ZATERDAG
eindredactie: willem schrama
MARIA SITNIAKOWSKY
charisma, hij kon loyaliteit oproepen. Hij was
de verpersoonlijking van de nette burgerman
die ons niet belazert", legt In 't Veld uit. „Het
is het charisma van de oncharismatische
man."
'Nooit geen gemenigheid, want dat ligt
Mussert niet, gemenigheid', zegt de simpele
Van der Veen.
In de loop van de oorlog verloor Mussert
zijn greep op de beweging. Stond de NSB
aanvankelijk voor een Groot-Nederland, de
Duitsers stimuleerden de Grootduitse ge
dachte waarbij Nederland de rol van provin
cie kreeg. Die lijn werd ook binnen de NSB
uitgezet, onder meer door SS'er Rost van
Tonningen. Maar karakteristiek is dat veel
NSB'ers over iets anders vielen. „NSB'ers die
niet SS-gezind waren vielen er wél over dat
Mussert, die eerst met een twintig jaar oude
re tante trouwde en het later aanlegde met
een twintig jaar jonger achternichtje", aldus
In 't Veld. Illustratief voor de NSB is ook de
prospectus met foto's van kaderfunctionaris
sen die de leden konden bestellen, eventueel
met bijpassende lijst. De partij kende ook het
Algemeen Toezicht Leden, waarvan Zijlmaker
waarnemend districtsleider was. „Ja, in zo n
beweging wordt altijd enorm geroddeld. En
daar ontstaan alle mogelijke animositeiten
onderling die bij een tijdig ingrijpen de goede
sfeer in een organisatie niet hoeven te beder
ven. En nu was 'Algemeen Toezicht Leden'
om deze roddel binnen de perken te houden
en dus vroegtijdig te signaleren", vertelt hij.
Uit de interviews komen ook de verschillen
binnen de NSB naar voren; sommigen radi
caliseerden tijdens de oorlog. Kardoes: „Ik wil
niet zeggen dat Hitier mijn leider werd, maar
het zou wel de redding zijn voor de overwin
ning, het zou wel de garantie zijn voor de
overwinning. Dus alles wat tegen Hitiers be
langen zou gaan, zou tevens het einde bete
kenen van het totaal waar Mussert dan geen
enkele rol meer in speelde.
Naïef
Driessen werd een vurig aanhanger van de
SS: „Omdat ik het als enige mogelijkheid zag
om het bolsjewisme buiten Europa te hou
den. Ik zag als enige oplossing de overwin
ning van het nationaal-socialisme. Er kwam
natuurlijk ook wel een soort mystiek bij. De
figuur van Hitler, die had in ons denken - al
thans in mijn denken, maar toch ook wel van
vele anderen - een dimensie aangenomen
die helemaal los van de werkelijkheid was."
Dezelfde man toont ook een naïef vertrou
wen. Hij werd SS-soldaat in Oostenrijk en zag
hoe daar 's nachts joden werden doodge
schoten. „Toen kwam er een Nederlandse
onderofficier en ik raakte met hem in discu-
sie. Ik zei dat als de oorlog eenmaal gewon
nen was, de Führer de mensen die verant
woordelijk waren voor de executies beslist
zou bestraffen."
In 't Veld: „Dat verbaast me helemaal niet.
Dat soort vertrouwen hadden veel mensen."
Dezelfde Driessen is wél degene die nu ziet
dat een leiderschap als dat van Mussert niet
kan: „Dat is in de praktijk niet juist. Onbe
reikbaar. Want die leider zal altijd macht krij
gen en macht, dat comimpeert. Iedereen..."
Kardoes is zijn tegenpool: „Ik blijf geïmpo
neerd door leidersfiguren, van welke catego
rie ook."
Afzijdig
De terugblik leert dat de meesten de oude
NSB-idealen niet verloochenen. Maar neo
nazi's zijn zij niet geworden. Zij houden zich
politiek afzijdig. Samen verschijnen in het te
levisieprogramma met de weduwe Rost van
Tonningen - die ook geïnterviewd was - wil
den zij niet. Van sympathie voor de zwarte
weduwe die haar fascistische denkbeelden
ook vandaag nog breed etaleert, is geen spra
ke. Van der Veen: „Ja wat zijn dat, die neo
nazi's? Dat zijn toch niets anders dan rowdies
die alles kapot slaan. Daar moesten ze veel
strenger tegen optreden. Veel strenger. In
mijn ogen zijn dat ook geen neo nazi's, dat
zijn vemielzuchtigen. En wat schieten we
daarmee op?"
Driessen is de man die nog het dichtst bij
spijtgevoelens komt. „Ik ben heel erg blij dat
mijn kinderen niet de minste belangstelling
hebben voor het nationaal-socialisme; dat ze
er afkerig van zijn. Ik moet er niet aan den
ken dat ze zouden willen beginnen met dat
soort dingen." Verleden tijd is die NSB-perio-
de ook voor hem niet geworden: „Het houdt
me nog altijd bezig. En dat is vreemd. Ik ben
er bij betrokken geweest vanaf mijn veertien
de jaar tot 1945; een jaar of twaalf. Dan heb je
daarna een heel leven gehad en toch houdt
die tijd je altijd nog bezig."
Het televisieprogramma en het boek 'Fout.
Getuigenissen van NSB'ers' is het resultaat
van een project, dat drie jaar heeft gekost. In
t Veld: „We zijn natuurlijk blij dat mensen
hieraan hebben willen meewerken. Welke
NSB'er waagt zich voor de camera?" Hou-
wink ten Cate: „Veel oud-NSB'ers zijn intus
sen overleden. Als we iets willen weten van
de motieven die NSB'ers gedreven hebben,
moeten we het de nu nog levende NSB'ers
vragen. Film en boek zijn ook een testcase of
de maatschappij tolerant genoeg is om de
verklarende uiteenzettingen van deze men
sen aan te horen, hoe verwerpelijk hun ge
drag ook moge zijn geweest. Want het gaat
om alledaagse mensen, niet om baarlijke
duivels. De les die nu eenmaal altijd uit de
oorlogsgeschiedenis moet worden getrokken,
is dat alledaagse mensen in uitzonderlijke si
tuaties tot de meest verwerpelijke dingen in
staat zijn."
Fout. Getuigenissen van NSB'ers; J. Hou
wink ten Cate en N. in't Veld. Uitgeverij
SdU; ƒ34,90
Tv-program ma TROS: woensdag 26 au
gustus 21.57 uur, Nederland 2.
De auteurs van het boek: dr N. In 't Veld (links) en drs. J. Houwink ten
Cate. FOTO United Photos De Soar BABETTl STAPEL
ZATERDAG 22 AUGUSTUS 1992 vormgeving: fred van gelderen marco kroes ruud vogelesang
Komende woensdag zendt de TROS-televisie een bijzondere docu
mentaire uit: 'Fout. Getuigenissen vanNSB'ers'. Gelijktijdig ver
schijnt onder dezelfde titel een boek dat een weerslag is van de tv-
interviews.
Even zag het ernaar uit dat de produktie de openbaarheid niet
zou halen. Een van de 'getuigenwilde zijn bijdrage intrekken. Na
bemiddeling gaf hij alsnog toestemming.
EXCLUSIEF voor deze krant: een blik in een bijzonder boek.
*w 11 Sst wit (t Si tu i»;
üKiHTCCKVH MMKISlUMUMIMJi "i
MVgfittiffl» SlClttM A!!l! tol to-MlIto?
tHAIVtMBi1liSVMlMt'«rmiltt.iHI-"!'!'gi IS
j&wmun isl'iiwcesin.'
It Will.'iMJIAHtHltOCItiViil.AltttoVASlI'ftfe
os mmtmnii.
Mjm HST Dt KSR-iHniMtsimttimtitn-i n
Zo maakte de NSB in
Haarlem reclame
voor een spreekbeurt
van de Leider.
UNITED
photos de boer
NSB'ers verwelkomen de Leider, Ir. Anton Mussert, 'De nette man die ons nooit belazert'
Op de hoek van de straat
staat een NSB'er
is geen mens, 't is geen hond,
maar een farizeeër.
Mussert staande in de auto, op 'straatbezoek'. foto •rijksinstituutvooroorlo>
NSB'ers. Verguisd en gehaat.
Ruim 47 jaar na het einde van
de Tweede Wereldoorlog erva
ren de nationaal-socialisten van toen het nog
steeds zo: ééns fout, altijd fout.
De vraag blijft waarom tienduizenden Ne
derlanders zich aansloten bij de beweging
van ir. Anton Mussert die in 1931 de NSB op
richtte. En: wat bewoog mensen om ook nó
de bezetting lid te blijven? Waarom gingen zij
bij de Landwacht, waarom sloten zij zich aan
bij de SS? Voelen ze zich schuldig over het lot
dat zoveel joodse landgenoten trof? Hoe ver
ging het hen verder?
Het thema van schuld en boete loopt als
een rode draad door de getuigenissen die vijf
NSB'ers afleggen in de tv-documentaire Fout.
Getuigenissen van NSB'ers en het gelijknami
ge boek dat dezer dagen bij uitgeverij SdU
verschijnt. In het televisieprogramma dat de
TROS woensdag 26 augustus uitzendt komen
vijf NSB'ers aan het woord, in het boek zes.
Sommigen onder hun eigen naam, anderen
geschminkt en onder pseudoniem.
Ze hebben hun straf allang uitgezeten,
maar de straf van de maatschappij is levens
lang. Ze begrijpen dat wel, maar dat betekent
spijt hebben. Oud-NSB'er W.F.
yan de Berg bijvoorbeeld, gebo-
IJmuiden, brandt nog vaak
Fout
Getuigenissen vanNSB'ers
In het laatste halfjaar van de oorlog was - vooral In het noordoosten van het land - de zeer geha
te hulppolitie (de Landwacht) actief. foto rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie
een kaarsje voor het portret van
Mussert. Hij beseft dat de sa
menleving hem uitgestoten
heeft. Van de Berg ziet er zélf
vanaf zijn kinderen te ontmoe
ten. „Jongens, neem afstand van
me, houd t afstand.
Verschillend
De Drentse boer H.R. van der
Veen verhuisde naar Duitsland,
omdat in zijn geboortestreek
geen meisje hem trouwen wilde.
Maar, zo blijkt uit zijn verhaal,
het verlies van zijn zoon die op
zeventienjarige leeftijd overleed
heeft een groter stempel op zijn leven ge
drukt dan zijn NSB-verleden.
De zes die in het boek aan het woord ko
men werden jong lid van de NSB en bleven
dat, in tegenstelling tot de meeste leden. In
1937 was de partij, die eerder acht procent
van de stemmen haalde, al over haar hoogte
punt heen.
Het is een gemengd gezelschap dat in het
boek 'Fout' aan het woord komt: J.W.R. Kar
does, zoon van de directeur van een Amster
damse hypotheekbank die in het Gooi op
groeide, boer Van der Veen, een banketbak
ker, zoons van kleine middenstanders.
Net zo uiteenlopend zijn hun oorlogserva
ringen. Van J. Zijlmaker die in de oorlog bur
gemeester werd van het Gelderse Renkum tot
Van der Veen, die toetrad tot de Landwacht,
de gehate hulppolitie die in 1944 werd opge
richt. En van G.H. Driessen die secretaris
werd van de vormingsleider der SS, tot A.Z.
de Munck die als SS-soldaat 2e klas in Est
land ging vechten.
Verschillend waren ook hun motieven om
bij de NSB te gaan. „Ik was van mening dat
het met de politiek, of met de inrichting van
de maatschappij, in Nederland niet zo goed
gesteld was. En vooral voelde ik me eigenlijk
geroepen om meer nationaal bewustzijn
wakker te maken in mijn omgeving" zegt
Kardoes, wiens broer in de oorlog een kader
functie bij de NSB vervulde. „Ik dacht dat de
enige oplossing voor Nederland... Dat die op
lossing een soort het woord dictatoriaal
wil ik niet zeggen maar een soort autori
tair regime was. En dat de NSB daar de aan
gewezen club voor zou zijn".
Van der Veen kreeg als boer een brief van
de NSB 'die de economische situatie van de
boeren verbeteren wou'. „En ze zeiden: „We
dragen allen een zwart hemd, we zijn kame
raden. Ik dacht: dat moeten we hebben, ka
meraden dat moeten we zijn. En zo kwam ik
bij de NSB." Zijlmaker daarentegen zag in de
NSB de beweging die er voor zou zorgen dat
Indië zich niet los zou maken van Nederland,
zoals de 'criminele politiek van communisme
en sociaal-democratie was.' De Munck leerde
in die periode zijn eerste liefde kennen; zij
was lid van de Nationale Jeugdstorm, de
jeugdbeweging van de NSB.
'Niet Schuldig'
Voor het televisieprogramma van de TROS
maakten twee historici de opzet van de vra
gen die presentator Wim Bosboom aan de
NSB'ers voorlegde. Die opzet is chronolo
gisch. In het boek 'Fout' zijn de uitspraken
die de NSB'ers voor de camera deden, letter
lijk weergegeven. Dr. N.K.CA in 't Veld, au
teur van De SS en Nederland en drs J. Th. M.
Houwink ten Cate, respectievelijk oud-mede
werker en medewerker van het Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie schreven ook de
inleidende teksten bij de hoofdstukken in het
boek. Daarin worden de uitspraken van de
geïnterviewden in de context geplaatst.
De NSB'ers (de 'getuigen') zelf hebben zij
niet gesproken: „Dat leek ons beter. Dan zou
je steeds in discussie hebben moeten gaan
als iemand een uitspraak deed die historisch
niet klopte", stellen zij. De speurtocht naar
de NSB'ers werd voornamelijk verricht door
TROS-producente Rose Marijne van de
Hulst. Zij was het ook die vorige week bemid
delde toen Van der Veen zijn bijdrage dreigde
in te trekken waardoor de totale produktie
aan het wankelen ging.
Wir haben es nicht gewusst heette het toen
de verschrikking van de concentratiekampen
en de massale vernietiging van de joden
doordrong tot de wereld. Dat geldt ook voor
sommige van de geïnterviewden. Kardoes:
„Wir haben es nicht gewusst. Misschien een
dom feit, maar het is een feit." Van der Veen:
„Ik voel me niet verantwoordelijk voor de jo
denvervolging van Duitsland, die de Duitsers
gemocht hebben. Mussert schreef ook inder
tijd in 'Volk en Vaderland' (de NSB-krant,
ook gezien."
De auteurs zijh niet verwonderd dat de zes
geïnterviewden er nauwelijks op ingaan. „Zij
realiseren zich dat de niet-NSB'ers moeilijk
of helemaal niet kunnen begrijpen hoe zij ac
tief konden zijn in de politieke partij die in
ons land bij uitstek met jodenhaat en depor
taties wordt geassocieerd", schrijven In 't
Veld en Houwink ten Cate.
In de interviews toont alleen Van de Berg
meer emotie: Na de oorlog werd hij geïnter
neerd en ervoer machteloosheid en rechte
loosheid. „En toen kwam echt het jodenleed
op mij af. En daarom heb ik maar voor één
persoon een hele bewondering, en als het
aan mij ligt dan werd daar een standbeeldje
van puur goud voor gemaakt. En dat is een
meisje in Westerbork. Dat meisje mocht blij
ven maar koos om mee te gaan (op transport
naar Duitsland, red.) met haar broertjes en
zusjes."
De Leider
Voor het doorsnee NSB-lid kon er geen twij
fel over bestaan: de partij dat was vooral de
persoon van de Leider, altijd met hoofdletter
geschreven, Anton Mussert. „Mussert had
