Van wie wordt de heilige stad Jeruzalem
Renamo-leider treedt uit schaduw
Russen in Azië voelen
zich in de steek gelaten
Feiten &Meningen
DINSDAG 11 AUGUSTUS 1992
2
Eén vein Yitzhak Rabins
verkiezingsbeloften luidde
dat hij over 'vrede' zou
onderhandelen, niet al
leen over het 'vredespro
ces'. Hij is nu één maand
premier van Israël en lijkt
de daad bij het woord te
voegen. Rabin, op bezoek
bij de Amerikaanse presi
dent Bush zei gisteren „de
volgorde van Israels na
tionale prioriteiten te ver
anderen" om de vredes
onderhandelingen beter
op weg te helpen. De
bouw van nieuwe neder
zettingen buiten de zoge
naamde Groene Lijn, de
Israëlische grens van voor
1967, is aan banden ge
legd.
De constructieve opstelling van
Rabin wordt vandaag beloond
met de verzekering van Bush
dat de VS de opgeschorte tien
miljard dollar aan kredietgaran-
ties alsnog zal krijgen. Met het
krediet kan Israël de opvang re
gelen van de honderdduizen
den immigranten uit de voor
malige Sovjetunie en Etiopië, en
binnenkort ook uit Bosnië-Her-
cegovina.
Nu er plotseling weer schot in
de vredesonderhandelingen lijkt
te komen, treden ook de obsta
kels voor succesvolle onderhan
delingen duidelijker naar voren.
Rabin weet dat de kwestie van
de zeggenschap over Jeruzalem
voor Israëli's èn Palestijnen
de enig denkbare hoofdstad van
hun staat een heet hangijzer
is waaraan de onderhandelende
partijen zich lelijk kunnen bran
den. Hij heeft van Bush dan ook
de garantie gevraagd dat dit
vraagstuk niet op de agenda
komt.
President Bush en de Israëlische premier Rabin in Kennebunkport, het vekantieverblijf van de Amerikaanse
president foto reu
Rechtse Israëlische activisten proberen het vredesproces te verstoren door niei
door in de Arabische wijk van Jeruzalem huizen op te kopen en te betrekken.
Israël vindt dat alleen de joden
het recht hebben heel Jeruza
lem als hun hoofdstad op te ei
sen. De redenering luidt dat Is
raël vóór de onafhankelijkheids
oorlog van 1948 bereid was een
internationale status voor Jeru
zalem te accepteren, maar dat
de Arabieren dit voorstel ver
wierpen. Daarmee verspeelden
zij hun aanspraak. Tijdens de
oorlog viel West-Jeruzalem in
Israëlische handen, terwijl de
oostelijke sector, waarin zich
ook de Oude Stad bevindt, on
der Jordaans bewind kwam.
Geen belang
Tussen 1948 en 1967 onderna
men de Arabieren (Palestijnen)
geen enkele poging om het door
Jordanië in feite bezette Oost-
Jeruzalem tot hun hoofdstad te
maken. Voor Israël een bewijs
dat ze geen daadwerkelijk be
lang hebben in de stad. Tijdens
de Zesdaagse oorlog van 1967
werd Jeruzalem herenigd, ter
wijl Israël tevens de Westelijke
Jordaanoever en de Gazastrook
veroverde. Sindsdien is Oost-Je-
ruzalem geannexeerd en heb
ben zich vele joden (weer) in dit
stadsdeel gevestigd. Israël heeft
Jeruzalem tot zijn ondeelbare
hoofdstad uitgeroepen.
De vredesonderhandelaars zul
len zich uiteindelijk moeten
buigen over de vraag of Oost-Je-
ruzalem aan de Palestijnen
moet worden teruggegeven,
eventueel om de hoofdstad te
worden van een Palestijnse
staat, of dat de hele stad een
soort internationale status moet
krijgen, of dat de Israëlische
soevereiniteit over Oost- en
West-Jeruzalem moet worden
erkend. Maar omdat deze kwes
tie in het verleden tot de ont
sporing van de vredesbespre
kingen heeft geleid, is ze nu op
Dhlakama op jacht naar financiële steun
ROME DENNIS REDMOND
De Mogambiquaanse verzetslei
der Afonso Dhlakama heeft na
15 jaar in het geheim te hebben
geopereerd, het waas rond zijn
persoon gebroken en zich aan
de wereld gepresenteerd.
Dhlakama, die vorige week vrij
dag een vredesakkoord met pre
sident Chissano sloot, was tot
voor kort een mysterie. Zijn
leeftijd, burgeliike staat en ver
blijfplaats werden geheim ge
houden en hij stond zelden in
terviews toe.
„De mensen, vooral de Ameri
kanen, dachten dat ik hoorntjes
droeg en baby's at", zei Dhlaka
ma zaterdag, terwijl hij, brildra-
gend en gestoken in een donker
kostuum, in een hotel in Rome
zijn thee dronk.
Dhlakama vocht in 20 jaar tijd
achtereenvolgens met het Por
tugese leger, ae Mogambi-
quaanse strijdkrachten en ten
slotte de verzetsgroep Renamo.
In de burgeroorlog kreeg hij tal
van etiketten opgedrukt, zoals
'de Pol Pot van Afrika', 'mario
net van blank Rhodesië en
Zuid-Afrika', en 'anti-commu
nistische vrijheidsstrijder'.
„Maar onze strijd was altijd
voor mensenrechten, een meer-
partijenstelsel en een markteco
nomie. En thans hebben we 85
procent van het land achter
ons", aldus Dhlakama.
Eind vorige week culmineerden
twee jaren van besprekingen
onder bemiddeling van Zimba
bwe, Italië en het Vaticaan in
een omhelzing tussen Dhlaka
ma en de gewezen marxist
Chissano. Beiden beloofden
hun best te zullen doen voor het
bereiken van een staakt-het-vu-
Presidentschap
De 41 - jarige Dhlakama, die in
gezelschap van zijn vrouw Ro
salia naar Rome was gereisd, zei
dat het schieten ophoudt zodra
de zeven overeenkomsten van
Rome tot wet zijn verheven. In
de tussenliggende periode zal
Renamo de status van politieke
partij verwerven. Dhlakama
heeft aangekondigd dat hij zich
kandidaat voor het president
schap zal stellen en, indien hij
wordt verslagen, loyaal opposi
tie zal voeren.
In eerste instantie zal hij echter
terugkeren naar zijn basis in
Gorongosa, om zijn volgelingen
op de hoogte te brengen van
hetgeen er in Rome overeen is
gekomen. Vervolgens zal hij
door Europa reizen om voor
zijn „verarmde beweging"
fondsen te werven. Hij heeft
zich verder tot doel gesteld de
wereld opmerkzaam te maken
op de twee miljoen mensen in
Mozambique die door de bur
geroorlog en de droogte hun
huis en haard zijn kwijtgeraakt.
Het zal niet de eerste keer zijn
dat Dhlakama zich bezig zal
houden met het zoeken van
steun voor zijn beweging. Rena
mo kreeg onder meer steun van
conservatieve leiders als wijlen
de Beierse CDU-politicus
Strauss. In de jaren zeventig,
toen Mozambique een toe
vluchtsoord dreigde te worden
voor zwarte verzetsstrijders uit
Rhodesië, ontving de beweging
Rhodesische steun om het
marxistische Mozambique te
destabiliseren.
Dhlakama erkent dat hij tot
1984, het jaar waarin Pretoria
de steun aan Renamo schrapte,
op een Zuidafrikaans paspoort
reisde. Hij reist momenteel op
een Kenyaans paspoort, hem
verstrekt door president Moi.
Steun van het volk
De Renamo-leider wijst er even
wel nadrukkelijk op dat hij
dankzij de steun van het volk en
de inbeslagneming van wapen-
voorraden van de regering in
staat was de verzetsbeweging in
16 jaar tot een strijdmacht van
23.000 manschappen uit te
bouwen. Ook zijn talenkennis -
hij spreekt behalve zijn Ndao-
taal twaalf andere inheemse ta
len - hielp hem bij het werven
van rekruten.
Hij bestrijdt beschuldigingen
van de regering dat de slachtof
fers van de burgeroorlog vooral
onder de burgerbevolking zijn
gevallen. „Een guerrillabewe
ging kan niet zonder steun van
het volk bloeien", is zijn argu
ment.
„Als opperbevelhebber heb ik
nooit een operatie gepland
waarbij burgers konden worden
gedood", aldus Dhlakama. Hij
noemt het aantal doden van
600.000 in de burgeroorlog
overdreven en houdt het op
wellicht 350.000. De regerings
soldaten „sneden veelvuldig de
kelen van hun tegenstanders
door", zo merkt hij op.
de lange baan geschoven.
Tijdens de vredesconferentie in
Madrid afgelopen oktober is af
gesproken dat de kwestie van
de heerschappij over Jeruzalem
niet tijdens de eerste fase van
de onderhandelingen zal wor
den aangesneden. In eerste in
stantie zouden de partijen al
leen onderhandelen over Pales
tijns zelfbestuur in de bezette
gebieden.
Zelfbestuur
Maar de Palestijnse delegatielei
der Hanan Ashrawi heeft laten
weten dat in het kader van de
Palestijnse autonomie ook
Oost-Jeruzalem ter sprake moet
komen. „Wettelijk en in ieder
ander opzicht maakt Oost-Jeru
zalem deel uit van de bezette
gebieden. Het moet dan ook
deel uitmaken van het gebied
van het Palestijnse interim zelf
bestuur en zelf de zetel van dit
bestuur worden", aldus Ashra-
De Verenigde Staten stellen de
discussie over Jeruzalem liever
uit, omdat ze weten dat de Is
raëli's iedere vooruitgang zullen
blokkeren als het onderwerp op
de agenda komt. De Israëli's
willen de zaak liever opschorten
omdat ze hopen dat van uitstel
afstel komt. Maar de Palestijnen
weten dat naar mate de zaak
langer wordt uitgesteld, de Is
raëli's met groeiend vertrouwen
hun soevereiniteit over de hele
stad zullen verkondigen.
Het op de lange baan schuiven
van het probleem schept tijd
voor wat de VN 'acties om de
status van de stad te verande
ren' noemt. Als de onderhande
lingen in het huidige tempo
voortschreiden, is er straks
waarschijnlijk niets meer om
over te onderhandelen, aange
zien het sluipende proces van
landbezetting en joodse huizen
bouw in het Arabische Oost-Je
ruzalem zal zijn voltooid.
Rabin is echter stellig: „Een on
gedeeld Jeruzalem is altijd de
hoofdstad van het joodse volk
geweest en zal dat altijd blijven,
onder Israëlische soevereiniteit.
Israël is vastbesloten dat over
Jeruzalem geen onderhandeling
mogelijk is."
Joodse overname
De joodse overname van Oost-
Jeruzalem begon onmiddellijk
na de annexatie van 1967, toen
de bevolking van heel Jeruza
lem voor ongeveer 22 procent
Palestijns en 78 procent joods
was. Israël wilde deze verhou
ding graag zo houden, maar zag
zich geconfronteerd met een
beduidend hoger geboortecijfer
onder de Arabische bevolking.
Daarom werd een omvangrijk
immigratieprogramma gestart,
waardoor de joodse aanwezig
heid in Oost-Jeruzalem groeide
tot ongeveer 50 procent. Tegen
het jaar 2000 zal dit percentage
naar verwachting 75 procent
bedragen, aangezien de door
Rabin afgekondigde stop op de
bouw van nederzettingen niet
geldt voor Jeruzalem.
Optimisten zeggen dat het uit
stellen van de discussie over Je
ruzalem de enige verstandige
benadering is: De partijen zul
len een grotere druk voelen om
tot overeenstemming te komen
wanneer er eenmaal afspraken
zijn gemaakt over een aantal
minder netelige kwesties. Als dit
een realistische hoop is, zou de
internationale gemeenschap er
sterker op kunnen aandringen
dat er geen nieuwe joodse wo
ningen worden gebouwd in
'Groot-Jeruzalem'.
Als de Palestijnen de kwestie Je
ruzalem niet alsnog op de agen
da brengen, lijkt het erop dat ze
hun claim op een deel van de
stad wel kunnen vergeten. Maar
als ze wel actie ondernemen,
zou het hele vredesproces kun
nen mislukken. Zoals de bur
germeester van Jeruzalem, Ted
dy Koliek, opmerkte: „Als de Pa
lestijnen zeggen dat Jeruzalem
de prijs is die we voor vrede
moeten betalen, laat ze dan
maar verrekken. Dan zal er geen
vrede komen."
VERTAUNC MARGREFT HESUNGA
Afonso Dhlakama, eind vorige
week in Rome voor besprekingen
met de Mo^ambiquaanse presi
dent Chissano.
foto reuter luciano mellace
Na 1984 kwamen er steeds
meer berichten over wreedhe
den door Renamo, zoals moor
den, verminkingen en ontvoe
ringen. In een rapport van het
Amerikaanse ministerie van
buitenlandse zaken werden de
moorden en de folteringen van
Renamo vergeleken met de
schendingen van de mensen
rechten onder Pol Pot en con
sorten in Cambodja.
Dhlakama dankt zijn huidige
status in niet geringe mate aan
de flexibiliteit van Chissano. die
sinds zijn ambtsaanvaarding in
1986 het marxisme afzwoer, een
vrije pers en een onafhankelijke
rechtspraak introduceerde en
Renamo-eisen voor een meer-
partijenstelsel en een vrije
markteconomie honoreerde.
Dhlakama erkent dat het nu de
beurt aan Renamo is om van
verzetsorganisatie tot wettige
politieke partij te transforme
ren. Dat zal niet eenvoudig zijn.
„Wij hebben geen kantoorruim
te en zelfs geen middelen om
programma's en verklaringen te
drukken", zo verzucht hij.
KRASNOVODSK HUGH POPE
De hoofdconductrice van trein
no. 605 staakt haar pogingen
onze stomdronken Turkmeense
steward overeind te krijgen.
Verslagen gaat ze zitten en be
klaagt zich over het lot van de
Russen die door het Sovjet-im
perium in de steek zijn gelaten.
Als half Russische en half Mold-
ovaanse heeft Valentina het ge
voel dat ze geen kant op kan. Ze
is bang dat er binnen afzienbare
tijd voor haar geen plaats meer
zal zijn in Turkmenistan, dat
met zijn kale bergen, verlaten
hoogvlaktes en af en toe een ka
meel of gasveld aan de groezeli
ge ramen voorbijschiet.
„Ze sluiten zelfs de Russische
scholen. Goddank heb ik geen
kinderen", verzucht ze. Dan
strijkt ze haar haren strak naar
achteren en gaat weer resoluut
aan het werk.
Van de zes islamitische repu
blieken van de voormalige Sov
jetunie is Turkmenistan in feite
een van de meer tolerante.
Maar toch groeit de onrust on
der de bevolkingsgroep die ooit
de heersende klasse vormde,
maar nu is gedegradeerd tot
een kwetsbare Russische min
derheid.
In de vier zuid-westelijke repu
blieken vormen de Russen
slechts 10 procent van de bevol
king (in oostelijk Kirgislan loopt
dit percentage op tot 25 en in
Kazachstan tot 40). Maar de
Russen domineren de hoofdste
den. Velen zijn geschoolde ar
beiders of ondernemers die
nauwelijks banden hebben met
Moeder Rusland en zich meer
thuis voelen in het warme, rela
tief welvarende zuiden.
„Ik heb geprobeerd in Rusland
te leven, maar de Russen zijn al
lemaal dronkelappen. Ik houd
van de Turkmenen. Ze zijn be
leefder en de maatschappij is
beter", vertelt de Russische
manager van een restaurant in
Ashkhabad.
Onzekerheid, etnische conflic
ten en het verlangen van de
jonge republieken om een na
tionale eenheid te smeden, spe
len de Russen al drie jaar par
ten. Russen die over genoeg
geld en de juiste contacten be
schikken, trekken in steeds gro
tere getale weg. Uit Tadjikistan
is al de helft van de Russen ver
trokken en uit Azerbajdzjan
eenderde. Een aanzienlijk aan
tal heeft Turkmenistan verlaten
en als Oezbekistan in de greep
mocht raken van nationalisti
sche onrust zal ook daar een
uittocht van Russen plaatsvin
den.
„We zijn bang voor de moslims,
voor de sluier. Ik heb begrip
voor de behoefte van de Azeri's
aan zelfbestuur, maar het is
niets voor mij. Vroeger was Ba
koe zo'n wereldse stad", zegt
Irina, een hotelreceptioniste in
Azerbajdzjan. Ze is ervan over
tuigd dat het islamitische fun
damentalisme om de hoek
loert.
Irina voelt er weinig voor een
nieuw leven op te bouwen in
Rusland, waar het leven zoveel
zwaarder is. Ze beklaagt zich er
over dat de afstammelingen van
de kolonisten en vrijwilligers,
die zo'n belangrijke rol hebben
gespeeld bij de totstandbren
ging van de Sovjetunie, door
Rusland in de steek zijn gelaten.
Pas in de afgelopen zes maan
den heeft Moskou de eerste
stappen gezet om de rechtspo
sitie van terugkerende Russen
te regelen. Maar voordat immi
granten in Rusland worden toe
gelaten, moeten ze eerst een
onderkomen vinden in de bij
zonder krappe huizenmarkt.
Hiervoor moeten grote bedra
gen worden neergeteld, wat
vaak een probleem is.
„Er is een levendige handel in
containers om meubels mee te
rug te nemen naar Rusland,
maar de prijzen veranderen met
de dag. Momenteel moet rond
de 70.000 roébel worden be
taald, wat voor de meeste men
sen een jaarsalaris is", zegt Joeri
Ogniev, voorzitter van de emi
gratie-vereniging van Tadjikis
tan.
Volgens Ogniev doen de Tadjie-
ken geen moeite de Russen te
laten blijven, zoals andere repu
blieken, die met het oog op de
dreigende ecpnomische schade
door een eventuele Russische
uittocht wel proberen de Rus
sen te paaien. Iedere zondag
komen tientallen Russen die op
Ognievs lijst van aspirant-emi
granten staan, in Doesjanbe op
een vervallen kinderspeelplaats
bijeen om te horen hoe het er
voor staat met hun toekomstige
nieuwe onderkomen in Rus
land.
Aan de muur van Ognievs flat
hangt een panorama van aan
elkaar geplakte zwart-wit foto's
met daarop een stuk onderge
sneeuwde steppe ten zuiden
van Moskou, waar duizend ge
zinnen een nieuw bestaan wil
len opbouwen. Plannen van ar
chitecten tonen een moderne
stad, omgeven door bossen. En
aangezien ongeveer 15 procent
van de toekomstige bewoners
uit de medische sector stamt,
zal er ook een sanatorium wor
den gebouwd. Maar de over
heidssteun is beperkt en in Rus
land is bouwmateriaal schaars.
Daarom staan er alleen nog
maar huisjes voor de arbeiders
die de stad moeten gaan bou
wen, te weten de mannen uit de
emigrerende families zelf.
„De Sovjetunie is altijd goed ge
weest in het maken van plan
nen", verzucht een gepensio
neerde mijnwerker. „De realisa
tie van projecten is echter altijd
een probleem gebleven."
