Is 'Friese dreun'
top van ijsberg?
Wetenschap
Doorboring van drie kilometer dik ijs op Groenland
Oude graven in Emiraten mysterie
Diner me, krekellaar, en wormenheignel Groei bevolking blijft Onzeker
WOENSDAG 9 SEPTEMBER 1992
Medisch onderwijs via satelliet
utrecht Meer dan 1000 kijkers in 15 ziekenhuizen in Oost-Eu
ropa waren afgelopen donderdag via een satellietverbinding ge
tuige van zes maag-darmoperaties die in het Amsterdamse Aca
demisch Medisch Centrum ,live' werden uitgevoerd. De uitzen
ding was ook te volgen in een aantal medische centra in Frank
rijk, België, Engeland en Duitsland. De operaties werden uitge
voerd door universitair hoofddocent dr. K. Huibregtse, die eer
der al dergelijke demonstraties gaf in onder meer Hong Kong,
Singapore, Toronto en Los Angeles. Volgens Huibregtse zijn dit
soort „moeilijkere ingrepen" vooral in Europa ontwikkeld. Maar
ook in het voormalige oostblok komen dergelijke operaties lang
zaam op gang.
Eruptie Pinatubo tast ozonlaag aan
Washington De komende wintermaanden zal de ozonlaag bo
ven noord-Europa met 10 procent verminderen. De uitbarsting
van de vulkaan Pinatubo in de Filippijnen is daarvan de oor
zaak. Dat zegt het Amerikaanse Centrum voor Atmosferisch On
derzoek in Boulder, Colorado. Uit een onderzoek bleek dat de
vulkaan vorig jaar 15 tot 30 miljoen ton zwaveldioxide uitstootte.
Deze 'ring' van zwaveldeeltjes in de stratosfeer zal tot gevolg
hebben dat de gemiddelde temperatuur van de aardoppervlakte
de komende drie jaar licht zal dalen. Enerzijds zal de daling de
gevolgen van het broeikaseffect verminderen. Anderzijds zal het
normale patroon van atmosferische stromingen in de war raken.
Plastic afval omgezet in olie
Deskundigen hakten een netelige knoop door: de dreun
boven noord-Nederland op woensdagavond 19 augustus
werd 'zeer waarschijnlijk' niet door een grote, explode
rende meteoriet veroorzaakt. Nu wordt gedacht aan een
geheim vliegtuig dat snelheden tot Mach 8 (achtmaal de
geluidssnelheid) zou kunnen halen en dat lijkt voorbe
stemd om vanaf grote hoogte satellieten direct in een
baan om de aarde te schieten.
LEEUWARDEN HERMAN DAMVELP
„We hebben aangetoond dat
kunststof uit huishoudelijk afval
zonder technische problemen
kan worden omgezet in olie",
zegt woordvoerder Bohne van
de firma Veba Ö1 in het Duitse
Gelsenkirchen. In de fabriek in
Bottrop is dit voorjaar 60 ton
kunststof afval uit huishoudens
verwerkt. „De samenstelling en
verontreiniging daarvan kwam
overeen met het verwachte aan
bod van alle soorten kunststof
fen die gebruikt worden in ver
pakkingen. Inclusief ongeveer
10 procent pvc", zegt Bohne.
„De teruggewonnen olie was
van uitstekende kwaliteit en
werd in de Ruhr-ölraffinaderij,
ook in Gelsenkirchen, verwerkt
tot grondstof voor kunststoffa-
bricage." In Duitsland komt per
jaar een miljoen ton kunststof
afval vrij in de huishoudens.
Plastic flessen, yoghurtbekers,
draagtassen, enzovoort. Het be
leid van de Duitse overheid is
om afval zo veel mogelijk te
hergebruiken en zo min moge
lijk te storten of te verbranden.
De proef ging als volgt. Bij
een temperatuur van 470 gra
den en onder hoge druk kraakt
men het plastic. De kunststof
moleculen vallen onder hoge
temperatuur en druk uit elkaar
tot kleinere bestanddelen, tot de
olie, waarvan weer nieuwe kun-
stoffen kunnen worden ge
maakt. Het lijkt een gesloten
kringloop, maar er is veel ener
gie nodig en dit kost geld.
„We zijn daar nog op aan het
rekenen", aldus Bohne. „Ko
mende herfst beginnen we met
voorbereidingen voor een
grootschalige proef, die midden
'93 start. Een iaar lang zullen we
40.000 ton kunststofafval be
handelen. Eind 1994 zijn de re
sultaten bekend en dan kan ik u
vertellen of het technisch en
economisch verantwoord is de
ze weg op te gaan."
In Nederland verdwijnen
jaarlijks 400 miljoen plastic fles
sen in de vuilnisbak. Samen
goed voor ruim 17.000 ton kun-
stofafval, bijna 10 procent van al
het kunststof-verpakkingsafval
in huisvuil. Henk Venner van de
Vereniging Milieudefensie, rea
geert terughoudend op de Duit
se proef: „Ik geloof niet dat de
industrie er op grote schaal aan
wil en bovendien zitten er me
talen en andere toevoegingen in
kunststoffen. Dat is terug te vin
den in de restprodukten. Het is
in feite vervuilde olie en het is
de vraag of je daar met een ge
rust hart nieuwe kunststof van
kunt maken," zegt hij.
LEIDEN BEN APELDOORN
Het vliegtuig zou op 5 augustus
al de bemanning van een ver
keersvliegtuig de stuipen op het
lijf hebben gejaagd en is de
laatste jaren ook door andere
ooggetuigen gesignaleerd. Het
lijkt vergezocht, maar het is niet
onmogelijk dat dat zelfde toe
stel op die bewuste woensdag
avond, gebruik makend van het
nevelige weer en hoge cirrusbe-
wolking, boven de Noordzee
een duizelingwekkende proef
vlucht maakte en daarbij stevig
door de geluidsbarrière ging.
In luchtmachtkringen wordt
dat ontkend en dat mag ook
verwacht worden bij een ge
heim project. Goed, de meteo
riethypothese is uiterst onwaar
schijnlijk, zo luidde vrijdagmid
dag 28 augustus de eindconclu
sie van de deskundigen na een
dag wikken en wegen. Breek
punt was dat de zware dreunen
alleen door een echt grote me
teoriet (minstens enige honder
den kilogrammen) konden zijn
veroorzaakt en de lichtgloed
daarvan zou dwars door de cir-
rusbewolking hebben gesche
nen en de gehele omgeving
hebben verlicht. Zo'n spektakel
is door niemand waargenomen.
Het zou ook te mooi zijn ge
weest; binnen 2,5 jaar een twee
de meteoriet'dropping' in Ne
derland en dan nog wel zo'n
grote. Op 7 april 1990 sloegen
de zes ons zware restanten van
een heldere vuurbol rond half
negen 's avonds door het dak
van een huis in Glanerbrug.
Waren ze naast het huis terecht
gekomen, dan had er vrijwel ze
ker geen haan naar gekraaid.
Maar er zijn ook 'kosmische
bergen', in afmetingen vari
ërend van enkele tientallen me
ters tot vele tientallen kilome
ters. Ze zijn hoofdzakelijk te
vinden in de grote ringvormige
ruimte tussen de banen van
Mars en Jupiter. Maar er wor
den er, dank zij de steeds betere
detectietechnieken, hoe langer
hoe meer ontdekt die akelig
dicht langs de aarde (kunnen)
scheren. Een rotsblok zo groot
als een flatgebouw is, kosmisch
gesproken, maar een flintertje.
De inslag zou in een dichtbe
volkt gebied een ramp zijn. Zo'n
ontmoeting had in juni 1908
boven Siberië één keer plaats.
Er werd een gebied zo groot als
de provincie Utrecht platge
walst.
Maar er waren nog meer zwa
re inslagen. De bekendste is de
Arizonalaater, een gat van 1,5
kilometer middellijn dat naar
schatting 40.000 jaar geleden
werd geslagen. Onder het aard
oppervlak sluimeren miljoenen
jaren oude, fossiele kraters
waarvan de middellijnen vari
eren van tientallen tot enige
honderden kilometers.
Het lijkt bijna geen toeval
meer dat de overgangsperioden
tussen de grote geologische tijd
perken de fossiele sporen dra
gen van dergelijke kolossale in
slagen. De enorme inslag die 66
miljoen jaar geleden het einde
inluidde van meer dan de helft
van alle flora en fauna, inclusief
de dinosauriërs, trof waar
schijnlijk de noordpunt van het
huidige Mexicaanse schierei
land Yucatan. Daar, diep begra
ven onder kilometers sedi
mentsgesteente, gaat een ver
weerde, monsterachtig grote
krater schuil: de 180 kilometer
grote Chixculub-formatie.
In 1990 publiceerden de
Amerikaanse astronomen David
Morrison en Clark Chapman
een leeftijdsonderzoek van 30
kraters op de maan met middel
lijnen tussen 25 en 100 kilome
ter. Op die manier verkregen zij
een 'bombardementsgrafiek'
voor onze aarde. Een meteoriet
inslag met de kracht van de
atoombommen die Hirosjima
en Nagasaki in augustus 1945
verwoestten treedt gemiddeld
elk jaar op; een gebeurtenis als
in juni 1908 (10 megaton) elke
500 jaar.
Eens in de 1000 jaar vindt er
gaton plaats; voor 10.000 mega
ton moeten we het in de eens-
per-25.000 jaar zoeken en eens
per één miljoen jaar begraaft
zich ergens op onze planeet een
kilometers grote, kosmische
berg met een vernietigings
kracht van rond 1 miljoen me
gaton.
LEEUWARDEN HERMAN DAMVELP
Duitse onderzoekers hebben vastge
steld dat het ijs op Groenland drie kilo
meter dik is. In 1989 begonnen mede
werkers van de universiteiten van Mün-
ster én Braunschweig met een boring in
het ijs. Nu heeft men de rotsbodem be
reikt op 3029 meter diepte. Onderzoe
kers van beide universiteiten doen ook
al enkele jaren metingen naar de hoe
veelheid sneeuw en ijs die er jaarlijks
bijkomt. Zo wil men de samenhang tus
sen ijsafzetting en klimaatveranderin
gen bestuderen.
Er is een aanzienlijke hoeveelheid ijs
op Groenland. Het gaat om 28 miljoen
kubieke kilometer. Aan de hand van de
boring die de onderzoekers hebben uit
gevoerd, kan men 200.000 jaar klimaat
geschiedenis van Groenland reconstru
eren. In het ijs zitten gasbellen en stof
deeltjes. Daarmee kan de overgang van
een warme naar een koude periode die
11.000 jaar geleden in korte tijd plaats
had worden vastgesteld. Ook treft men
stofdeeltjes aan van vulkaanuitbarstin
gen van lang geleden, zoals van de kra
ter Santorini, in het jaar 1645 voor
Christus.
De dieper gelegen 'ijs-jaarringen' zijn
steeds dunner door de enorme druk van
het bovengelegen ijs. Aan de oppervlak
gaat het om een ijsafzetting van rond 30
centimeter per jaar. De diepst gelegen
700 meter omvatten een periode van
160.000 jaar.
Metingen gebeuren uitsluitend in de
zomer, dat wil zeggen bij temperaturen
van 20 tot 30 graden onder nul. De afge
lopen zomer zijn verschillende meet
punten uit eerder onderzoek in 1959
opgegraven. Het ging hier om lange alu-
miniumpijpen van soms wel 20 meter
lengte die in het ijs waren vastgezet.
Professor dr. D. Möller van het Insti
tuut voor Meetkunde van de Universi
teit Braunschweig. „Voor dit werk en
voor het aanleggen van nieuwe meet
punten hebben wij in een paar weken
zo'n 200 kilometer afgelegd door onher
bergzaam terrein met ijs vol spleten.
Soms lagen de oude meetpunten al on
der de sneeuw. Met speciale apparatuur
hebben we ze opgezocht en opgegra
ven, ook al lagen ze vier meter diep".
De eerste resultaten laten zien dat de
toename van sneeuw op Groenland de
afgelopen tientallen jaren redelijk gelijk
matig was: het gaat om 15 tot 30 centi
meter sneeuw per jaar. Op grond van
die gegevens zijn er (nog) geen aanwij
zingen dat de sneeuwhoeveelheid ver
andert onder invloed van het klimaat.
abu dhabichristine hauser/1ps
Onder het zand van de Verenig
de Arabische Emiraten liggen
duizenden jaren oude graven
van een ver ontwikkelde be
schaving. Experts breken zich
het hoofd over de variëteit aan
graven en de merkwaardige
houding van de lichamen.
Tijdens het eerste vooronder
zoek, begin dit jaar, stuitten ar
cheologen op een begraafplaats
uit het bronzen tijdperk. „Alle
overledenen zijn om duistere
redenen begraven met de be
nen tegen hun buik gebogen,"
zegt Obaid Al-Shamsi, directeur
van de archeologische afdeling
van de gemeente van Dubai.
In het olierijke sjeikdom zijn
dit jaar meer dan 50 begraaf
plaatsen met duizenden graven
gevonden. De meeste zijn tus
sen de 1000 en 6000 jaar oud.
De belangrijkste vindplaatsen
bevinden zich in Jeble Hafit, het
eiland Umm Al-Nar, Masfout,
Muweihat in Ajman, Maliha in
Sfo en Qasis in Dubai.
In de graven werden tevens
met groot vakmanschap ge
maakte voorwerpen aangetrof
fen, waarschijnlijk geschenken
voor de overledenen. Sommige
voorwerpen hebben al wat ge
heimen van het verleden prijs
gegeven. Zo zijn sommige ob
jecten met letters beschreven,
hetgeen duidt op een geletterde
samenleving die kennis van het
schrift had.
Volgens Al-Shamsi tonen de
voorwerpen aan dat het gebied
omstreeks 1600 v. Chr. een wel
varende samenleving kende.
Deze veronderstelling botst hét
oude idee dat het gebied in die
tijd in een soort Middeleeuwen
was ondergedompeld, zegt Al-
Shamsi. De graven stellen de ar
cheologen ook voor raadsels, bij
voorbeeld het feit dat ze zoveel
verschillende vormen hebben -
rond, vierkant en rechthoekig-
en omdat de manier van begra
ven zo verschillend is.
Over 40 jaar mogelijk ruim 10 miljard zielen op aarde
LEEUWARDEN W1M VAN PUK
Zal het eens zover komen dat we sprinkhanen kopen als voedzame lekkernij?
FOTO» AP
We zijn in het rijke Westen aar
dig vertrouwd geraakt met een
rijk assortiment exotisch voed
sel. De avontuurlijke zin om van
alles en nog wat uit te proberen,
is ruimschoots aanwezig. Maar
zal het straks zover komen dat
we op de markt stalletjes aan
treffen die duizendpoten, lang
pootmuggen en sprinkhanen in
de verkoop hebben?
De Newyorkse Entomologi
sche Vereniging luisterde haar
100-jarige bestaan recentelijk
op met een heus insektenmenu:
chocolade krekeltaart, meel-
wormsoep, wormenbeignet met
pruimensaus, gefrituurde kre
kels en nog veel meer.
Entomoloog (insektenkenner)
en emiritus hoogleraar Gene
DeFoliart van de universiteit
van Wisconsin weet dat buiten
Europa en Noord-Amerika over
de hele wereld insekten al op
het dagelijkse menu staan. In
Colombia bijvoorbeeld worden
in bioscopen geroosterde mie
ren gegeten als popcorn. In
sommige streken in Afrika be
staat het dagelijks menu voor
meer dan 60 procent uit insek
ten. Insektenlichaampjes zijn
zeer voedselrijk. In gedroogde
vorm is hun proteïnegehalte per
pond veel hoger dan van ge
woon vlees.
Nadeel is echter dat het
grootste deel van die proteïne
zich bevindt in de harde chiti-
nehuidjes van de insekten. Ze
zijn dus moeilijk verteerbaar
voor de mens. Larven en rupsen
bezitten een overvloed aan on
verzadigde vetzuren. Veel insek
ten zijn rijk aan vitamine en ly
sine, een belangrijk aminozuur
dat bij veel mensen ontbreekt.
Daar komt bij, dat de meeste
mensen die insekten eten dat
niet doen uit pure noodzakelijk
heid, maar omdat ze het ge
woon lekker vinden! DeFoliart
pleit voor het beschikbaar stel
len van geld voor onderzoek
m
naar de voedingswaarde en eet
baarheid van insekten. Insek-
tensoorten met een hoge voe
dingswaarde kunnen dan op
grote schaal gekweekt worden
en voor consumptie geschikt
gemaakt
Het insektendiner in New
York werd een groot succes. Al
leen de fors uit de kluiten ge
wassen Thaise waterwantsen
vielen niet geheel in de smaak
ze leken te veel op giganti
sche kakkerlakken. Maar de in
perziksap gedrenkte honing-
mieren met hun doorschijnen
de achterlijfjes waren een echte
lekkernij. Dat zelfde gold voor
de geroosterde krekels die de
bezoekers sterk aan gewone
pinda's deden denken. Er zal
echter nog heel wat overre
dingskracht nodig zijn om onze
entrecöte en crêpe Suzette te
verruilen voor een dis van ge
stoofde larvenlijfjes met pisse
beddenpudding toe.
LEIDEN BEN APELDOORN
De laatste 40 jaar is de wereld
bevolking meer dan verdub
beld. Dat zegt Shiro Horiuchi,
bevolkingssocioloog van de
Rockefeller-universiteit in New
York, in het blad Science. Vol
gens de Amerikaan maakte de
bevolkingsgroei na de Tweede
Wereldoorlog drie fasen door.
Het jaarlijkse groeipercentage
van 1,79 tussen 1950 en 1955
steeg tot 2,06 tussen 1965 en
1970 om daarna terug te vallen
tot 1,73 (1975-1980). Dat
laatste percentage bleef in de
jaren 80 vrijwel gelijk, zij het
met een heel licht stijgende ten
dens.
In aantallen: tussen 1970 en
1975 werden over de gehele we
reld jaarlijks gemiddeld 122,4
miljoen kinderen geboren en
tussen 1975 en 1980 120,7 mil
joen. Die vrij geringe daling
leidde toen tot een herbezin
ning over de te verwachten be
volkingsaantallen in de 21ste
eeuw. Horiuchi berekende dat
als de daling had doorgezet, de
wereld in het jaar 2030 6,7 mil
jard zielen zou tellen.
Nu de daling is omgezet in
een zeer lichte stijging zal de
wereldbevolking in dat jaar zijn
gestegen tot 10,7 miljard men
sen, zo verwacht Horiuchi. Hij
deelde 150 landen in in drie ca
tegorieën: landen waar nog niet
of nauwelijks sprake is van ge
richt beleid en voorlichting op
het gebied van geboorten beper
king (dat zijn de meeste: 67), die
waar daarvan al vóór 1950 spra
ke was (37), en de landen die
het probleem rond 1960 serieus
begonnen aan te pakken (46).
Tot de eerste categorie beho
ren de meeste (ontwikkelings
landen in Afrika en Zuid-Azië
(behalve India en China) waar
17 procent van de wereldbevol
king woont en waar het jaarlijk
se geboortenpercentage sedert
1980 boven de 3 procent ligt.
In de 37 'vroege' landen (me
rendeels in Europa en de VS),
waar 60% van alle mensen is
gehuisvest, daalde dat percen
tage met een factor twee (tot
0,68 gedurende de laatste 35
jaar, terwijl in landen als India
en China tot 1968 een sterke
stijging (tot 2,6 optrad maar
waar het jaarlijkse geboorten-
percentage sedert 1978 is gesta
biliseerd tot een groei van 1,8%.
In landen die tot deze categorie
behoren woont 23% van de we
reldbevolking.
Om de bevolkingsgroei te
kunnen volgen is niet alleen hét
aantal geboorten, maar ook het
aantal sterfgevallen van belang
en aspecten als bevolkings- en
leeftijdsopbouw en migratie.
Het sterftepercentage, met na
me onder jonge kinderen, is in
de ontwikkelingslanden het
hoogst. Toch is ook het sterfte
cijfer in de ontwikkelingslanden
gedurende de laatste 40 jaar
met een factor twee gedaald; op
elke 1000 mensen sterven er nu
jaarlijks gemiddeld 15.
Dat ligt overigens niet eens
zover van het huidige sterftecij
fer in Europa en de VS (per 1000
nu ruim 10); dat nu /elfs, on
danks de geavanceerde, medi
sche technieken en gezond
heidszorg. sedert 1984 stijgende
is. Ironisch genoeg gaan ze hier
in steeds grotere aantallen dood
aan te veel consumpties en aan
de andere kant van de aardbol
aan te weinig.
Het valt niet mee om uit al
die variabelen een rode draad
voor de toekomst te voorschijn
te trekken. Horiuchi vraagt zich
af of de zeer licht stijgende ten
dens van de bevolkingsgroei in
de jaren 80 zich ook tot op de
dag van vandaag voortzet. Het
duurt vaak jaren voordat derge
lijke cijfers door ontwikkelings
landen worden opgehoest.
Maar als de curve reëel is, moe
ten we over 40 jaar rekening
houden met 10,7 miljard zielen
op deze planeet
PROCENTUELE BEVOLKINGSGROE11950-1990
