Schizofrenen trainen gedrag
Wetenschap
Giftige vogel in Papua-New Guinea
Bescherming tegen kanker
met verse groente en fruit
Zonnebril tegen verblinding
Friese knal vrijwel zeker van vliegtuig
Reis naar laatste
onbekende planeet
WOENSDAG 4 NOVEMBER 1992
REDACTIE BRAM VAN LEEUWEN
Leidse onderzoeker haalt patiënten uit isolement
WASHINGTON AP
NWESTERLAKEN
Oefeningen op kleuterniveau helpen schizofrene patiën
ten wat aangenamer te leven. Ze tonen meer interesse
voor de dingen die er om hen heen gebeuren en wisselen
zelfs enkele woorden met lotgenoten. Kortom, ze leven
op. Of dat blijvend is, moeten nog worden afgewacht.
steld uit patiënten uit Ende
geest en Licht en Kracht in As
sen, probeerde hij 45 ocfenin-
Ken uit. „Hele simpele", zegt
ij. „Eerst waren we bang dat
ze, door hun simpelheid, op
verzet zouden stuiten bij de in
telligente schizofrenen
testgroep zaten nogal wat men
sen die in Leiden hadden gestu
deerd. Maar niemand trok er
zijn neus voor op. Integendeel,
de meesten waren heel enthou
siast."
Mark van der Gaag, psycholoog
bij het psychiatrisch ziekenhuis
Endegeest in Leiden, trainde
met de schizofrenen. observeer
de hen en schreef een proef
schrift over zijn opmerkelijke
bevindingen. De 39-jarige inwo
ner van Oegstgeest promoveer
de op het onderzoek.
De opdrachten die hij de pa
tiënten gaf: beschrijf wat er in
de kamer te zien is; bekijk deze
tekeningen, die veel op elkaar
lijken en geef de verschillen
aan. Kijken en luisteren daar
schort het vooral aan bij schi
zofrenen. Voor de buitenstaan
der zien ze er normaal uit. Maar
als er iets gebeurt of er wordt
wat tegen hen gezegd, dan
dringt dat niet tot hen door. Al
les drijft als een wolk voorbij.
Schizofrenie: één op de hon
derd Nederlanders lijdt eraan.
Het is een ziekte, die zich tus
sen het 18de en 25ste levensjaar
openbaart. Bij 10 procent speelt
erfelijkheid een rol. Een virusin
fectie in de tweede helft van de
zwangerschap is de andere oor
zaak l.in de 22 '"in bedden in
Nederlandse psychiatrische zie
kenhuizen wordt de helft door
schizofrene patiënten bezet, Ze
kosten de maatschappij 1.2 mil
jard gulden per jaar.
Gespleten
Schizofrenie is niet, zoals men
sen vaak denken, een gespleten
persoonlijkheid. De patiënt ver
andert niet in een ander, denkt
zeker niet dat hij onze Lieve
Heer is of dat bij stemmen in
zijn hoofd hoort die hem op
drachten geven. Hij kan gewoon
denken. Soms zijn de gedach
ten verward en is er geen sprake
voord ai
kwame
dueel a
nines
i gev
elslev
An
ders gezegd: een schizofreen
vervreemdt totaal van de werke
lijkheid. De patiënt ziet geen
kans om relaties aan te knopen.
Een pijnlijk gebrek waaraan
Mark van der Gaag door middel
van zijn onderzoek wat pro
beert te doen.
Met de testgroep, samenge-
•n veel zittingen nodig
de eerste resultaten
Iedereen kwam indivi-
i de beurt. Bij de oefe-
aten er ook een paar
die Van der Gaag zelf ontwikkel-
de. Oefeningen met foto'
op dezelfde persoon stond afge
beeld met telkens een andere
gelaatsuitdrukking. Over het
waarom zegt de psycholoog:
„Schizofrenen hebben onge
looflijk veel moeite met het her
kennen van emoties. De ene
keer was de uitdrukking boos,
de andere keer vriendelijk en
een derde keer somber. De pa
tiënt moest beschrijven hoe de
stemming was van wat hij zag.
Na verloop van tijd zagen we,
dat hun mentale inspanningen
beter werden en dat ze zelf ook
weer wat mimiek op hun ge
zicht kregen."
Zinvol
Vroeger dacht men dat het geen
zin had om schizofrenen te trai
nen om hun vermogen tot luis
teren, kijken en voelen te verbe
teren. Verspilde moeite, was het
oordeel. Die gedachte is achter
haald. De oefeningen laten zien,
dat schizofrenen er voordeel
van hebben. Alle patiënten wa
ren minder afwezig, actiever en
hadden belangstelling in wat er
om hen heen gebeurde. Van der
Gaag is blij met de resultaten,
maar waarschuwt tegelijkertijd
tegen overschatting. Wel is er
een stapje voorwaarts gezet om
het leven van schizofrene pa
tiënten wat draaglijker te .ma
ken.
UTRECHT HENK HELLEMA
IJit gezondheidsoverwegingen
kan het niet vaak genoeg wor
den gezegd: houd op met roken
en eet geregeld voldoende verse
groenten en fruit. Deze aanbe
veling staat ook in het onder-
ek na
zaker
kan
aarop
i de alvleesklier,
de arts-epidemioloog
Bueno de Mesquita, hoofd Af
deling Kanker Epidemiologie
van het Centrum voor Epide
miologie van het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Mil
ieuhygiëne. op 10 november in
Utrecht hoopt te promoveren.
De alvleesklier speelt een be
langrijk rol bij de stofwisseling
door de produktie en uitschei
ding van spijsverteringsenzy-
men en bepaalde hormonen,
waaronder insuline. Kanker van
de alvleesklier is in de meeste
gevallen dodelijk in Nederland
sterven jaarlijks meer dan 1500
veelal oudere mensen aan deze
ziekte.
Over het ontstaan was tot nog
toe weinig hekend. Roken is een
risico factor zo kon Bueno de
Mesquita vaststellen. Om achter
de invloed van eten en drinken
te komen, vroeg de promoven
dus en zijn medewerkers in de
jaren 1984-'87 170 patiënten
met zo'n tumor en 487 gezonde
controle-personen naar hun
eet- en drinkgewoonten.
Belangrijkste conclusies: het
nuttigen van veel calorieën, eie
ren en (gebakken) vis geeft een
verhoogd risico; het drinken
Dertig miljoen jaar oud DNA
LEFUWARDEN.
K HFLIEMA
In barnsteen in de Dominicaanse Republiek hebben Amerikaanse
onderzoekers zo'n 30 miljoen jaar oude insekten aangetroffen
waarvan het erfelijkheidsmateriaal DNA nog intact is. Dit fossiele
DNA is aanzienlijk ouder dan het DNA dat twee jaar geleden uit
fossiele magnolia bladeren kon worden geïsoleerd. De ouderdom
van deze bladeren werd op 17 tot 20 miljoen jaar geschat.
Barnsteen of nmhersteen is een fossiel natuurhars. Het is al lan
gere tijd hekend dat barnsteen een rijke* bron kan zijn voor fossiele
(delen van) organismen die ooit aan de kleverige hars bleven plak
ken en met de hars tot fossiel werden.
Wetenschappers hebben in Papua-New Guinea
de eerste giftige vogel ter wereld ontdekt, de
oranje-zwarte zangvogel pitohui. John Dum-
bacher. die werkt aan een proefschrift aan de
universiteit van Chicago, zei dat hij bij toeval
ontdekte dat de pitohui giftig was toen enkele
van deze vogels in een net vastzaten dat eigen
lijk was bedoeld voor het vangen van paradijs
vogels. Bij het loslaten van de pitohui bezorg
den die de onderzoekers met hun scherpe sna
vels en klauwen verwondingen.
Dumbacher zei dat toen hij zijn wonden lik
te, zijn mond meteen begon te tintelen en ge
voelloos werd. l.ater werden nog meer pitohui
gevangen en legden zij bij wijze van experi-
van de vogel op hun tong, iets
oelloosheid, een brandend ge
voel en hoesten veroorzaakte. De bevindingen
van de onderzoekers worden vrijdag gepubli
ceerd in het Amerikaanse blad Science.
Het was bekend dat de Papua's niets moes
ten hebben van de vogel, maar het was nooit
duidelijk dat zij het dier vermeden omdat het
giftig was, aldus Dumbacher. Onderzoekers
van het Amerikaanse Smithsonian Institution
en het Nationaal Gezondheidsinstituut (NIH)
hebben enkele soorten pitohui gevangen en op
giftigheid onderzocht. Zij vonden dal de veren,
huid en het vlees van de vogels het vergif ho-
mobatrachotoxine bevatten. Slechts één ande
re dier, de gifpijlkikker in Zuid-Amerika, heeft
hetzelfde gil in zijn lichaam.
Chemisch foef e biedt uitkomst
n der Gaag: 'Stapje vooruit om het leven
i alcoholische dranken, koffie
thee niet; en het regelmatig
n van verse groenten (en bij
ook van fruit) geeft
een zekere bescherming.
Er komen de laatste jaren
steeds meer aanwijzingen dat in
groenten, en ook in fruit, van
nature stoffen voorkomen die
het ontstaan van vele vormen
van kanker kunnen tegengaan.
Zo promoveerde begin oktober
dr. R.R. Kuijten aan de Universi
teit van Amsterdam op een on
derzoek waarin hij liet zien dat
het risico op een bepaalde her
sentumor bij kinderen met de
helft verminderde, wanneer de
móedél tijdens de zwanger
schap regelmatig groenten en
fruit at.
Ook de kans op het krijgen
van hart- en vaatziekten wordt
naar alle waarschijnlijkheid ver
kleind door verse groenten en
fruit. Ze bevatten namelijk stof
fen die in het lichaam voorko
mende 'agressieve' zuurstof-
verbindingen (de zogenoemde
zuurstof radicalen) onschade
lijk kunnen maken. Aangeno
men wordt dat deze zuurstof
radicalen een ongunstige rol
spelen bij het ontstaan van
ziekten aan hart en bloedvaten.
Drie voedingsdeskundigen
wezen er eind oktober in het
Nederlands Tijdschrift voor Ge
neeskunde nog op dat een af
wisselende voeding met volop
groenten en fruit voor het klein
houden van de kans op hart- en
vaatziekten nog steeds de beste
remedie is.
De schokgolf boven noord-Nederland op 19 au
gustus is vrijwel zeker te wijten aan een vlieg
tuig. Die conclusie trekt astronoom drs. Th. A.
jurriens van de Rijksuniversiteit Groningen. Mi
litaire autoriteiten in de VS hebben op zijn ver
zoek de satelliet-waarnemingen van het lucht
ruim boven Nederland op 19 augustus tever
geefs nagespeurd op mogelijke lichtflitsen die
zouden kunnen duiden op een meteoor-inslag.
Verder heeft een onderzoek van de Amerikaanse
universiteit van Dekalb uitgewezen dat seismo
grammen zoals die door het KNMI zijn gemeten
niet op een meteoor duiden.
Uit deze bevindingen trekt Jurriens de con
clusie dat de knal wel afkomstig moet zijn ge
weest van een supersoon militair vliegtuig. „Het
is nu aan de militaire autoriteiten in Europa het
kenteken van het vliegtuig bekend te maken. Als
is het alleen maar om de schade aan de kerk in
Sint Nicolaasga te vergoeden," aldus Jurriens.
LEEUWARDEN NICO HYLKEMA
Een toenemend aantal automo
bilisten raakt betrokken bij een
verkeersongeval door verblin
ding. De zon eist met name in
het voor- en najaar haar slacht
offers. Vorig jaar werd een re
cord bereikt, maar toen hadden
we dan ook een fraaie lange na-
Hoe ontstaat verblinding? De
zendt licht uit met stralen
allerlei richtingen. Vooral in
najaar - wanneer de
laag staat - is er door weer
kaatsing op de weg een maxi
mum aan gepolariseerd (gere
flecteerd) licht. Bij de weerkaat
sing splitst het licht zich in twee
banen: horizontaal en verticaal.
Het horizontale licht noemen
we ook wel het witte licht (niet
informatief, verblindend), het
verticale licht is het informatie
ve licht. Beide stralen bereiken
het oog gelijktijdig, maar door
het witte licht wordt het infor
matieve licht verstoord.
Een zonnebril kan dit effect
verminderen of geheel wegne-
meestal door te verduiste
ren. Beide stralen nemen in in
tensiteit af en krijgen geen kans
meer te verblinden. Dat wil niet
zeggen, dat de autobestuurder
nu een helder zicht heeft. Dat
laatste is alleen te bereiken met
een zonnebril, die het horizon
tale licht blokkeert en het infor
matieve verticale licht doorlaat.
Dit principe is al omstreeks
1930 in de VS ontdekt. Tegen
over polariserend licht zet je
een polariserende zonnebril.
Zo'n zonnebril valt te vergelij
ken met een gordijntje van ver
ticale lamellen. De eerste exem
plaren hadden daar ook wel iets
van weg. Het wachten was op
een zonneglas dat de eigen
schap van lammelen in zich
had.
Die glazen kwamen er. Daar
voor was een chemisch foefje
nodig. Het was eigenlijk de uit
vinding waarmee het concern
Polaroid groot werd. De grond
legger daarvan vond een 'plastic
drager' uit. waarvan de molecu
len in één richting gingen staan.
Dat gebeurde door rekken, ver
warmen en bewerking met een
organisch stof, wonderlijke ge
noeg de suikerkristallen uit de
urine van een zieke hond.
Het klinkt als een grapje,
maar de uitvinder is er heel rijk
mee geworden en zijn opvol
gers verdienen er nog steeds
goed aan. Op die manier kon hij
moleculen keurig kop-staart
rangschikken. Daarmee was een
polariserend glas gecreëerd,
waarmee je licht kon opwekken
en spiegelingen wegnemen (fo
tografie), bovendien was het
een niet onbelangrijk hulpmid
del in het vizier van jachtvlie-
gers, en ten slotte was er nog de
zonnebril.
Er moest nog een probleem
pje worden opgelost. Een plat
stuk plastic voor de ogen verte
kent. Dus moet een producent
zorgen voor een bolling, die on
geveer gelijk is aan die van het
gemiddelde oog. Ondanks de
opkomst van de zelfkleurende
brillen heeft de polariserende
zonnebril het aandeel van de
markt niet verloren. Er zijn zelfs
mensen die een polariserend
klepje voor hun zelfkleurende
bril zetten.
LEIDEN BEN APELDOORN
Er zijn al heel wat sondes de
ruimte in geschoten om plane
ten en hun manen van nabij te
onderzoeken en in kaart te
brengen. Want zelfs de aller
grootste telescopen laten van de
dichtstbijstaande planeten nau
welijks meer zien dan een on
duidelijk bolletje, waarop
slechts enkele details te zien
zijn.
Echt duidelijke buitenaardse
beelden werden verkregen door
met camera's uitgeruste sondes
in een uitgekiende baan vlak
langs de planeten te laten trek
ken en van dichtbij te fotografe
ren en metingen te doen. Naar
mate de robot-, computer- en
beeldtechnologie een steeds
grotere vlucht nam, steeg de
kennis van ons zonnestelsel.
Op één na hebben we alle
grote planeten bekeken en van
op afstand 'betast', de merk
waardige ringenstelsels van de
gasreuzen Jupiter. Satumus,
Uranus en Neptunus zijn in
kaart gebracht, alsmede een
aantal van hun talrijke manen;
we waren stomverbaasd van de
reuzenvulkancn en canvpns op
Mars. van de pokdaligheid
de
i Mere
i de
moordende
op Venus er
omstandigheden
i de eigenaardi-
vulkanisme op
tie lupitermaan lo en op Neptu
nus' metgezel Triton. Eén pla
neet heeft zich tot nu toe
'schuilgehouden': de in 1930
ontdekte planeet Pluto. Ameri
kaanse wetenschappers hebben
NASA nu voorgesteld om een
klein, snel verkenningssatelliet
naar Pluto te sturen.
Pluto die een langgerekte
baan beschrijft in 248 jaar is
voor ruimtesondes, die van pla
neet tot planeet reizen en bij elk
bezoek een fikse zwaartekracht-
zwieper meekrijgen, moeilijk
bereikbaar. Gezien de onderlin
ge stand van alle planeten was
een 'Grand Tour' van een enke
le ruimterobot langs Jupiter, Sa
tumus, Uranus, via Neptunus
naar Pluto mogelijk geweest als
de robot begin jaren '70 was ge
lanceerd. Deze expeditie zou
ongeveer 12 jaar hebben ge
duurd.
Nu wil men Pluto binnen 7
jaar bereiken. Het onder
zoeksteam van het Jet Propul
sion Laboratory heeft NASA ge
adviseerd twee kleine, elk 110
kilogram zware sondes met een
tussenpoze van ruim drie dagen
rechtstreeks naar Pluto te schie
ten. Elke lancering kost het lieve
sommetje van 750 miljoen gul
den, waarmee'hct kostenplaat
je. inclusief de ruim 700 miljoen
gulden voor beide Pluto-son-
des, toch al boven de 2 miljard
gulden uitkomt. Exclusief de
kosten van de grondteams.
Waarom twee sondes vlak na
elkaar? Omdat Pluto in 6.4 da
gen om zijn as draait. In 1977
werd ontdekt dat ook Pluto een
Op deze twee in 1930 gemaakte foto's is een 'sterretje' zichtbaar dat zich verplaatste. De verste planeet Pluto was daarmee ontdekt foto ap
'maan' heeft (Charon genaamd,
weinig kleiner dan Pluto zelf) en
beide draaien in hetzelfde aan
tal dagen om elkaar heen, waar
bij ze steeds hetzelfde opper-
vlaktedeel naar elkaar gericht
houden.
Door twee sondes in de helft
van de rotatie-/revolutietijd na
elkaar langs Pluto-Charon te
sturen wordt het hele oppervlak
van beide in kaart gebracht.
Men verwacht details van een
kilometer groot te kunnen zien.
Daarnaast wordt de oppervlak
te-samenstelling en de onge
woon dichte dampkring geme
ten met infrarood en ultraviolet
gevoelige spectrometers. Veel
kans maakt de dure lancering
niet bij de door bezuinigingen
gekwelde NASA, maar als het
gebeurt, is dat kort voor de
eeuwwitteling.
