Schrijver Adriaan van Dis heeft
juridisch geen poot om op te staan
Witte vlekkenbenaderaar
gaat ideetje uitbloemkolen
Rustige verjaardag voor Erich Honecker
Feiten &Meningen
Van Dis biedt excuses aan
DINSDAG 25 AUGUSTUS 1992
Plagiaat ofwel slinkse praktijk, daar lijkt het op
Schrijver Adriaan van Dis
heeft zijn excuses aange
boden aan de Amerikaanse
antropoloog Vincent Cra-
panzano omdat hij in zijn
Zuidafrikaanse reisboek
Het beloofde land zonder
bronvermelding enkele
passages uit het werk van
deze Amerikaan heeft
overgeschreven. De ver
ontschuldigingen van Van
Dis, die volhoudt dat zijn
werkwijze geen plagiaat is,
maken een nogal formele
indruk. Het is dan ook niet
erg vergezocht om te den
ken dat de excuses bedoeld
zijn om een proces te voor
komen.
AMSTERDAM GUS SCHREUDERS
JURIDISCH MEDEWERKER
Als Crapanzano de zaak deson
danks hoog opspeelt, kan hij
Van Dis voor de rechter dagen
wegens schending van zijn au
teursrecht en daar financiële ei
sen aan verbinden. Auteurs
rechtelijk gezien staat de Neder
landse schrijver en televisieper
soonlijkheid niet bijster sterk.
Het begrip waar het om draait
in het auteursrecht is: verveel
voudiging. Het ongevraagd
overnemen van gedeelten uit
andermans werk is nabootsing.
Dat is dus verveelvoudiging
zonder toestemming van de
rechthebbende.
Soms mag men wel gedeeltes
overschrijven van iemand an
ders, maar dan onder zeer strik
te voorwaarden die precies wor
den omschreven in een tweetal
artikelen in de Auteurswet. Als
het altijd verboden was om over
te nemen of te citeren, zou er
van een degelijke informatie
voorziening in de pers weinig
terecht komen. Ook voor het
onderwijs en ten behoeve van
bloemlezingen zijn uitzonde
ringsbepalingen in de Auteurs
wet opgenomen.
Aan periodieken (dagbladen,
tijdschrijften) is een zekere vrij
heid toegekend om, onder be
paalde voorwaarden, over en
weer eikaars stukken over te ne
men. Verder kent de wet het zo
geheten citaatrecht. Dat is het
verlof om korte gedeelten uit
eerder openbaar gemaakte ge
schriften aan te halen ten be
hoeve van een aankondiging,
polemiek of weten-
In beide gevallen zowel het
recht van overname door perio
dieken als het citaatrecht
vereist de wet uitdrukkelijk een
bronvermelding (en soms ook
foto chris van houts
een billijke vergoeding). Wordt
aan de voorwaarden niet vol
daan, dan is er sprake van een
schending van het auteursrecht
van de oorspronkelijke schrij
ver. Dat Adriaan van Dis zich
hieraan heeft bezondigd, geeft
hij in feite toe met zijn excuses
en de belofte dat de bron alsnog
in de nog niet verkochte exem
plaren van zijn boek zal worden
vermeld.
Van Dis, wetend dat hij auteurs
rechtelijk fout zit, probeert zich
eruit te redden door te wijzen
op de bijzondere aard van het
werk dat hij schreef: een soort
mengvorm van journalistiek en
literatuur, half reisreportage,
Gerrit Jan Zwier uit nieuwe beschuldiging
AMSTERDAM ANP/CPD
Auteur Adriaan van Dis heeft een brief geschreven aan de
Amerikaanse antropoloog Crapanzano, waarin hij hem zijn
verontschuldigingen aanbiedt voor het overnemen van een
aantal passages uit diens boek Waiting: the Whites of South Af
rica.
Van Dis doet dat naar aanleiding van de commotie die is ont
staan toen bekend werd dat Van Dis vier a vijf passages had
ontleend aan het wetenschappelijke werk van Crapanzano. De
Amerikaan eiste toen op zijn minst een publiekelijke veront
schuldiging. De werkwijze van de Nederlandse auteur noemde
hij „moreel verwerpelijk".
Om de „discussie af te sluiten" heeft uitgever Meulenhoff in
middels besloten een inlegvel te laten maken waarop de voor
Van Dis' boek geraadpleegde bronnen staan vermeld, de Uit
gever hoopt dat het inlegvel binnen een week in Het beloofde
land zit. In de komende druk zal de bibliografische lijst in het
boek zelf staan afgedrukt.
Van Dis krijgt nu ook het verwijt dat hij stukken heeft 'gepikt'
uit het werk van auteur Gerrit Jan Zwier. De voorbeelden geeft
Zwier zelf in een krantecolumn. „In plaats van mij te be
danken, doet Van Dis alsof hij alles zelfheeft bedacht", aldus
Zwier.
Schrijver/antropoloog Zwier (1947) verwerkt, net als Van Dis,
reiservaringen in verhalen en romans. In 1980 schreef hij in
NRC/Handelsblad over de Friese achtergronden van dichter
Slauerhoff. Sommige gedeelten daarvan blijken, op kleine wij
zigingen na, door Van Dis te zijn overgenomen in een artikel
dat twee jaar later, in 1982, eveneens in NRC/Handelsblad ver
scheen.
half roman. Zelf omschrijft hij
het als een gebied tussen fictie
en non-fictie, wat de Engelsen
faction noemen. Toepassing
van deze techniek heeft ertoe
geleid dat hij de citaten uit het
werk van Crapanzano in een
nieuwe context heeft geplaatst
en ze andere personen in de
mond heeft gelegd. Wat bijvoor
beeld in het boek van de Ameri
kaan door een missionaris werd
gezegd, schrijft Van Dis in gelij
ke bewoordingen toe aan een
politieman.
In de journalistiek die het
van controleerbare feiten moet
hebben is een dergelijke han
delwijze ongeoorloofd. En om
dat Van Dis de omstreden pas
sages uit een wetenschappelijk
Directeur Onze Taal: Ambtenaar kampioen 'vervagend schrijven
DEN HAAG MARC PEEPERKORN
werk heeft gehaald, zou de oor
spronkelijke auteur, zelfs als er
wel een bron was vermeld, nog
steeds bezwaar kunnen maken.
Ook in de wetenschap geldt im
mers de eis van zorgvuldig en
correct omspringen met bron
nen. Dat is waarschijnlijk de re
den dat Van Dis vooral het fic
tieve karakter van zijn boek be
nadrukt.
Plagiaat of niet? Juridisch is de
woordenstrijd hierover niet zo
relevant, omdat de Auteurswet
en de internationale verdragen
over het auteursrecht het begrip
plagiaat helemaal niet kennen.
Het uit het Grieks afkomstige
woord betekent letterlijk „slink
se praktijk". En wat Van Dis
heeft gedaan, lijkt daar wel op.
over ambtelijk taalgebruik.
Ambtenaren blijken kampioe
nen in het 'vervagend schrij
ven'. Niet zozeer uit onvermo
gen de zaken kort en bondig
weer te geven, maar veeleer met
Als taal een machtig wapen is,
zijn wij allen generaals. Taal be
vordert de communicatie, ze
ker, maar is tevens middel om
zaken te verdoezelen, verhullen, een drieledig doel: wollig gefor- Smulders. En bij 'enig achter-
muieerde beleidsno
ta's geven de minis-
bruik van makelaars in de
Woonkrant van de Telegraaf.
„Een 'karakteristiek huis' komt
al gauw neer op een bouwval
waar gewoon jarenlang niets
gedaan", zo blijkt volgens
vernevelen en veronachtzamen.
„Vooral in de politiek dient het
taalgebruik een specifiek doel",
stelt directeur Smulders van het politiek compromis
Genootschap Onze Taal. „Lub
bers heeft dat ook wel eens toe
gegeven: als de Troonrede al
leen maar duidelijke taal zou
bevatten, is er geen ruimte
meer voor de partijen om te on- gen; en de ambte-
derhandelen over een compro- naar stijgt een trede
mis".
'Flagshipclusters', 'gedistri
bueerde hypermediasystemen',
'zelfbèvredigende notities' en
het 'laagfrequente deiningsgolf-
gebeuren'. Het is een kleine
greep uit de lijst van 'creatieve
te bereiken; de par
tijen zijn vervolgens
in staat het resultaat
tegenover hun ach
terban te verdedi-
'Bezuinigen
kun je op
twintig
manieren zeggen
op de cari lèreladder.
„Met helderheid
kom je er niet in de
ambtenarij", vertrouwde een
van de ambtenaren de promo
vendus toe.
stallig onder
houd' mag de
potentiële ko
per zich in de
handen knijpen
als er nog een
vloer achter de
drempel ligt.
Ook de medi
sche wereld
maakt zich
schuldig aan
deze lenigheid
taalgebruik.
Zo vermeldt de bijsluiter v
medicijnen veelal dat bijwerkin
gen 'soms', 'zo nu en dan', 'mo-
Waar de ambtenaar de politicus gelijk kunnen' zijn. Uit e
Taaluitingen' die ambtenaar Van souffleert, legt deze als het uit- derzoek van het Interfacultaire
Overleg Huisartsgeneeskunde
blijkt dat de daadwerkelijke
kans op bijwerkingen zeer ver
schillend wordt geïnterpreteerd.
Waar de ene huisarts 'zo nu en
dan' hanteert als de kans op on
gewenste effecten maximaal vijf
i de loop der jaren
heeft opgebouwd, uitsluitend
puttend uit wat hem op zijn ei
gen ministerie (Economische
Zaken) ter ore of onder ogen
kwam. Wat te denken van een
begrip als 'een idee uitbloemko
len', waarmee een EZ-ambte-
naar wilde zeggen dat zijn ge
dachte nader moest
worden uitgewerkt.
Van Bergen kan niet
altijd de ware bete
kenis van de ambte
lijke taaiuitspattin
gen achterhalen.
'Geduldkapitaal',
'initieel gat', 'witte
vlekkenbenaderaar'
en 'vlekkentoede-
ling' laten meer
ruimte voor de fan
tasie dan 'Brussel-
prooF, 'behapbare tekstbrok-
ken' of 'gezwaluwstaarte agen
da's'. Dat de ambtelijke stijl
bloempjes uitsluitend bedoeld
zijn om het straatje van de vak
minister schoon te houden,
weigert Van Bergen te geloven.
Zijns inziens speelt grammati
cale onkunde zeker zo'n grote
rol.
'Vervagend schrijven'
Smulders van het Genootschap
Onze Taal wijst op een vorig
jaar verschenen proefschrift
komt een rookgordijn van
woorden aan naar de buitenwe
reld. Enkele jaren geleden pu
bliceerde een oud-topambte
naar van Financiën een kleine
twintig synoniemen voor het
meest vermaledijde Haagse be
grip: bezuinigen. Bezuinigen of procent bedraagt, geldt voor
een ander hetzelfde predikaat
nog bij vijftig procent kans op
bijwerkingen. Simpelweg de ge
middelde kans op de bijsluiter
vermelden, schrikt in de ogen
van de farmaceutische industrie
de consument alleen maar af.
Zijn verbale escapades soms
welgekozen marsroutes om hei
kele zaken aan te kaarten, de
spitsvondigheid van de auteur
moet ook niet worden over
schat. Jargon ontstaat ook uit
onvermogen om datgene wat
voor ingewijden gesneden koek
is, helder over het voetlicht te
brengen. De automatiserings-
snoeien klinkt immers niet pret
tig, er kleeft een
geur van schrape
righeid en onrecht
vaardigheid aan.
Een synoniem als
'ombuigen' heeft al
een veel prettiger
klank, het lijkt er
tenminste op dat
het geld niet wordt
weggehaald maar
anders besteed. Of
wat te denken van
uitdrukkingen als
'het temporiseren van de uitga
ven','herbezinning op de prio
riteiten', 'afslanking', 'efficiency' branche is daar misschien wel
Grammaticale
onkunde
speelt zeker
grote rol
of 'bijsturing'. Allemaal termen
behept met een positieve klank
om een onaangename bood
schap (minder geld) te verko
pen.
Bouwval
Niet alleen de politicus grijpt
naar het taaiwapen om zijn
'waar' te verkopen. Smulders
maakt melding van een beperkt
onderzoekje naar het taalge-
het treffendste voorbeeld v
Tot slot wijst Smulders op de
weerman van de Belgische om
roep BRT die met een gerust
hart zijn miljoenenpubliek deel
genoot maakt van de 'anti-cy-
clonale wig' als het om het
draaien van de wind gaat.
Smulders: „Dan vraag ik mij af:
kan hij niet anders of probeert
hij te imponeren?"
Ex-DDR-leider wordt 80 jaar
BERLIJN HANS HOOGENDUK
CORRESPONDENT
Berlijn, 25 augustus 1987. Felici
taties voor een 75-jarige stro
men binnen. „Een goede ge
zondheid wens ik u en ik ver
heug mij erop dat we elkaar in
Bonn weer zullen ontmoeten.
Helmut Kohl, kanselier van de
Bondsrepubliek Duitsland".
„Hartelijk gefeliciteerd en de
traditionele mijnwerkersgroet
van de Saar: Glück auf. Oskar
Lafontaine, minister-president
van Saarland".
Twee voorbeelden uit de
stroom gelukwensen die Erich
Honecker ter gelegenheid van
zijn 75ste verjaardag ontving.
Hij stond op het hoogtepunt
van zijn macht. Een paar weken
later zou hij als eerste Oostduit-
se leider met alle eer worden
ontvangen door de klassevijand
Bondsrepubliek. Maar eerst
werd er feest gevierd.
Katharine Witt, de ijskoningin
en het mooiste gezicht van het
communisme, kwam met witte
anjers. De militaire top stond
stram, het Politburo ook. Ze be
noemden hem opnieuw tot
'Held van de DDR' en speldden
de zoveelste Karl Marx-orde op
zijn smalle borst. Michail Gor-
batsjov feliciteerde niet. Hij kon
de eigenwijze Honecker toen al
niet meer uitstaan. Wel kwa
men er een telegram plus Len
in-orde van de Communistische
Partij van de Sovjetunie.
Misschien dacht de oude man
eraan toen hij vanmorgen wak
ker werd gemaakt door een ci
pier van de Berlijnse Moabit-ge-
vangenis. De 80-jarige moet zijn
verjaardag achter de tralies vie
ren. „Het wordt een doodgewo
ne gevangenisdag", zo heeft de
Moabit-directie laten weten.
Zonder Kati Witt en zonder
Roodkapje-sekt. Veel bezoek zal
er dit keer niet zijn. Drie gasten
mag Honecker op zijn verjaar
dag ontvangen. Mogelijk laat
Erika Wildau, de dochter uit zijn
eerste huwelijk, haar gezicht
zien. Echtgenote Margot komt
in geen geval. Zij zit bij de ge
meenschappelijke dochter Son-
ja in Chili. Misschien belt ze op,
maar dan zal de gevangenisdi
recteur meeluisteren, wamde
Honecker (rechts) en Gorbatsjov zingen tijdens de slotzitting van het Oostduitse partijcongres van 1986 de
Internationale. Een jaar later zou Gorbatsjov hem al niet meer feliciteren met zijn 75ste verjaardag, foto anp
gevallen staats- en partijleider
geniet geen enkel privilege.
'Vastbesloten'
Tijd genoeg dus om na te den
ken. De kans dat hij tot nieuwe
inzichten komt, is buitenge
woon gering. „Ik ben vastbeslo
ten, voor zover mijn krachten
het toelaten, mij door de huidi
ge overwinnaars net zo min
monddood te laten maken als
eens door de fascistische Ge
stapo", verklaarde hij onlangs.
Die nazi's dwongen hem ook al
eens zijn verjaardag in de ge
vangenis te vieren. Dat was in
1937.
Nog steeds heeft de man, die
tientallen jaren als een absolute
vorst heerste over 17 miljoen
onderdanen, en hen met Stasi,
schietbevel en Muur in be
dwang hield, niets van schuld of
verantwoordelijkheid begrepen.
Het communistische korset dat
hij als kleine jongen in het Saar-
landse Wiebelskirchen kreeg
aangemeten, zit nog altijd als
gegoten.
Hij beschouwt zichzelf in alle
ernst als het slachtoffer van een
lugubere samenzwering tussen
de kapitalistische Amerikanen
en de communistische verrader
Gorbatsjov. De economische
chaos die de commando-eco
nomie van de communistische
SED achter liet, negeert Honec
ker gemakshalve. De huidige
werkloosheid is volgens hem
het resultaat van de arrogante
Westduitse mentaliteit.
Er kan geen twijfel over bestaan
dat Honecker zijn hele leven be
zield is geweest van het streven
politiek voor de 'arme mensen'
te bedrijven. Daarom had hij,
eenmaal aan de top, het decreet
uitgevaardigd de 'eenheid van
economische en sociale poli
tiek' te voltooien. Een idealisti
sche, zij het economisch ramp
zalige koers. Honecker was er
trots op dat de Oostduitsers on
der zijn bewind de hoogste le
vensstandaard binnen het War
schaupact bereikten. Hij vergat
echter dat de prijs het economi
sche faillissement plus een gi
gantische schuld aan het Wes
ten was.
Muur
Ruim 18 jaar had hij nodig om
dit kunststuk te volbrengen. Na
vele jaren in de schaduw te heb
ben gestaan van Walter Ul-
bricht, loste hij deze pure stali
nist in mei 1971 af. Zijn 'gezel-
lenstuk' was de bouw van de
Muur in 1961 geweest. Maar nu
toonde hij de Oostduitsers een
ander gezicht. Ze kregen meer
Vakantie, er werd meer voor
cultuur uitgegeven, de sociale
voorzieningen voor grote gezin
nen werden drastisch verbeterd
en hij gaf zijn funeste zegen aan
het subsidiëren van alle eerste
levensbehoeften. Die eerste ja
ren mochten zijn onderdanen
hem wel. Zelfs nu zijn velen eer
der vervuld van medelijden dan
van haat. 'De heks Margot',
zoals Honeckers tweede vrouw
vaak wordt genoemd vanwege
haar ideologische starheid, zou
den ze veel liever voor de rech
ter zien staan dan Erich.
Alleen met het begrip 'Duitse
natie' heeft Honecker het altijd
moeilijk gehad. Hij bepaalde
bijvoorbeeld dat op enquêtefor
mulieren bij de vraag 'staats
burgerschap' 'DDR' moest wor
den ingevuld. En bij nationali
teit: Duits. De Oostduitsers
mochten als enige volk ter we
reld de tekst van hun volkslied
niet meer zingen, omdat daarin
sprake is van 'Duitsland enig
vaderland'.
De kroon op zijn onverzettelijke
streven naar zelfstandigheid
vormde het staatsbezoek in
1987 aan de Bondsrepubliek.
Misschien denkt hij er vandaag,
op zijn verjaardag, wel over na
hoe de Westduitse politieke
toppers van Helmut Kohl tot
Helmut Schmidt hem prezen
als Duits patriot. Ze rolden de
rode loper voor hem uit, speel
den zijn volkslied, hesen zijn
vlag en hieven het glas op de sa
menwerking. Het was ongetwij
feld het hoogtepunt in zijn le-
Schijn
Achteraf is duidelijk geworden
dat hij in die periode al elk besef
voor de realiteit in de DDR had
verloren. Bij parades en fakkel
optochten liet hij zich toejui
chen door tienduizenden opge
trommelde jongeren en arbei
ders. Niemand waagde het de
oude baas te vertellen dat het
allemaal schijn was, dat het volk
morde en het land vrijwel fail
liet was. Gorbatsjov zei eind
1989 na Honeckers val tegen
diens kortstondige opvolger
Egon ICrenz: „Hij hield zich
blijkbaar voor de nummer één
van het socialisme, ja misschien
wel van de hele wereld. Hij nam
de werkelijkheid niet meer
waar." Waarschijnlijk is dat nog
steeds zo. Balde hij bij zijn ge
dwongen vertrek uit de Chileen
se ambasade in Moskou de
vuist immers niet in de oude so
cialistische groet?
Honecker samen met zijn vrouw ii
