Plankton kan voor
vis dodelijk zijn
Wetenschap
'Patiënt heeft een taak
bij voorkomen fouten'
Vondsten uit de oude tijd
Eskimo's spelen haasje
over op filmfestival
'Resten van Behouden Huys snel bewaren'
DINSDAG 1 SEPTEMBER 1992
REDACTIE: 8RAM VAN LEEUWEN HENK VAN DER POST
In Groningen 15 longtransplantaties
Groningen Het Academisch Ziekenhuis Groningen krijgt van de
Ziekenfondsraad bijna 5 miljoen gulden voor het uitvoeren van
maximaal 15 longtransplantaties tot 31 december. Het zieken
huis kreeg al eerder geld voor 10 transplantaties in het kader van
ontwikkelingsgeneeskunde tot 31 maart 1992. De stand van za
ken in dat programma in mei was dat er 100 patiënten voor een
longtransplantatie zijn aangemeld, van wie er 25 geaccepteerd
zijn en op de wachtlijst staan. Er zijn al 6 enkelzijdige en 5 dub
belzijdige transplantaties uitgevoerd.
Uitstrijkje minder vaak nodig
utrecht» Het maken van uitstrijkjes op baarmoederhalskanker
zonder veel nadelen eenmaal per 5 jaar gebeuren in plaats van
eenmaal per 3 jaar. Dat zeggen drie Nederlandse onderzoekers
in het gezaghebbende medische blad British Medical Journal.
Het verschil in overlevingskansen blijkt niet groot. Bij een con
trole per 5 jaar wordt 90 procent van de sterfte voorkomen, zo
stellen Van Oortmarssen, Habbema en Van Ballegooijen, ver
bonden aan de Erasmus Universiteit. In ons land komen jaarlijks
1.200 nieuwe gevallen van baarmoederhalskanker vóór. Elk jaar
overlijden rond de 300 vrouwen aan de ziekte.
Gehoorapparaat nu bijna zonder ruis
enschede Mensen met een klein gehoorapparaat moesten zich
tot op heden maar zien te redden met 'telefoonkwaliteit'. Daar
komt wellicht snel verandering in. Tijdens zijn promotieonder
zoek aan de Universiteit Twente heeft ir. A. G. H. van der Donk
uit Nijmegen beslissende stappen gezet naar een nieuwe micro
foon. Deze produceert aanzienlijk minder ruis en is veel kleiner.
Van der Donk integreerde de microfoon met voorversterker in
één chip. De Universiteit Twente werkt verder aan een hifi ge
hoorapparaat.
Zonnezeilen om aarde bij te lichten
kauningrap» In december zullen de Russen vanuit hun ruimte
station Mir een zonnezeil van heel dun kunstvezel (kevlar van
slechts 5 micron) met een aluminiumlaagje en met een door
snede van 20 meter ontvouwen op een hoogte van 350 kilometer
om licht van de zon naar donkere delen van de aarde te kaatsen.
De bedoeling is om uiteindelijk 100 van deze zeilen te ontvou
wen op een hoogte tussen de 1.500 en 5.530 kilometer boven de
aarde om de zon „naar gelieven" ter beschikking te hebben om
steden in het donkere noorden te verlichten of het licht op plaat
sen van rampen te kunnen richten, zodat reddingswerk 24 uur
per etmaal kan doorgaan.
Herfst begint dit jaar dag eerder
utrecht» De herfst begint dit jaar op dinsdag 22 september pre
cies om 20.43 uur, zo is bij de sterrenwacht „De Koepel" in
Utrecht berekend. Een dageerder dan vorig jaar. De weerkundi
ge herfst begint al op dinsdag 1 september, maar astronomen
wachten nog een paar weken, want dan pas zijn de nacht en dag
op aarde even lang. Sterrenkundigen gaan uit van de zonne
stand. Op de 22 september trekt het middelpunt van de zon over
de hemelequator. Dit is een denkbeeldige lijn aan de hemel die
precies boven de aardse evenaar ligt. Soms kan dat zelfs al op 21
september zijn. In 2092 is dat voor het eerst sinds de invoering
van de Gregoriaanse kalender in 1582 het geval.
Vier op de honderd: tenniselleboog
utrecht» Vier procent van de Nederlandse bevolking tussen 20
en 80 jaar heeft last van een tenniselleboog. Bij vrouwen tussen
40 en 50 jaar heeft zelfs 10 procent dergelijke klachten. Dat blijkt
uit het proefschrift van orthopedisch chirurg J. Verhaar die daar
op 4 september promoveert aan de universiteit Limburg. De pa
tiënt heeft pijn aan de buitenzijde van de elleboog. Die pijn
neemt toe bij gebruik van de spieren van de onderarm en hand.
Behandeling met injecties met medicijnen blijkt effectiever dan
fysiotherapie. Als de medicijnen niet helpen is een operatie on
der plaatselijke verdoving meestal voldoende.
Master of Science in Enschede
enschede Vanaf januari 1993 is het mogelijk om aan de Hoge
school Enschede de internationaal erkende graad van Master of
Science (MSc) te halen, een titel die vergelijkbaar is met de Ne
derlandse academische graad van ingenieur. De graad wordt
verleend aan studenten die met succes de deeltijd-opleiding to
tale kwaliteitszorg afronden. De opleiding is opgezet in samen
werking met de Hogeschool Zeeland en de University of Hum-
berside. De cursus duurt 18 maanden. Voor deze opleiding kun
nen afgestudeerde hbo-ingenieurs uit een technische richting
zich inschrijven.
Diarree op reis goed te voorkomen
utrecht» Reizigersdiarree is goed te voorkomen met het nieuwe
antibioticum ciprofloxacine. Gebruik is echter alleen aan te ra
den aan mensen bij wie een onschuldige darminfectie ernstige
gevolgen kan hebben omdat de ziekteverwekkende bacterieën
snel resistent raken tegen het middel. Dat zegt de Utrechtse K.
Rademaker die daarop 8 september promoveert in Utrecht. De
huidige antibiotica werken niet goed meer omdat de diarreebac-
teriën er vaak resistent tegen zijn. Rademaker gaf 25 reizigers in
Tunesië het nieuwe antibioticum. Maar eentje kreeg diarree.
Van de 28 personen die een neptablet slikten, kregen er 18
diarree.
utrecht «anp
Ook de patiënt heeft een taak
bij het voorkomen van medi
sche schade. Een patiënt die bij
zijn behandeling goed oplet en
wijst op verschillen met eerdere
medische adviezen, kan fouten
voorkomen, zeker gezien het
grote aantal hulpverleners dat
vaak bij een behandeling is be
trokken.
Dat zegt prof. dr. H. Leenen,
emeritus hoogleraar sociale
achtergronden gezondheid
(szorg) in het Nederlands Tijd
schrift voor Geneeskunde. Vol
gens Leenen worden hulpverle
ners bij fouten en ongevallen
„te gemakkelijk in de beklaag
denbank gezet".
De opleidingen spelen vol
gens Leenen een belangrijke rol
bij het voorkomen van fouten.
Studenten moet worden geleerd
na te denken en zorgvuldig te
zijn en routinematig handelen
moet snel worden afgeleerd. De
opleiding moet ook aandacht
besteden aan het goed informe
ren van de patiënt.
In Nederland is het aantal ge-
Biologen van instituten in de Amerikaanse staat North
Carolina hebben de oorzaak ontdekt van massale vis
sterfte voor de oostkust van de VS. In een aantal gevallen
was tijdens de vissterfte gelijktijdig sprake van zo
geheten 'algenbloei' waardoor het water een soms felro
de kleur had.
leiden ben apeldoorn
Al jaren is er een vermoeden dat
er een zekere relatie bestaat tus
sen de algen en de vissterfte,
maar het hoe en waarom van
dat dodelijke proces was ondui
delijk. De onderzoekers kwa
men er met watermonsters uit
de mondingen van de rivieren
Pamlico en Neuse en via labo
ratoriumproeven achter dat een
microcopisch klein, eencellig
organisme de hoofdrol speelt.
Zij vermoeden zelfs dat het
minuscule 'plantje', de 'dinofla-
gellaat', een onderdeeltje van de
rijkelijk vertakte 'hoofdboom'
fytoplankton (de diertjes onder
het plankton staan bekend on
der de verzamelnaam
zoöplankton; beide hoofdgroe
pen worden tot de algen gere
kend), ook verantwoordelijk kan
zijn voor grote vissterfte. Tot
scholen walvissen en zeehon
den toe. Zelfs kunnen mensen
het slachtofeer worden.
Spookachtig
Een groot deel van het uitzon
derlijk snel verlopende, dodelij
ke proces waarvan de dinofla-
ceren daar een uitzonderlijk
sterk gif dat vrijwel onmiddellijk
het zenuwstelsel van de vissen
aantast. Met behulp van een
uitstulpsel zetten de dinoflagel-
laten zich vast op de verlamde
vissen om voedingsstoffen tot
zich te nemen.
Aard en chemische samen
stelling van hert zenuwgif zijn
nog onbekend maar vermoede
lijk is het een verbinding van of
met het zeer giftige blauwzuur
waarvan het cyanide-ion in
staat is ijzer van haemoglobine
te binden. Hierdoor wordt de
opname van zuurstof door het
bloed geblokkeerd.
De soms felle kleuren waar
mee overmatige algengroei ge
paard gaat bestaan op deze pla
neet waarschijnlijk ai meer dan
3 miljard jaar en moeten vol
gens vele onderzoekers de
voedselketens in zee al min
stens even lang in stand hebben
gehouden.
Afbraak voedselketen
Het is echter al vele tientallen
jaren bekend dat de 'algenbloei'
waarbij een felrode kleur ont
staat daarop een uitzondering
gellaten zich bedienen is nog maakt. Door de aanwezigheid
niet doorgrond. De gehele cy
clus neemt slechts enkele uren
in beslag; dat is zó snel dat de
biologen spreken van een
'spookachtig verschijnsel' dat in
deze vorm totaal onbekend was.
Het onderzoek in de riviermon
dingen leerde dat de algensoort
in de vorm van sporen in groten
getale in beddingen en zeebo
dems van kustgebieden voor
komt. Daar 'slaapt' het als het
gifproducerende organis
men vindt daar geen bijdrage
aan de voedselketen plaats, eer
der een afbraak. De biologen
van de instituten in North Caro
lina menen dat het aantal van
dergelijke massale sterften ge
durende de laatste jaren we
reldwijd toeneemt en dat het
niet beperkt blijft tot scholen
Plotseling, bij de nadering
van een school vissen, vindt een
massaal ontwaken van de al
genkolonie plaats en met mil
joenen tegelijk zweve
opzwellend, omhoog
Schaaldieren (mosselen, oes
ters) kunnen soms betrekkelijk
ongevoelig zijn voor het zenuw
gif van dinoflagellaten maar
worden de schaaldieren tijdens
de 'bloei' van deze algensoort
sterk gevangen en vervolgens gegeten
produ- dan kunnen de gevolgen dode
lijk zijn. Onlangs stierven in Gu
atemala 26 mensen en werden
er meer dan 200 ernstig ziek na
het eten van mosselen die zich
op hun beurt te goed hadden
gedaan aan micro-organismen
als dinoflagellaten...
Men vermoedt dat de chemi
sche samenstelling van het gif
erg ingewikkeld is en als eigen
schap onder meer het vermo
gen heeft om bepaalde 'gasthe
ren' niet te doden maar pas do
delijk te worden wanneer die
gastheren op hun beurt gegeten
worden.
Zelfs wordt het gif door dinof
lagellaten soms tegen de eigen
soort ingezet maar het dient
dan niet om te verlammen
maar om celwanden poreus te
maken om voedingsstoffen ge
makkelijker aan de cellen te
kunnen onttrekken.
De biologen hebben naast
hun ontdekking ook de nodige
zorg wereldkundig gemaakt.
Het is namelijk onduidelijk of
de genoemde, dodelijke eigen
schappen waartoe de micro-al-
gen in staat blijken te zijn een
nieuw of een al (veel) langer be
staand verschijnsel vertegen
woordigen.
Er is weinig tot niets bekend
over soortgelijke gedragingen
van algen elders op de wereld
en ook niet hoe vaak en hoe in
tens het elders voorkomt. Het
zou dus best eens een wereld
wijd voorkomend fenomeen
kunnen zijn dat, indien het echt
nieuw is, grote zorgen moet ba
ren. De oorzaak van dit tot op
heden onopgemerkte gedrag
zou dan misschien gezocht
moeten worden in het sterk ver
slechterde zeemilieu. Het toch
al aan het wankelen gebrachte,
ecologische evenwicht in zeeën
en oceanen zou op den duur de
genadeslag krijgen juist door
die organismen die aan de basis
staan van de voedselketen.
Of het is een natuurlijk proces
betreft dat ontdekt werd bij de
gratie van de moderne, gevoeli
ge waamemingstechnieken
waarover de maritieme onder
zoeker beschikt. Oktober 1993
wordt er een internationale
conferentie over dit onderwerp
gehouden.
Amsterdam Deze fruitschaal van Nederlandse ma
kelij uit de jaren 1640-1650 werd opgegraven
een voormalige terp nabij het rivertje de Diem on
der de rook van Amsterdam. Bij het onderzoek
werd ontdekt dat de kolonisatie in dit gebied rond
1100 moet hebben plaatsgehad en de basis vormde
voor het latere Amsterdam. Dus nog voor 1173
toen een stormvloed het land teisterde.
Bij de opgravingen kwam ook een pelgrimsteken
met de afbeelding van Thomas Becket naar boven.
Deze Engelse staatsman en aartsbisschop van Can
terbury werd in het jaar 1170 in zijn kathedraal ver
moord door hovelingen. Drie jaar later werd Becket
heilig verklaard.
De archeologen zeggen, tot grote woede van de
Britten, het oudste insigne van Thomas Becket te
hebben gevonden. Engelse archeologen gaan er
prat op die zelf in handen te hebben. Maar afgaand
op de structuur en afbeelding van het teken be
strijdt de Amsterdamse archeoloog Baart dit
Bijzondere vondsten waren verder zeshoekige te
gels in wit, licht- en donkerblauw. Ze zijn geïnspi
reerd op de Italiaanse mode in de 17de eeuw. Op
de achterzijde staan merken met de tekst 'Octroy*
en het initiaal E.H. De tegels moeten nog nader
worden onderzocht maar mogelijk leidt het spoor
naar Leiden. Dergelijke tegels zijn nog niet eerder
aangetroffen in' Nederland. foto anp
HET OMHULSEL van de in
1986 verongelukte kerncentrale
in Tsjemobyl gaat nog hooguit
zes jaar mee. Dat zegt Georgy
Reyktman, hoofdingenieur van
de kerncentrale, in het vakblad
Nucleonics Week. Tot nu toe
hielden de verantwoordelijke
autoriteiten er aan vast dat de
'sarcofaag' een levensduur van
30 jaar zou hebben.
slaagde juridische acties tegen
medische fouten tot nu toe ge
ring en de laatste jaren ook nau
welijks gegroeid.
Het aantal civiele acties zou
nog wel eens kunnen stijgen,
volgens Leenen. Zo leiden tot
nu toe niet alle schadegevallen
tot een juridische actie en kent
het aansprakelijksheidsrecht in
middels een ruimere mogelijk
heid om immateriële schade te
vergoeden.
Verder neemt de kans op
schade door medisch handelen
toe naarmate de gezondheids
zorg zich steeds verder ontwik
kelt. En omdat de organisatie
vormen in de gezondheidszorg
steeds ingewikkelder worden,
kunnen er communicatiepro
blemen ontstaan. Ook de aan
dacht van de publieksmedia
voor nieuwe medische technie
ken is een factor, omdat daar
mee overdreven verwachtingen
worden gewekt. Ten slotte vindt
Leenen openheid van groot be
lang. Als er fouten zijn gemaakt
moet die openheid er zowel
binnen de instelling zijn als
naar bulten.
Tekening afkomstig uit uit het boek dat Gerrit de Veer schreef over de overwintering op Nova Zembla. De expeditieleden zijn bezig een sloep te
maken terwijl op de achtergrond het Behouden Huys is afgebeeld.
Dr. Haquebord na bezoek aan Nova Zembla:
schiphol nico hylkema
Wetenschap heeft soms nog iets
van een spannend jongensboek.
Dat was voor de Groningse
hoogleraar dr. Lou wrens Ha
quebord de afgelopen weken
zeker het geval. Dank zij het uit
eenvallen van de Sovjetunie
kwam er begin augustus onver
wacht de uitnodiging een be
zoek te brengen aan het noor
delijke eiland Nova Zembla.
De hoogleraar zou daar een
onderzoek kunnen instellen
naar de overblijfselen van het
'Behouden Huys' waar in 1569-
'70 Willem Barentsz en Jacob
van Heemskerck en hun be
manning de strenge poolwinter
moesten overleven. Nova Zem
bla was tijdens het communis
tisch bewind verboden gebied
voor buitenlanders. De Russen
gebruikten het zuidelijk eiland
voor kernproeven.
Haquebord, leider van het
Arctisch Centrum van de Gro
ningse universiteit, had al eens
contact opgenomen met de
Russen, of een bezoek nu niet
mogelijk was. Dat bleek nog
steeds niet het geval. Tot plotse
ling begin juni voorzichtige toe
zeggingen kwamen, die in au
gustus uitmondden in een fax
met de uitnodiging te komen.
Hij rustte een expeditie uit en
ging op weg met de opdracht te
onderzoeken of opgravingen
zinvol zijn. „Dat kost je natuur
lijk wel veel geld en dan moet je
zeker weten dat het zin heeft",
aldus de hoogleraar.
Na zijn bezoek het eerste
van Nederlanders in 395 jaar
zegt hij: „hoe eerder hoe beter".
Het was even zoeken naar de
exacte plaats waar het Behou
den Huys heeft gestaan. Er wa
ren wel kaarten met ruwe aan
tekeningen, maar precies wist
niemand het meer. De expeditie
slaagde erin de fundamenten
van het winterverblijf te vinden.
Van het huis zelf rest niet veel
meer. Schatzoekers hebben hun
sporen nagelaten.
Volgens Haquebord wordt de
plaats geregeld bezocht Hij
ontdekte er zelfs sporen van re
cente opgravingen en van rups
banden. Dat maakt tien jaar
wachten met opgravingen zin
loos. Overigens is hij enigszins
teleurgesteld over de staat
waarin men de brokstulcken van
het Behouden Huys had aange
troffen.
De op het eiland gehouden
atoomproeven vormen geen
probleem. Die proeven werden
500 kilometer verderop gehou
den. Van te hoge radioactiviteit
is volgens de expeditieleider
geen sprake. Na eventuele op
gravingen zou Nederland kun
nen overwegen het Behouden
Huys na te bouwen, meent Ha
quebord.
amsterdam susan aasman
Het Tropeninstituut in Amster
dam vertoont de komende week
100 films die de afgelopen eeuw
zijn geschoten van vreemde
volkeren. De collectie, samen
gesteld door de Universiteit van
Marseille, bestaat uit de oudste
films die er zijn gemaakt van
'primitieven' en 'inboorlingen'.
Dat levert beelden op van dan
sende Sioux-indianen uit 1894,
Eskimo's die haasje over spelen
uit 1901 en surfende Hawaia-
nen uit 1906.
De etnografische film is zo
oud als de cinema zelf. Toen in
1889 Thomas Edison de kineto-
scoop uitvond, een apparaat
waarmee individueel naar be
wegende beelden kon worden
gekeken, had hij ook films no
dig. Tijdens de jaarlijkse Buffa
lo's Wild West Show maakte
zijn assistent opnamen van
dansende Sioux-indianen. Deze
films uit 1894 zijn misschien
wel de eerste antropologische
opnamen.
Betrouwbaar beeld
Een jaar later brachten de ge
broeders Lumière als eersten de
projectie van een film op een
groot scherm. Al vrij snel zagen
ook etnografen de waarde in
van dit nieuwe medium. In
1901 werden opnamen gemaakt
van indianen door de Edison-
fabriek in overleg met het Bu
reau voor Amerikaanse Etno
grafie. Dit Bureau wilde een be
trouwbaar beeld van de india
nen voor toekomstige genera
ties studenten.
Het zou niet lang duren of de
wetenschappers gingen zelf fil
men. Hier was de mogelijkheid
om nog authentieke primitieve
culturen vast te leggen alvorens
het verloren zou gaan. Filmen
werd een vorm van 'reddings
an tropologie'.
Een ander voordeel van cine
ma was de wijze van observe
ren. Wat is maltkelijker dan een
dans vast te leggen met film in
plaats van met woorden? De an
tropologe Margareth Mead, die
zelf film en fotografie gebruikte,
vond zelfs het noteren met pen
en papier ontoereikend en ach
terhaald.
Maar aan filmen kleefde ook
nadelen: het was duur, de appa
ratuur was zwaar en in de voch
tige tropen was het filmmateri
aal moeilijk goed te houden.
Bovendien was de nitraat-film
die men toen gebruikte zeer
brandbaar.
Op het festival zijn vier korte
fragmenten van in totaal drie-
en-halve minuut te zien over
Aboriginals in Australië. Dat is
alles wat bewaard is gebleven
van de honderden meters film
geschoten door de Engelse
zoöloog Haddon tijdens een ex
peditie naar Australië in 1898.
De oudste films bestaan voor
namelijk uit korte fragmenten
van enkele minuten, meestal
gefilmd vanaf één vast punt.
Zeer fascinerend zijn de beel
den van de Masai, een stam uit
West-Arika op leeuwejacht met
speren (1910), of de opname uit
1908 door de Oostenrijker Pöch
van een bosjesman die in een
fonograaf spreekt.
De eerste echte lange film die
een duidelijk verhaal bevatte
was 'Nanook of the North'
(1922) van de Amerikaanse ont
dekker Robert Flaherty. Deze
film, ook te zien tijdens het fes
tival, werd een enorm kassuc-
De werkwijze van Flaherty
leek op het veldonderzoek dat
inmiddels in de antropologie
gebruikelijk was geworden. In
de periode 1914-1915 bracht hij
twee jaar door bij de eskimo's
en schoot daar film. Bij thuis
komst maakte hij het materiaal
klaar voor vertoningen. De eer
ste reacties waren enthousiast.
Tijdens het monteren van nieu
we stukken film vloog de boel
echter in de brand.
Flaherty, toch. al ontevreden
over het resultaat besloot terug
te gaan. Deze keer met voldoen
de geldmiddelen. Als leidraad in
zijn film nam Flaherty de
hoofdpersoon Nanook in zijn
dagelijkse strijd om te overleven
in het koude noorden.
Halve iglo
Deze film was geen pure regi
stratie: Flaherty besprak vooral
alle scènes met Nanook en des
noods werden de gebeurtenis
sen in scène gezet. Van Nanook
kreeg hij alle medewerking. Van
zijn pasgebouwde iglo brak de
eskimo de helft weer af om zo
voor binnenopnamen voldoen
de licht te creëren. De familie
moest daardoor de tijd door
brengen in een halve, koude
iglo.
Uiteindelijk zou het zover ko
men dat de 'primitieven' zelf de
camera mochten bedienen. De
Amerikanen Adair en Worth
trokken in de jaren zestig naar
de Navajo-indianen, om ze zelf
te laten filmen, benieuwd als ze
waren wat zij als onderwerp
zouden nemen. Het festival
toont van dit project twee films.
Een blik op de Ander, Festival
van de eerste antropologische
films. Tropeninstituut Amster
dam: Soeterijntheater 1 t/m 11
