Samen voor
'schijntje'
naar Mars
Test voor voorspellen van agressie bij honden
Hoop voor
als-patiënt
Sterremos kan tegen
extreme droogte
WETENSCHAP
Scheiding voorspelbaar
'Voetbal
moleculen'
ook in
vrije natuur
WOENSDAG 19 AUGUSTUS 1992
V7_
REDACTIE BRAM VAN LEEUWEN HENK VAN DER POST
LEEUWARDEN HENK HELLE MA
NASA onderscheidt Nederlander
Groningen De astronoom Do Kester uit Groningen is onder
scheiden met de Group Achievement Award, een prijs van de
Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. Kester werkt in het
laboratorium van de stichting Ruimteonderzoek Nederland en
krijgt de prijs voor zijn aandeel in de totstandkoming van de in-
frarood-hemelatlas op compact-disc. In 1983 maakte de IRAS-
satelliet in 300 dagen tijd vele duizenden opnames van de zicht
bare hemel, waarmee deze voor het eerst in kaart werd gebracht.
Deze gegevens heeft Kester voor NASA gebundeld op een serie
cd's. Die zijn via de NASA-vestiging in Washington beschikbaar
voor onderzoekers.
Vezels tegen blindedarmontsteking
Amsterdam Een vezelrijk dieet, betere hygiëne en een alerte
houding van doktoren bij buikoperaties kunnen veel blinde
darmontstekingen voorkomen. Dat zegt Ignatius Riwanto in het
proefschrift waarop hij vrijdag 4 september promoveert aan de
VU in Amsterdam. Riwanto onderzocht de bevolking op Mid
den- Java die in toenemende mate vezelarm voedsel eet. Dat
leidt vaak tot verstopping van de dikke darm en blinde darmont
steking. Bij buikoperaties zou controle op de druk in de dikke
darm als routine ingevoerd moeten worden. Daarnaast is volo-
gens Riwanto betere hygiëne nodig om darminfecties te voorko-
Explosief voedsel voor bacteriën
Leeuwarden Het Duitse leger heeft besloten de enorme hoe
veelheid explosieven die bij de eenwording van beide Duitslan-
den van het voormalige Oost-Duitsland werd geërfd, aan bacte
riën te eten te geven. Deze zijn in staat om er een soort kunst
mest van te maken. Dat meldt New Scientist. Bij het explosieve
materiaal uit mortieren en raketten gaat het om nitrocellulose,
nitroglycerine en dinitrotolueen (DNT).
NEW YORK DPA
Amerikaanse psychologen hebben een test ontwikkeld om een
echtscheiding te voorspellen. Tevens ontwikkelden zij een metho
de waarmee de duur van huwelijken met een grote nauwkeurig
heid van 94 procent kan worden voorspeld, aldus de leider van het
onderzoek John Mordechai Gottman.
Een van de twee huwelijken in de VS loopt op een scheiding uit.
Om mogelijke problemen tussen de partners al voor het huwelijk te
onderkennen hebben psychologen van de universiteit in Seattle
een lijst van 125 vragen opgesteld. Daartoe deden zij een onder
zoek bij 56 echtparen. De psychologen ondervroegen deze paren
over hun eerste ontmoeting, romantische ervaringen en gesprek
ken over hun gezamenlijke leven. Uit deze gegevens kon nauwkeu
rig de toekomst van de relatie van het echtpaar worden afgeleid, al
dus de onderzoekers.
Bijtende hond: i
■MMk V w
i nature of door slechte opvoeding?
archieffoto paul stolk/anp
LEEUWARDEN HENK HELLEMA
In de bossen van Noord-Ameri-
ka komt een mossoort voor die
ook voor langere tijd bestand is
tegen extreme droogte. Een
klein beetje water laat het ster
remos (Tortula ruralis) snel her
leven. Aangenomen wordt dat
het plantje dit voor elkaar krijgt
dankzij een aantal eiwitten dat
bij hogere planten verloren is
gegaan.
Met deze eiwitten is het mos
plantje in staat, zo meldt Scien
ce, om binnen een periode van
acht tot tien uur na toevoeging
van water de enorme celschade
door de droogte te herstellen.
LEEUWARDEN HENK HELLEMA
Geochemici in de VS hebben
voor het eerst sporen van na
tuurlijke buckyballs, voetbal
moleculen die uit louter
koolstof bestaan, gevonden.
Dat gebeurde in harde steen
koolachtige lagen in Rusland,
in een gebied rond de stad
Shunga, ruim 200 km ten
noordoosten van Sint Peters
burg, aldus Science.
Sinds hun ontdekking in
1985 waren ze alleen nog in
het laboratorium gefabri
ceerd. Onderzoekers zochten
vooral daar waar koolstof
weinig gelegenheid had met
andere elementen te reage
ren. Zoals in gaswolken in de
Over de ontstaanwijze van
de bijzondere steensoort, het
zogenaamde shungieh doen
verschillende theorieën de
ronde. Volgens sommigen
zou het een extreem samen
geperste vorm van steenkool
zijn. De ouderdom van de la
gen, geschat op meer dan
500 miljoen jaar, pleit daar
evenwel tegen, omdat in die
tijd nog geen planten op aar
de voorkwamen. Volgens an
deren zou het om gestold en
daarna versteend asfalt gaan.
Het shungiet kwam in de VS
terecht via een collega van de
Russische onderzoeker Tsi-
pursky, die nu werkzaam is
op de Arizona State Universi
ty in Phoenix.
Voor boeren in droge gebieden
natuurlijk zeer interessant. Op
een landbouwkundig laborato
rium in de Amerikaanse staat
Texas doet Mel Oliver daarom
verwoede pogingen de genen te
identificeren die verantwoorde
lijk zijn voor de aanmaak van
deze herstel-eiwitten.
- Mocht hij daarin slagen, dan
liggen de volgende stappen
voor de hand. Het inbrengen
van deze genen in het DNA van
economisch belangrijke gewas
sen, zoals bijvoorbeeld katoen,
zou een aanzienlijk betere be
scherming kunnen bieden te
gen langdurige droogte.
UTRECHT BART VAN OORTMERSSEN
Zelfs blaffende honden bijten
weieens. Bij de ene kun je er op
wachten, de andere doet zelfs
het baasje versteld staan. Bij de
Projectgroep Etologie (dierge
drag), onderdeel van de facul
teit Biologie van de Utrechtse
universiteit, wordt nu een test
ontwikkeld die ongewenst
agressief gedrag van honden
voorspelbaar moet maken.
Incidenten met agressieve
honden versterken de roep om
maatregelen. Sinds oktober vo
rig jaar zijn op De Uithof 200
Bello's uitgebreid getest, waar
bij per hond 3000 gegevens zijn
vastgelegd. Al deze feiten wor
den de komende maanden door
de computer gehaald, waarna
de eerste bruikbare versie van
de test in december beschik
baar moet zijn. Het jaar daarop
moet de test op z'n voorspellen
de waarde worden getoetst.
De resultaten tot nu toe stem
men onderzoeker W.J. Netto en
zijn collega's optimistisch. „Ik
heb er vertrouwen in dat we
veel van het agressieve gedrag
dat in een hond zit zichtbaar
kunnen maken. De test biedt
geen garantie dat een hond
nooit zal bijten, maar je kunt
wel iets zeggen over de kans dat
het zal gebeuren."
Het testmateriaal bestond uit
honden met blanco strafblad,
honden die weieens hebben ge
beten en waakhonden van de
Koninklijke Luchtmacht, die
hebben geleerd op commando
aan te vallen. Netto: „We weten
al dat de test de honden die
weieens hebben gebeten uitse-
lecteert. Daarnaast hebben we
van heel wat honden waarover
nooit klachten zijn geweest,
vastgesteld dat ze agressief ge
drag in zich hebben."
Het onderzoek heeft ook dui
delijke gemaakt dat veel eigena
ren een verkeerd beeld hebben
van hun huisdier. „Honden zijn
vaak veel minder zelfverzekerd
dan hun eigenaren denken. Dat
blijkt uit de enquêtes die we
hebben afgenomen. Sommige
honden hebben geleerd hun
angst op te lossen door van zich
af te bijten. Het is belangrijk om
aandacht te geven aan die 'de
fensieve agressie', andefs kun je
de oorzaken niet wegnemen".
Het idee dat agressief gedrag
in bepaalde situaties 'natuurlijk'
is, verdient volgens Netto enige
nuancering. „Je kunt het gedrag
van wilde dieren niet zonder
meer vertalen naar huisdieren.
Het feit dat wolven bereid zijn
hun voedsel te verdedigen bete
kent niet dat je dat van honden
ook maar moet accepteren.
Wolven leggen het loodje als ze
hun voedsel niet verdedigen,
huisdieren niet Natuurlijk is'
het beter om een hond tijdens
het eten met rust te laten. Maar
als je het beest van jongs af aan
leert te accepteren dat z'n voer
wordt weggehaald, zal het niet
agressief reageren. Daarmee
verklein je de kans op ongeluk
ken door onwetendheid."
Volgens Netto hebben fokkers
te weinig aandacht voor de erfe
lijke karaktereigenschappen van
bepaalde rassen. „Honden wer
den vroeger geselecteerd op
werkprestaties: bewaken, jagen,
de kudde bijeen houden. Met
honden die niet presteerden
werd niet gefokt, die werden
een kopje kleiner gemaakt. Net
als koeien die geen melk geven.
Daardoor kreeg je honden die
goed met de mens konden sa
menwerken voor het doel waar
voor ze dienden."
„Langzamerhand is de na
druk komen te liggen op de
functie van gezelschapsdier.
Fokkers zijn veel aandacht gaan
besteden aan de uiterlijke ken
merken, en veel minder aan de
erfelijke aanleg voor karakter.
Daardoor krijg je op uiterlijk ge
fokte honden met een karakter
dat helemaal niet past bij die
functie als huishond."
„Een ander probleem is dat
de mens veel minder dan vroe
ger gewend is om met dieren
om te gaan. Je loopt dus ook
nog de kans dat honden slecht
worden opgeleid. Eigenlijk zet
je mensen zonder rijbewijs in
een auto waarvan je niet weet of
ie wel veilig is. Dat is vragen om
ongelukken."
Er gloort een sprankje hoop
voor patiënten die lijden aan
aandoeningen waarbij motori
sche zenuwcellen worden aan
getast, zoals bij amyotrofische
lateraal sclerose (als). Een groep
van Duitse en Deense onder
zoekers is erin geslaagd om bij
muizen met een vergelijkbare
aandoening aanzienlijke verbe
teringen te bewerkstelligen door
de dieren een bepaalde groei
factor toe te dienen. Dat bericht
het Britse blad Nature.
Als-aandoeningen zijn het ge
volg van het versneld afsterven
van zenuwcellen in de hersenen
en het ruggemerg die spieren
activeren. De patiënt raakt in
toenemende mate verlamd en
dat kan leiden tot slik-, spraak-
en ademhalingsstoornissen.
Tot nu toe is er geen medi
cijn. Wellicht dat een bepaalde
groeifactor hierin verandering
kan brengen. Door muizen met
degenererende zenuwcellen
(motor neuronen) een bepaalde
groeifactor toe te dienen bleek
de afbraak daarvan sterk ver
minderd te zijn. Hun spieren
functioneerden aanzienlijk be
ter dan die van soortgenoten
die geen groeifactor kregen toe
gediend. en de levensduur van
de behandelde dieren werd ver
lengd.
Het gunstige effect kwam tot
stand terwijl de eerste sympto
men van de aandoening zich
openbaarden en er reeds een
belangrijk afbraak van zenuw
cellen had plaatsgehad. Inmid
dels zijn reeds twee biotechno-
logie-bedrijven begonnen met
kleine klinische onderzoeken
waarbij het middel aan een zeer
beperkt aantal patiënten wordt
toegediend.
Uitgebreid
onderzoek
naar
nachtvlinders
WAPENINGEN GPD
De Vlinderstichting in Wage-
ningen gaat vier jaar onder
zoek doen naar het wel en
wee van de nachtvlinders in
Nederland. De stichting ver
moedt dat vele soorten zijn
uitgestorven of sterk achter
uit zijn gegaan en wil dat in
kaart brengen.
In ons land komen ruim
2400 soorten nachtvlinders
voor. Hiervan heeft de Vlin
derstichting er 175 geregi
streerd. Ze heeft haar vrijwil
ligers, een netwerk van onge
veer 600 amateur-biologen
uit alle streken van Neder
land. verzocht deze soorten
te observeren en te registre
ren. Het gaat om n.ulmlm
ders die ook overdag actief
zijn er derhalve gemakkelijk
als rups of vlinder te herken
nen zijn. De 'echte' nacht
vlinders zullen in een later
stadium in het onderzoek
worden meegenomen.
Slecht
Ogenschijnlijk gaat het niet
zo slecht met de vlinders.
„Door de warme zomer lijkt
dat alleen maar zo", vertelt
Inge van Halder, medewerk
ster van de stichting. „In
werkelijkheid staat het er
slecht voor. Van de dagvlin
ders weten we dat, en waar
het de nachtvlinders betreft
hebben we het sttrioe ver
moeden."
Begin deze eeuw telde ons
land nog 75 soorten dagvlin
ders. Hiervan zijn er inmid
dels 15 uitgestorven: 14 soor
ten worden ernstig bedreigd,
terwijl er 12 kwetsbaar zijn.
„Die forse achteruitgang
komt voornamelijk door het
ontbreken van bloemrijke
vochtige graslanden. De na
tuurgebieden waar deze nog
wel voorkomen, liggen
dikwijls te geïsoleerd. Als een
vlinder haar eitjes gelegd
heeft, en haar gebied wordt
gemaaid, dan zijn er geen
uitwijkmogelijkheden meer."
Inzicht
Over vier jaar hoopt de Vlin
derstichting een atlas uit te
brengen met daarin voor het
eerst ook gegevens OW de
verspreiding van nachtvlin
ders. Van Halden „Het on
derzoek naar de dagactieve
nachtvlinders moet ons een
beter inzicht geven in de wij
ze waarop natuur en land
schap moeten worden inge
richt en beheerd."
Reis naar Mars met atoomraket
Mars te sturen en deze elk op
aparte plaatsen te laten dalen.
Tegen het eind van het jaar
2003 moeten alle landers op
Mars zijn. De kortdurende acti
viteiten beperken zich tot at
mosferische metingen en gron-
dobservatie gedurende de tocht
door de Marsatmosfeer.
Het andere deel zal zes jaar
lang elke dag dagelijks meer
dan 10 miljoen gegevens per
lander opleveren over het kli
maat en over bewegingen in de
Marsbodem. Elke lander is
voorzien van een weerstation
en een uiterst gevoelige seismo
meter.
Al deze activiteiten moeten
het pad effenen voor een be
mande Marsexpeditie die vol
gens het huidige prijspeil mini
maal 1500 miljard gulden gaat
kosten. Geen enkele ruimte
vaartnatie, zelfs niet de VS, is in
staat dit astronomische bedrag
op te hoesten. Vandaar dat de
vragende blikken gericht zijn op
Europa (ESA), het GOS (Glav-
kosmos), Japan en Canada:
'Willen jullie met ons meedoen?
Eind vorig jaar ontmoetten
ruimtevaarttechnici van de
Amerikaanse Stanforduniversi-
teit en de leden van een onder
zoeksteam van de Russische
Academie van Wetenschappen
elkaar. De Russen stelden daar
voor hun enorme raket-werk
paard 'Energia', waarmee in één
keer een nuttige last van bijna
200 ton in een baan om de aar
de kan worden gebracht, te ge
bruiken om de onderdelen voor
een Marsexpeditie naar boven
te brengen.
Volgens de Stanfordonder-
zoekers moet het in eendrachti
ge samenwerking lukken om in
het jaar 2009 zes astronauten
op het Marsoppervlak te laten
landen voor een verblijf van bij
na 1,5 jaar. Een enkele reis naar
Mars duurt ongeveer een jaar
en de onderzoekers denken de
schadelijke invloed van ge
wichtsloosheid grotendeels te
kunnen elimineren door een
deel van het reusachtige ruim
teschip te laten roteren. Daar
door wordt een kunstmatig
zwaartekrachtveld geschapen.
Door gebruik te maken van
de Energia en van gespeciali
seerde, Europese toeleverings
bedrijven in plaats van de pe
perdure. aan NASA gelieerde
bedrijven in de VS, kost een ex
peditie naar Mars dan nog
slechts een 'schijntje': 130 mil
jard gulden.
Artistieke impressies van voertuigen voor toekomstige reizen naar Mars zijn er in de loop der jaren genoeg
gemaakt. Deze versie, uit 1989, toont twee versies van daal- en landingsvoertuigen en een bemanningsver-
blijf(links onder). fotos nasa/arc
Raketten die aangedreven
worden door middel van een
kernreactor zouden twee
keer zo efficiënt zijn als
raketten met een conventio
nele motor. De extra
stuwkracht kan de tijd die
een vlucht naar Mars duurt
drastisch bekorten.
Atoomraket
Waterstof wordt door de
gepompt
De intense hitte
in de reactor (2700
graden Czorgt
voor snelle vergas-
waardoor stuw
kracht ontstaat
Bij deze methode
is geen zuurstof
nodig
Russische, Amerikaanse, Europese en Japanse ruimte
vaartorganisaties en onderzoeksinstituten slaan de han
den ineen bij de bestudering en exploratie van Mars. In
de komende jaren zullen onbemande sondes naar de ro
de planeet worden gestuurd en dat moet in het jaar 2009
leiden tot een bemande expeditie. Het prijskaartje daar
van vermeldt een bedrag dat tienmaal lager ligt dan het
oorspronkelijke 'Mars-plan' van de NASA
In de Califomische woestijn na
bij 'Death Valley' kruipt een on
geveer 1,5 meter lang, vreemd
soortig voertuigje met zes bij
zonder flexibele wielen rond.
Nog vreemder is dat het is voor
zien van Russische tekens.
Russische wetenschappers
hebben er toestemming voor
gekregen: de Amerikanen be
ginnen namelijk langzaam iets
te voelen voor samenwerking
bij grootscheepse ruimtevaart-
projecten zoals, een bemande
expeditie naar de rode planeet
Mars. Dat is namelijk de be
stemming van dat autootje, de
Russische 'Mars-rover'.
De Russen hebben al gepro
beerd er wat mee te experimen
teren in hun eigen land, maar
het enige proefgebied werd tij
dens de geplande proefperiode
door de ene na de andere hoos
bui overvallen, zodat men
slechts één dag met het toestel
kon werken. In de 'Dodenvalley'
zijn de weersomstandigheden
droog en bar genoeg om te kun
nen wedijveren met de omstan
digheden op Mars.
Het 70 kilogram zware
autootje, dat ook 16 kilo aan
wetenschappelijke apparatuur
mee zal nemen, moet, eenmaal
aangekomen op Mars (1997),
daar elke dag 1,5 kilometer af
leggen. Het is een onbemande
verkenner in een gebied waar
van vermoedens bestaan dat
dat een geschikte landings
plaats voor een bemande Mars
expeditie zou kunnen zijn.
De Amerikanen zelf zitten
ook niet stil. De NASA maakte
in juni een plan bekend om 16
onbemande landingsvaartuigjes
naar de rode planeet te sturen
tegen een prijs onder de 2 mil
jard gulden. De eerste, 'Pathfin
der' genaamd, moet ook in 1996
van start gaan en zal, als er extra
geld voor gevonden wordt,
voorzien zijn van een piepklei
ne 'rover' die door middel van
een snoer verbonden zal blijven
met de lander.
Het 27 miljoen gulden kos
tende voertuigje is iets groter
dan een speelgoedauto, maar
uitgerust met een speciale tv-
camera en een graafarmpje. Het
zal daarom binnen een straal
van slechts 50 meter van de lan
der kunnen opereren.
In het project neemt onder
meer ook de Europese ruimte
vaartorganisatie ESA deel. De
ESA overweegt de ontwikkeling
en bouw van drie Marslanders,
te lanceren in het jaar 2001,
voor zijn rekening te nemen als
de NASA er voor zorgt die naar
Mars te brengen.
Het is de bedoeling om met
elke lancering vier landers naar
Conventionele raket
In conventionele raketmotoren zoals die
van de Space Shuttle, wordt de brandstof
gemengd met zuurstof en verbrand om
stuwkracht te krijgen. De raket moet zelf
zuurstof meenemen omdat er in de ruimte
niets is.
