hij
opgetogen. Nu al begint de stad
migranten uit Oost-Anatolië
aan te trekken.
AIDS
De secretaris-generaal van de
Kamer van Koophandel heeft
gemengde gevoelens over de
kofferhandel, zoals de verkoop
van de Sovjet-kitsch genoemd
wordt. Het stimuleert weliswaar
de consumptiedrift, maar van
wat de kofferhandelaars verko
pen, zal niemand rijk worden.
„Toch mogen we niet klagen",
vindt hij, „want er zit weer be
weging in de markt. „De echte
zaken worden gedaan in hout,
steenkool en metaal. Voor een
deel wordt dat betaald met sui
ker, chocola en leer, voor een
deel ook in harde valuta. Op
aanraden van de Kamer worden
de prijzen nog ver onder het
wereldgemiddelde gehouden,
„tot ze zich een plaats in de
markt veroverd hebben".
In de lokale Turkse pers wordt
regelmatig melding gemaakt
van een uitbarsting van ge
slachtsziekten in de regio en
schande gesproken van het ver
val der zeden, veroorzaakt door
de immorele toeristen. De be
stuurders maken zich hier niet
al teveel zorgen over. Beide par
tijen hebben honger, de 'Rus
sen' economisch, de Turken,
opgesloten in de zeer traditio
nele maatschappij, naar sex.
Het volk wordt voorgelicht via
spandoeken over de straten, pa
nels en brochures die de geva
ren van AIDS breed uitmeten en
condoomgebruik stimuleren.
Met de geslachtsziektes valt het
wel mee, zegt een ambtenaar
van de Provinciale Gezond
heidsdienst, alhoewel over AIDS
nu nog niets te zeggen is en hij
geen gegevens heeft van de pri-
vé-klinieken. Onder de prostitu-
ées zijn door de Dienst nauwe
lijks ziekten geconstateerd en zij
verwijten juist de Turken de
dragers te zijn. Het risico van
verspreiding bestaat echter wel,
want veel getrouwde mannen
gaan vreemd. Alhoewel de
meeste ziektes eenvoudig te be
handelen zijn, is een periode
van onthouding vereist. En hoe
vertel je aan je vrouw dat je niet
met haar naar bed kan? Het
grootste probleem volgens de
arts, is de verstoring van de so.-
ciale orde.
Slaan
„Hé madame, sex?", fluisteren
de mannen in de havensteden
iedere blondine toe, terwijl ze
met geld wapperen. Geen borst
of bil is veilig voor de grijpgrage
handen van de mannen die van
heinde en verre op de vermaar
de schoonheden afkomen, tot
grote verontwaardiging van de
degelijke burgers. In Sinop is
een Commissie ter bestrijding
van Geslachtsziektes en Prosti
tutie opgericht, de politie van
Rize heeft een uitgaansverbod
vanaf 11 uur 's avonds gelast
voor de Russische toeristen,
overigens tot woede van de de
tailhandel.
Ook nemen de burgers het heft
in eigen hand, zoals een Trab-
zonse lampenhandelaar toe
zicht: „Zo nu en dan slaan we de
mannen die zich niet netjes ge
dragen". De vrouwen in Hopa
hebben zich op televisie be
klaagd over het feit dat hun
mannen niet meer thuis komen
en in Kars hebben ze de oorlog
verklaard aan de Russinnen: ze
spugen hen in het gezicht en
„Sinds ze gekomen ziin, is ons
huwelijksleven kapot", vertelt
Hamide, moeder van twee kin
deren en echtgenote van een
taxi-chauffeur. „Mijn man zegt
dat hij niet met ze omgaat, dat
hij laat thuis komt door zijn
werk, maar ik kan hem niet ge
loven."
Het verhaal van de douane-be
ambte in Sarp, de grensover
gang met Georgië, komt op het
zelfde neer: „Toen ik op het
vliegveld in Istanbul werkte,
verkeerde ik dagelijks in het ge
zelschap van stewardessen.
Daar zei mijn vrouw niks van,
maar nu is ze in dit godverlaten
oord komen wonen omdat ze
me niet vertrouwt. Ik heb hier
het lachen verleerd", zegt hij en
voegt er met glimmende ogen
aan toe: „Maar ze zijn wel mooi,
de Russinnen".
Mythe
Er is onderscheid tussen Russen
en Oekraïners, die om hun eu
ropeesheid gewaardeerd wor
den, en Georgiërs en Azerbajd-
zjanen, die grof en onbehouwen
gevonden worden. Alleen in
Sarp en in Artvin, een tussen
steile bergen ingeklemd stadje
dat tot 1921 een centrum vorm
de in Georgisch gebied, wordt
met trots verwezen naar het ge-
zameiijk verleden. Een Turkse
Georgiër vloekt omdat hij 25
dollar moet betalen om de
grens over te kunnen, maar be
kent ook dat hij al 3 keer stie
kem gegaan is.
De Turkse regering heeft deze
belasting voor bezoekers aan de
Turkse republieken en en door
gaande reizigers naar Georgië
verlaagd van 100 naar 25 dollar.
Voor de Azerbajdzjanen heeft
niemand een goed woord over.
De mythe van 'onze Turkse
broeders' is in ieder geval aan
de Zwarte Zee in duigen geval
len. Het zijn pooiers en al spre
ken ze Turks, ze begrijpen geen J
snars van de Islam. Zelfs de
Turkse Azerbajdzjanen in Kars
en Ighdir, aan de Armeense en j
Iraanse grens zijn het erover
eens dat hun Azerbajdzjaanse
verwanten voor niet veel deu
gen. Ze kunnen niet werken, al
leen maar wodka drinken,
wordt meewarig gezegd.
BRUG
Het ligt op ieders lippen, hoe in
mei de beroemde Brug der
Hoop naar Nakhitsjevan open
ging. En masse begaven
nieuwsgierige Turken zich er
heen en tronen er een arm, in
geslapen volk aan, dat hen ont
ving in hun huizen, want hotels
waren er niet. Ontroerd door dit
warme onthaal, hebben de
Turkse Azerbajdzjanen besloten
zich te ontfermen over hun
broeders en het is een komen
en gaan van familieleden voor
wie, zo mogelijk, een Turkse
identiteitskaart 'geregeld'
wordt. Deze vaderlijke bezorg-
heid wordt met een glimlach
ondergaan door Ali, die achter
zijn hand fluistert: „Ik heb wod
ka op mijn kamer, maar dat ver
tel ik ze niet. Die Turken met
hun eeuwige thee, het komt me
de strot uit!"
Na 1920 hebben de Armeniërs
en Grieken in Kars en Ighdir
plaatsgemaakt voor de Azerba
jdzjanen, die zichzelf nog steeds
zien als bewakers van de Turkse
eenheid en culturele waarden,
die van alle kanten bedreigd
worden. Maar als het Westen
zich er nou eindelijk eens niet
mee bemoeit, dan zal binnen
kort een grote federatieve Turk
se staat verrijzen, aldus een ta
pijtenkoopman in Kars.
Complot
Niet alleen het Westen is er ech
ter op uit het geluk van de Tur
ken te verstoren: Sji'itisch Iran
heeft de oorlog tussen Armenië
en Azerbajdzjan uitgelokt om
dat het een hekel heeft aan
soennieten, hierin gesteund
door het altijd stokende Ameri
ka en christelijk Rusland dat Ar j
menië bewapent en de Azerba
jdzjanen dronken voert om ze
onder de duim te houden.
