Koninginnedag
op Java
Woordenboek
ZATERDAG 13 JUNI 1992
Of het ech t het grootste woor
denboek ter wereld is, weet ik
nier. Volgens de brochure die ik
deze week kreeg in ieder geval
wel. Het is het Woordenboek
der Nederlandsche Taal en
daar hebt u ruim tweeenhalve
meter in uw boekenkast voor
nodig.
Ik heb het nog eens met de duimstok
nagemeten: twee meter en 64 centi
meter om precies te zijn. vorig jaar op
een veiling gekocht zodat we toen niet met
vakantie zijn geweest. Het zijn 36 delen en
het is nog steeds niet helemaal af Er wordt
wel hard aan gewerkt, ieder jaar komt een
nieuw stukje klaar Op 't ogenblik zijn ze ge
vorderd tot en met 'wet'-'wijs'. Als alles goed
gaat, is het hele alfabet compleet in het jaar
2000.
De aanleiding voor die brochure Is het feit
dat de uitgever. SDU in Den Haag. binnen
kort een eenmalige goedkope paperback-edi
tie laat verschijnen, altijd nog goed voor
3.1495.-- bij voorintekening (na verschij
ning in september 1795,--). Maar wel een
stuk goedkoper dan de grote editie, die ook
nog steeds nieuw te koop is en circa
12.000.-- kost
Ook als u dat geld er niet voor os-er hebt. of
geen ruimte in de kast voor 36 dikke paper
backs: dit Woordenboek der.NederIandsche
Taal is en blijft een imposant monument van
onze taal De plannen dateren al van 1851 en
de eerste aflevering verscheen in 1864 In
1882 was het eerste deel compleet: van A tot
Ajuin. Voorin het eerste deel is ook een lijst
van intekenaren opgenomen. Daar zien we
onder vele anderen ene P L Mclz, hulpnn
derwijzer te Geertruidenberg. een zekere I
joa. machinist te Abbenbroek en L Veerman,
boekhandelaar te Heusden (7 exemplaren).
Menigeen zal destijds met beseft hebben
waar hij aan begon en toen deel na deel bleef
uitkomen zullen heel wat abonnementen op
gezegd zijn. want het was niet meer te beta
len voor een eenvoudige hulponderwijzer uit
Geertruidenberg of machinist te Abbenbroek
Trouwens ook de samenstellers van het eer-
■te uur, Matthias de Viiat en L A it Winkel
zullen niet gedacht hebben dat hun enorme
woordenboek pas in het jaar 2000 klaar zou
zijn.
Zijn er dan zo ongeloofljk veel Nederlandse
woorden? Wal staat er allemaal in die 36 de
len, straks wellu hl I enorme onn.ing
van dit woordenboek, meestal kortweg WNT
genoemd, zit 'm eigenlijk niet in het aantal
verschillende woorden, als wel in de uitvoe
righeid waarmee de woorden besproken
worden. Want we krijgen niet alleen de bete
kenis plus allerlei uitdrukkingen en spreek
woorden maar bovendien de vroegere bete
kenissen en ook de nu niet meer bestaande
uitdrukkingen en gezegden. Het WNT be
strijkt de periode vanaf ongeveer 1600. zodat
we ook woorden en uitdrukkingen kunnen
opzoeken uit de tijd van Vondel. Vader Cats.
)an Luycken. Belje Wolff en Aagje Deken, Bil-
derdijk en Potgieter.
Toen de vries en Te Winkel er in de vorige
eeuw mee begonnen, was het de bedoeling
de hele periode van 1600 tot heden te behan
delen. Maar de volgende generaties redac
teuren zijn daarvan teruggekomen. Toen
eenmaal duidelijk werd dat het een karwei
van lange duur zou worden, zodat er in onze
eeuw al doende weer veel nieuwe woorden
bij kwamen, waardoor de eerste delen al
weer achterhaald zouden zijn voordat de Z
bereikt werd. toen is besloten om geen nieu
we woorden van n.i 1320op t<- nanMO Ii> t
WNT bestrijkt dus de periode van 1600 tot
1920.
Als u onverhoopt uw vakantie al geboekt
hebt: gewoon gaan Het Woordenboek der
Nederlandsche Taal kan ook in do biblio
theek geraadpleegd worden.
Ramelan
Bekkema, de
jonge Oeroeg in
de film van Hans
Hylkema.
foto pieter van
Wimpels in de kleur van ons
vorstenhuis. Vlaggetjes en
lampionnen op staken wor
den tot papperige repen gereten door lauw
aanvoelende slagregens. De aarde gloeit nog
feller oranje dan hij van nature al is. Het is
Koninginnedag.
Zodra het droog wordt begint het te dam
pen in het dal en wordt het snel benauwd.
Nevelslierten kruipen over de sawahs en
theevelden en trekken omhoog naar de flan
ken van de berg Gedé. Maar de feestende
oranjeklanten onder hen Jeroen Krabbé en
Marjon Brandsma laten zich niet frustre
ren in hun vreugde ter meerdere eer en glorie
van de jarige vorstin.
Op de veranda van de plantagewoning Pa
rakan Salat krijgt iemand het lumineuze idee
om met het hele gezelschap te gaan zwem
men in een nabij bergmeer. Al begint de
avond te vallen en hangt er onheil in de
lucht, men maakt zich reisvaardig en bestijgt
een open Mercedes met museumwaarde.
Het mag duidelijk zijn dat we het niet heb
ben over de koude Koninginnedag die Ne
derland ruim een maand geleden liet zaklo-
pen met twee truien aan. We hebben het
over een snikhete Koninginnedag die over
een jaar in de bioscoop te zien zal zijn en die
verondersteld wordt zich zo te hebben afge
speeld op tropisch Java. In de jaren dertig wel
te verstaan, want tegenwoordig zijn de ver
jaardagsfeestjes van de Hollandse vorstin
nogal uit zwang geraakt in die contreien.
Herstel
Dat was anders in de tijd dat Hella Haasse
haar jeugd doorbracht in Nederlandsch-Indië
(zoals het «toen nog heette) en logeerde op
dezelfde plantage, een klein uur rijden van
Sukabumi, waar nu regisseur Hans Hylkema
zijn camera opgesteld heeft staan.
Een groep van twintig Soendanese vrou
wen, in schitterend witte gewaden, zit op een
graskant geduldig te wachten om te kunnen
figureren in een scène waarvoor vandaag
geen tijd meer zal zijn. Want de avond valt
snel in Sukabumi en ook de tropische stortre
gens kennen geen genade met Europese
draaischema's. Maar de ongewone hoeveel
heid neerslag voor deze tijd van het jaar de
eigenlijke moesson-tijd is lang en breed voor
bij zorgt wel dat het landschap er oneindig
veel lieflijker en groener bijligt dan Hans
Hylkema het zich ooit gedroomd kan heb
ben.
Hylkema verfilmt Oeroeg, het 'boeken
weekgeschenk' van 1948, waarvan toen nog
geraden moest worden wie die roman eigen
lijk geschreven had. Willy Corsari misschien,
of Kathinka Lannoy, Maurits Mok wellicht of
toch Hella S. Haasse? Het was laatstgenoem
de dus.
Dezelfde plantage vormt trouwens ook de
locatie waar mevrouw Haasse haar nieuwe
roman De Heren Van De Thee gesitueerd
heeft. Ten behoeve van de film is een ploeg
decorateurs wekenlang bezig geweest om Pa
rakan Salat te herstellen in vroegere 'tempo
doeldë'-luister. De vloeren en muren zijn ver
nieuwd. Er is een dakkapel bijgebouwd. De
buitenkant kreeg een degelijke schilderbeurt.
In de tuin, omzoomd door bananebomen en
kokospalmen, zijn bloemenborders, een fon
teintje en zelfs een tennisveld aangelegd.
Aangepast
'Oeroeg' is een van de bekendste romans
uit de moderne Nederlandse literatuur. Ook
omdat het zo makkelijk leesbaar is en lekker
dun, ontbreekt het werk op vrijwel geen en
kele boekenlijst van middelbare scholieren.
Maar de kenners zullen opkijken van de ver
filming. Omdat Hylkema er in nauwe samen
werking met scenarist Jean van de Velde
en met de zegen van mevrouw Haasse er
een zeer vrije bewerking van heeft gemaakt.
Toen de roman geschreven werd, in 1947,
vormde 'ons Indië' nog geen afgesloten
Verfilming van 'Oeroeg'in
een zeer vrije bewerking
Het is een raadsel waar op die nogal
geïsoleerde plek op Java de honderden inlanders
vandaan zijn gekomen, die dag in dag uit vanaf
een klein landweggetje over de heg de filmver
richtingen gespannen volgen.
Koddebijers proberen te voorkomen dat de
nieuwsgierigen tot in het blikveld van de camera
zullen opdringen. Een minuscule uitspanning
doet voortreffelijk zaken met zoetig
ruikende versnaperingen.
Verslaggever Pieter van Lierop op de set van de
film 'Oeroeg', naar de roman (boekenweekge
schenk 1948) van Hella S. Haasse.
;n Krabbé: 'Ik begin het moment te naderen, vrees ik, dat ik zal
ten kiezen tussen acteren en schilderen, want het gaat met alle
eigenlijk veel te goed.' foto dijkstra bvwillem ten veldhuys
hoofdstuk. De kolonie stond in vuur en vlam
en de schrijfster keek terug op een verleden
vol verwarring. Hartroerend schetste ze de
bijzondere band tussen een Hollandse jon
gen (niet bij naam genoemd) en diens in
landse vriendje Oeroeg. Samen waren ze op
gegroeid, maar onafwendbaar noodlot dreef
hen uiteen, tot ze na de tweede,wereldoorlog
beiden volwassen geworden tegenover
elkaar komen te staan als vijanden tegen wil
en dank.
Hans Hylkema: „Ik zie het verhaal als een
metafoor. De ik-persoon van het boek staat
voor ons, Nederlanders. En voor mij is
Oeroeg eigenlijk Soekamo. Ik heb het altijd
vreemd gevonden dat in 45 jaar tijd nooit een
Nederlandse film gemaakt is over de dekolo
nisatie van Indië. Alleen Ben Verbongs De
Schorpioen ging er een heel klein beetje over.
Ik heb zeker zes jaar met dit project rondge
lopen en ik kan niet zeggen hoe aangenaam
het gevoel is dat we nu eindelijk aan het op
nemen zijn."
Het open einde van de roman getuigde an
no 1947 van zowel wijsheid als terughouden
de subtiliteit, maar zo n einde is volgens
Hans Hylkema niet te handhaven voor een
filmpubliek dat weet hoe de gespannen ver
houdingen nadien hun beslag hebben gekre
gen in de onafhankelijkheid van Indonesië.
De filmmakers, die nog een maand voort
moeten in dat land. lopen niet te koop met
hun meningen over het recente ontwikke
lingsgeldconflict. Maar ze.lijken er niet rou
wig om te zijn dat het 'Pronk-incident' een
actuele extra lading geeft aan belangrijke ne
venthema's van de film: het onbegrip en de
arrogantie van de Hollander tegenover de
trots van de Javaan. De film zal aandacht ge
ven aan de politionele acties en schokkende
scènes bevatten die de wreedheid tonen
waarmee geprobeerd is het onafhankelijk
heidsstreven in bloed te smoren. En Oeroeg
zal er van worden beschuldigd de vader van
zijn jeugdvriend te hebben vermoord.
Coproductie
Op de set worden de scènes uit de verschil
lende perioden door elkaar opgenomen, 's
Morgens zijn Ramelan Bekkema (als de jonge
Oeroeg) en Joris Putman (als de even jonge
ik-figuur, voor de film Johan gedoopt) in de
weer bij het tennisveld, waar Oeroeg door
andere blanke jongetjes tot 'ballenjongen'
benoemd wordt. Dezelfde avond is Johan
tien jaar ouder geworden en neemt, nu ge
speeld door Rik Launspach, afscheid van zijn
vader: Jeroen Krabbé. Johan gaat in Neder
land studeren. Vader en zoon zullen elkaar
nooit meer terugzien. Verbluffend zo overtui
gend als Krabbé in wit tropenpak een hoeki
ge, zestigjarige planter tot in details neerzet.
„Sukabumi was een van de liefste plaatsen
in de Preanger tegen de helling van de Gedé
gebouwd, in een heerlijk koel klimaat, en ui
teraard met veel hoogten en diepten, maar vol
bekoorlijke huizen, vol groen, met een karak
teristieke grote aloen-aloen. een zindelijke
Chinese wijk vol nieuwe toko's en ook de bui
tenbuurten met de inlandse woningen idyl
lisch en getuigend van welstand.
Dit citaat komt niet bij Haasse vandaan,
maar is uit Het Land Van Herkomst, van
Eduard Du Perron die eveneens een deel van
zijn jeugd in Sukabumi gewoond heeft. Zijn
beschrijving evenwel klopt nog steeds aardig
met het stadje waar anno 1992 een blanke
wandelaar nog opzien baart en waar het
straatbeeld gedomineerd wordt door 'dokars'
(kleine ponykoetsjes) en fraai beschilderde
'becaks' (tot rijdende fauteuils omgetoverde
bakfietsen). In Sukabumi zijn. verspreid over
drie hotels, de medewerkers aan de film
'Oeroeg' ondergebracht.
Meest bekende acteurs uit de cast zijn
Jeroen Krabbé, Josée Ruiter ('dolblij dat ik
eindelijk weer eens in een film mag meespe
len'). Martin Schwab (pas afgestudeerd aan
de toneelacademie en nu debuterend als de
oudere Oeroeg), Rik Launspach, Peter Faber,
Marjon Brandsma en de in België plotseling
populair geworden Tom van Bauwel.
De aanwezigheid van Belgen op Java lijkt
verwonderlijk. De verklaring is dat de film
'Oeroeg' een negen miljoen kostende copro
duktie betreft waarin naast Nederland (45
procent), ook België (45 procent) en Duits
land (10 procent) deelnemen. Paul Voorthuy-
sen (van o m. Mijn Vader Woont in Rio) is de
Nederlandse producent, met Erwin Provoost
(van onder andere de films van Urban us en
Dominique Deruddere) als zijn Belgische col
lega.
De Belgen brengen ook nogal wat technici
in. zoals hun best gereputeerde cameraman.
Walther vanden Ende. Voor de Zuid-Neder
landers zijn de aanpassingsmoeilijkheden op
Java aanmerkelijk groter dan voor de Noord
Nederlanders. Voor de Hollanders, gewend
immers aan de Indische keuken, vormt de
catering op de set een voortdurende bron
van smakelijke verrassingen. Maar De Belgen
kregen het zo moeilijk met die scherp gekrui
de kost dat ze in een 'wok' olie gingen verhit
ten om eigenhandig frieten te bakken.
Klachten
Filmen in de tropen: het is wel even wennen.
De nachtelijke zwempartij, een sleutelscène
in het drama, werd niet bij Sukabumi ge
draaid, maar in de buurt van Cirebon, 30 ki
lometer van lakarta. Voor men er daadwerke
lijk aan de slag ging heeft de Indonesische
produktieleider op zijn knieën gelegen en ge
beden om de geesten van het meer te bezwe
ren. Het schijnt te hebben geholpen. Het vlot
met de nachtelijke zwemmers is voorbeeldig
omgeslagen en Oeroegs vader is volgens plan
verdronken. Zonder dat er ook in het echt
ongelukken van gekomen zijn.
Minder verrukt is men van de exotische ef
fecten die de klimatologische wisselbaden, de
soms verzengende zon, de muskieten en we
lig tierende salmonellabacterieën hebben op
de gezondheid van de Europeanen. Buikloop,
plotselinge koortsen, huidverbrandingen en
zonnesteek zijn maar een paar van de klach
ten die de Belgische crew-arts overuren be
zorgt. Een keer moest hij een Brusselse jour
nalist tot bedaren zien te krijgen die een
nacht lang vergeefs had geprobeerd een
monstrueus grote pad uit zijn hotelkamer te
verjagen.
De enige die zich in Sukabumi honderd
procent 'senang' schijnt te voelen, is Jeroen
Krabbé. Maar hij is dan ook een routinier die
ook al eens in Zimbabwe gefilmd heeft, in de
moerassen van Florida en op een eiland in de
Stille Zuidzee.
Jeroen Krabbé: „Ik geniet hier met volle
teugen. Met de beelden die ik hier zie. de
kleuren, de fantastische landschappen kan ik
straks maanden vooruit voor mijn schilderij
en. Zoiets heb ik ook wel nodig, want ik kri|g
volgend jaar een heel grote expositie in Lon
den en zal daarvoor veel nieuw werk moeten
maken. Ik begin het moment te naderen,
vrees ik. dat ik zal moeten kiezen tussen acte
ren en schilderen, want het gaat met alle
twee eigenlijk veel te goed. Maar hier op lava
is het lekker ontspannend. Dat verrukkelijke
eten alleen al. Maar ook de mensen met wie
ik werken moet. deugen heel erg. Dat heb ik
ook wel eens anders meegemaakt.
Bijzonder
Speciaal plezierig vind ik het om samen te
acteren met Rik Launspach. Die speelt de ou
dere Johan. mijn zoon. Rik is een jonge ac
teur die een heel grote toekomst kan hebben.
Een opvallend talent. Hij doet me hevig den
ken aan de jonge Paul Newman."
„Ik heb er een vast vertrouwen in dat
'Oeroeg' een heel bijzondere film wordt. Ik
geloof dat ze verbaasd waren toen ik meteen
'ja' zei tegen deze rol. Maar ik vond het zo'n
verdomd goed scenario. Dat is natuurlijk het
belangrijkst. Dan wil ik desnoods een rolletje
spelen van een paar minuten, zoals ik in A
World Ajxirt heb gedaan. Overigens is mijn
vaderrol in de film 'Oeroeg' belangrijker dan
in het boek het geval was. In het boek blijkt
die man de oorlog niet te hebben overleefd,
maar in de film wordt hij vermoord. Het
wordt een cruciaal element in het drama wie
die moord gepleegd heeft en waarom.
Mijn personage is een wat contactgestoor
de man. Alle interesse die hij heeft, zit in de
plantage en in de thee. Kinderen zijn er om
netjes op te voeden: streng en rechtvaardig
Nooit er bij stilgestaan dat een kind zieleroeT
selen kan hebben. Maar het is een man uit de
vonge eeuw. Iemand die niet wil dat zijn
zoon zich met de inlanders bemoeit, want in
landers zijn er om jou te dienen. Er wordt
zo'n kerel beschreven in De Heren Van De
Thee F.n daar heb ik hem eigenlek op geba
seerd. die Hendrik. Een stugge Hollander in een
geïsoleerde situatie Geen rotzak maar typisch
zo iemand zoals veel van die Nederlanders hier
geweest zijn. Ze hebben nooit de moeite geno
men om de inlanders te begrijpen."
