Dinosauriër na grote klap verdwenen?
PTT deelt jodiumpillen uit
Broeikaseffect ook op 90
kilometer hoogte te zien
Wetenschap
Grotere overlevingskans
na levertransplantatie
Afrikanen
koken op
zonne-energie
DINSDAG 2 JUNI 1992
8
Aarde honderden jaren gegeseld met bijtende en dodelijke neerslag
Afgedankte kernkoppen heelal in?
den haag Stuur overtollige kernkoppen met raketten het heelal
in of sla ze op in de oceaanbodem. Die mogelijkheden voor de
verwijdering Van plutonium en hoog verrijkt uranium uit de af
gedankte kernwapens, somt het onderzoeksbureau CRS van het
Amerikaanse Congres op. Deze verwijderingsmethoden kosten
veel geld en bovendien is volgens het CRS-rapport de veiligheid
een probleem wanneer bijvoorbeeld de lancering van een raket
mislukt en de raket met radioactieve inhoud terugvalt op aarde.
Andere mogelijkheden zijn volgens de CRS het vermengen van
het plutonium en uranium met kernafval. Dit mengsel moet dan
ondergronds worden opgeborgen. Het zal echter nog 20 jaar du
ren voordat een definitieve ondergrondse opslagplaats voor
kernafval in de VS in bedrijf komt. De laatste mogelijkheid die de
CRS noemt is het gebruik van het kernwapenmateriaal in kern
centrales. Dit heeft volgens de CRS het voordeel dat de energie
uit kernkoppen gebruikt wordt voor het opwekken van stroom.
Dan zijn echter nieuwe fabrieken nodig om de kernbrandstof te
vervaardigen.
Neushoorn staat in de kou
kyoto» De wereldconventie over handel in bedreigde dier- en
plantsoorten (CITES) heeft amper stilgestaan bij de kritieke toe
stand van de neushoorn. CITES verbood in 1977 alle handel in
neushoorns, maar het aantal blijft jaarlijks afnemen. Er leven er
nog maar minder dan 11.000 in het wild, en vier van de vijf soor
ten zijn bedreigd met uitsterving. Het dier wordt nog steeds af
geschoten vanwege zijn hoorn. In Azië wordt die als een me
disch wondermiddel gebruikt tegen alle mogelijke kwalen, van
epilepsie tot malaria en vergiftigingen. In Taiwan brengt de
hoorn bijna 100.000 gulden per kilo op. Maar ook aan andere li
chaamsdelen van de neushoorn worden geneeskrachtige ver
mogens toegeschreven. Het bloed van het beest zou helpen te
gen menstruatieproblemen, de nagels tegen koorts, het vlees om
krachten op te doen, de uitwerpselen als laxeermiddel, de penis
als liefdewekkend middel en de urine tegen ademhalingsproble-
1992 AD: omloop duurt 93 jaar
den haag Het Europese observatorium ESO bij het Duitse Mün-
chen heeft een foto vrijgegeven van de pas ontdekte kleine pla
neet 1992 AD, de verst verwijderde in ons zonnestelsel. Het he
mellichaam werd op 9 januari van dit jaar in de VS ontdekt. De
foto werd onlangs genomen op het ESO-observatorium in La Sil-
la (Chili). De 1992 AD heeft een diameter van 1 r>0 kilometer en
beweegt zich van alle tot nu toe bekende kleine planeten in het
zonnestelsel in de meest extreme baan. Deze loopt van net bin
nen de omloopbaan van Saturnus tot ver buiten die van Neptu-
nus. De planeet doet daar 93 jaar over. In 2037 is de planeet het
verst van de zon verwijderd, namelijk 4.850 miljoen Idlometer.
Toen de foto werd genomen, bevond 1992 AD zich op een af
stand van 1.297 miljoen kilometer van de zon.
Volgens een nieuwe theorie zijn de dinosauriërs niet gestorven door de grote klap, maar door het onleefbare klimaat met dodelijke neerslag, dat
daarna ontstond. archieffoto cpd
utrecht «anp
De overlevingskansen na een le
vertransplantatie zijn de laatste
jaren aanzienlijk verbeterd. On
geveer 60 procent van de vol
wassen patiënten is na 10 jaar
nog in leven. Naar schatting zijn
de komende tijd jaarlijks 35 tot
126 levertransplantaties in ons
land nodig. Jaarlijks komen er
70 donorlevers beschikbaar.
Dat blijkt uit een onderzoek
uitgevoerd door de Erasmus
Universiteit in Rotterdam. In
Groningen werden tussen 1989
en 1991 jaarlijks gemiddeld 30
transplantaties verricht. Onge
veer 50 patiënten melden zich
jaarlijks aan en dat aantal is al
sinds 1989 stabiel.
De onderzoekers bekeken alle
111 levertransplantaties die tus
sen 1979 en 1991 in Groningen
zijn uitgevoerd. Tussen 5 en 10
jaar na de transplantatie is geen
van de patiënten overleden.
Dertien procent van de volwas
senen heeft een tweede trans
plantatie nodig, bijna altijd bin
nen een iaar na de operatie. In
tegenstelling tot de ervaringen
bij nier- en harttransplantatie
zijn er naar verhouding weinig
problemen met afstoting van de
donorlever op lange termijn. Na
een jaar is een stabiele situatie
bereikt die vrijwel overeenkomt
met het leven van een gezonde
volwassene.
Een levertransplantatie kost
gemiddeld 260.000 gulden, in
clusief 10 jaar nazorg. Zonder
een nieuwe lever komen de kos
ten voor behandeling van de le
verziekte op 56.000 gulden per
patiënt. Een transplantatie kost
per gewonnen levensjaar tussen
de 64.000 en 79,000 gulden, in
dezelfde orde van grootte als de
kosten bij harttransplantatie.
Het 'Gat van de Dino
sauriërs' lijkt eindelijk ge
vonden. Er is vele jaren ge
zocht naar dat 65 miljoen
jaar oude litteken van kos
mische oorsprong, dat de
plaats markeert waar zich
toen een ramp van onge
kende omvang afspeelde:
de inslag van een tientallen
kilometers grote planetoï
de.
den haag ben apeldoorn
Een ramp die al spoedig wereld
omvattende gevolgen had: ja
renlange duisternis door in de
dampkring ronddrijvend stof
dat het zonlicht blokkeerde; de
bijna totale vernietiging van de
ozonlaag; geweldige branden;
een na de duisternis intredend
broeikasstadium en als klap op
de vuurpijl waarschijnlijk ook
nog zure regens die misschien
wel duizenden jaren aanhiel
den. Het laatste is een heel re
cente theorie.
Rare jongens, die dino
sauriërs. We vinden hun ver
steende restanten, in alle vor
men en afmetingen, vrijwel
overal op aarde, maar we weten
nog steeds niet zeker hoe en
waardoor ze nu precies, 65 mil
joen jaar geleden, massaal de
geest gaven. De meest aanne
melijke theorie: de oerdraken
stierven vrij plotseling uit als ge
volg van de inslag van een reu
zen meteoriet (een planetoïde).
Daar is veel voor te zeggen,
vooral nadat, twaalf jaar gele
den, in de 65 miljoen jaar oude
grenslaag tussen het Krijttijd-
perk en het Tertiair sporen van
die kosmische berg en van toen
gewoed hebbende, uitgestrekte
branden werden gevonden.
Duivels Straat
Gezien het wereldomvattende
karakter van de ramp moet de
krater zeker flinke afmetingen
hebben gehad; Nederland zal er
grotendeels een plaatsje in heb
ben kunnen vinden! Alleen,
waar is dat enorme gat? Het
heeft er alle schijn van dat het
half verscholen ligt onder het
Mexicaanse schiereiland Yuca
tan en de bodem van de Caribi
sche Zee.
Tien jaar geleden al werd,
door merkwaardige magneti
sche eigenschappen van het ge
steente in dat gebied, vermoed
dat in het gebied ooit een gi
gantische inslag had plaatsge
had, maar pas vorig jaar kreeg
men een idee van de enorme
afmetingen van de bedolven
krater: minstens 180 kilometer.
Het plaatsje Chicxulub ('Duivels
Staart' in de taal van de Maya's)
op Yucatan ligt er precies mid
den boven. De monsterachtig
grote krater heeft dan ook die
naam gekregen.
Een team van Mexicaanse en
Amerikaanse onderzoekers
heeft een groot aantal boor-
monsters geanalyseerd. In vrij
wel alle onderzochte fragmen
ten zijn de overduidelijke teke
nen gevonden van de enorme
inslag: versplintering, glasachti
ge lichaampjes en mineralen als
kwarts en veldspaat met sterk
gedeformeerde ('geschokte')
kristalstructuur.
Het gebied waar de inslag
plaatsvond bevatte dikke krijtla-
gen als gevolg van miljoenen ja
ren lange verdamping van (zee-
)water. Tijdens de inslag in die
lagen kwam een enorme hoe
veelheid C02 (kooldioxide,
thans een berucht broeikasgas)
vrij.
Analyse van bepaalde fossiele
sporen had, begin dit jaar, ech
ter aan het licht gebracht dat di
rect na de inslag sprake was van
een kortdurende, sterke afkoe
ling gevolgd door een plotselin
ge opwarming die vele duizen
den jaren aanhield.
Aan de hand van de boor-
monsters menen de onderzoe
kers dit fenomeen te kunnen
ontraadselen. Grote delen van
de kalkbeddingen bevatten ook
caJciumsulfaatlagen tot soms
een kilometer dikte. Bij de ko
lossale inslag werden grote de
len daarvan abrupt verdampt
waardoor, behalve C02, triljoe
nen tonnen zwaveldioxide in de
dampkring terecht kwamen.
Bovendien vond de inslag ge
heel of gedeeltelijk plaats in zee,
zodat honderden, duizenden
kubieke kilometers zeewater als
oververhit stoom de lucht wer
den ingeblazen. Dit vormde
met het calciumsulfaat druppel
tjes ('aerosols') van puur zwa
velzuur.
Dodelijk zuur
Na korte tijd was een groot deel
van de aarde gehuld in een zuur
gordijn dat het zonlicht tegen
hield. De afkoelende en verdui
sterende werking daarvan moet,
zo denkt men, veel groter zijn
geweest dan dat van al het stof
dat hoog in de atmosfeer rond
dreef.
Vermoedelijk daalde de tem
peratuur door beide (aerosols
en stof} binnen enkele weken
na de inslag tot ver onder het
vriespunt. De voedselketen
stortte als een kaartenhuis in
een. Tot overmaat van ramp
ging het regenen en/of sneeu
wen; misschien hing er ook wel
een permanente, ijzige, zurige
smog. En niet dagen- of weken
lang, maar misschien wel hon
derden jaren. Regen, sneeuw of
smog: het was bijtend, dodelijk
De onderzoekers hebben ge
poogd zich een beeld te vormen
van de totale hoeveelheid daar
van in de dampkring en de ge
volgen als dat allemaal binnen
enkele jaren neerregent. Men
komt op vijf tot 50 kilo gecon
centreerd zwavel- en salpeter
zuur per vierkante meter aard
oppervlak in ongeveer drie jaar.
Dat daama de broeikaswer
king van het kooldioxide de
overhand kreeg, mocht voor
meer dan 70 procent van alle le
vensvormen, inclusief de dino
sauriërs, niet meer baten. Mis
schien waren ze al overleden tij
dens de korte 'ijstijd' vlak na de
grote klap; misschien kregen de
overlevenden daarna pas de ge
nadeslag door jarenlange, zure
hoosbuien.
Hoe het ook zij; toen de aarde
weer wat warmer begon te wor
den en de nevels van de cata
strofe waren opgetrokken, ver
lichtte de zon een mondiaal
kerkhof van onbeweeglijke ge
raamten. Voorzichtig waagden
enkele, diep in de aarde verbor
gen gebleven, kleine zoogdieren
hun spitse snuiten naar buiten;
ze ademden een nieuwe, onge
woon frisse lucht in. De lucht
van het prille Tertiair.
Post ingeschakeld als het mis gaat in kerncentrale Borssele
herman damveld
Het bestuur van de kerncentrale
Dodewaard willen de bevolking
nu al jodiumpillen verstrekken.
Hun collega's van de centrale
Borssele lijken echter meer te
voelen voor het verzenden van
pillen per post bij het begin van
een ongeval.
Jodium heeft namelijk de ei
genschap dat het zich ophoopt
in de schildklier. Bij een kern
ongeval komt radioactief jodi
um vrij. Door de inname van jo
diumpillen kan dan worclen
voorkomen dat de schildklier
besmet raakt met radioactief jo
dium. De pillen werken alleen
maar, als men ze inneemt voor
de radioactieve wolk overtrekt.
In de Rapportage Kemonge-
vallenbestrijcling van minister
Alders van Milieubeheer staan
lure mogelijkheden van verde
ling van de jodiumpillen be
schreven: van tevoren of tijdens
een ongeval. Vanuit medisch
oogpunt verdient het de voor
keur dat de mensen van tevoren
beschikken over de pillen,
schrijft de staatssecretaris van
welzijn, volksgezondheid en
cultuur in een bijlage bij het
rapport van Alders.
Minister Alders wijst er echter
op dat van tevoren uitdelen ook
nadelen heeft. Zo kan de inna
me van meer dan 20 pillen bij
kinderen tot problemen aanlei
ding geven. Pillen kunnen zoek
raken. Verder kunnen negatieve
psychologische en sociale ge
volgen bij de bevolking optre
den. Daarom kiest de regering
De kerncentrale In Borssele. Mocht het er ooit fout gaan, dan komt de PTT jodiumpillen langsbrengen bij de
omwonenden. archieffoto ».anp
niet. De vraag of van tevoren jo
diumpillen uitgedeeld worden,
laat de regering over aan de
plaatselijke bestuurders.
De regering legt echter wel
een voorwaarde op: de bevol
king dient binnen zes uur na
melding van een ongeval te be
schikken over de jodiumpillen.
Ook moeten de plaatselijke au
toriteiten er voor zorgen dat ze
de bevolking binnen deze zes
uur voorlicht over hoeveel pil
len men moet slikken en welke
de bijwerkingen zijn. Het rap
port van Alders gaat niet in op
de vraag of dit binnen de gestel
de zes uur uitgevoerd kan wor
den.
Wel blijkt uit het rapport dat
men bij de kerncentrale Borsse
le voorstander is van verdeling
van pillen vooraf, vanwege de
optimale medische bescher
ming die dit geeft. De autoritei
ten rondom de kerncentrale
Dodewaard wijzen dit om psy-
chologische-sociale redenen af.
Jodiumpillen worden uitge
deeld „in de beginfase van een
ongeval door middel van de
PTT".
Alders zwijgt echter over de
vraag of PTT'ers in het begin
van een kernongeval bereid zijn
stad en land af te gaan met jodi
umpillen en welke stralingsbe
lasting ze daarbij op zullen lo
pen.
nairobi» ips
De bewoners van Afrika die al
eeuwenlang voor hun energie
van hout afhankelijk zijn, en
nu geplaagd worden door ont
bossing en droogte, hebben de
zonne-energie ontdekt. In Ke
nya en Uganda wordt voor
zichtig geëxperimenteerd met
de zogenaamde zonne-fomui-
zen. „Koken op zonne-energie
is hèt antwoord op onze pro
blemen", zegt bisschop Li
vingston Mkoyoya van Ugan
da.
Hij doet mee aan het test
programma van het in Oos
tenrijk ontwikkelde 'osolaire
fornuis'. Het fornuis is voor
zien van twee glasplaten die
de zonnestralen opvangen en
de met aluminium bedekte
oven tot 170 graden kunnen
Toen Merz het zonne-for-
nuis zag, raakte hij ervan over
tuigd dat dit de taak van de
Afrikaanse huisvrouw wel eens
wezenlijk zou kunnen verlich
ten. In 1989 keerde hij naar
Afrika terug en begon het pro
ject 'Koken op zonne-energie'
in het stadje Eldoret in West
Kenya.
„Het fomuis kan zowel op
het platteland als in de steden
worden gebruikt. Het is snel in
elkaar te zetten, gemakkelijk in
het gebruik en heeft bijna
geen onderhoud nodig", aldus
de timmerman Samuel Kabig-
wa Merz is van-plan een pro-
duktiebedrijf voor zonne-for-
nuizen te openen. Bisschop
Mkoyoyo wil het zonne-for-
nuis introduceren in de arme
wijken van de Ugandese
hoofdstad Kampala.
den haag ben apeldoorn
Braziliaanse onderzoekers
maakten onlangs bekend dat zij
op 90 kilometer hoogte in de
dampkring tekenen hebben ge
vonden, die in verband ge
bracht kunnen worden met een
globale opwarming van de aar
de. bekend als het 'broeikassta
dium'.
Heel bijzonder, want de gehe
le weermachinerie speelt zich
doorgaans af in de onderste
laag van de dampkring, de tro
posfeer, die tot maximaal vijf
tien kilometer hoogte boven het
aardoppervlak reikt. Het broei
kaseffect, in de vorm van we
reldwijde opwarming, zal zich
dan ook voornamelijk in die
troposfeer plegen te manifeste-
Toch is er sprake van bij-ef
fecten die door dit ingewikkelde
proces worden opgeroepen en
één aspect daarvan menen de
onderzoekers nu te hebben ge
vonden. Of liever gezegd: tussen
1972 en 1987 te hebben geme
ten.
Ongeveer 60 jaar geleden ont
dekten geofysici een heel merk
waardige atmosferische laag op
90 kilometer hoogte boven de
zeespiegel. Merkwaardig, om
dat deze ijle en ongeveer tien
kilometer dikke laag natrium-
deeltjes bevat. Vreselijk weinig
(gemiddeld 1 deeltje per tien
miljard andere), maar toch heel
bijzonder want hoe komt dat
natrium daar zo hoog?
De enige verklaring is dat het
daar door in de dampkring ver
brandende meteoren (of 'val
lende sterren') wordt gebracht.
Deze van buiten de aarde af
komstige, zeer snelle brokjes
materie bevatten zekere con
centraties natriumverbindin-
gen. Daar komt nog bij dat de
gemiddelde hoogte waarop de
meeste meteoren in de damp
kring verbranden 85 kilometer
bedraagt.
Temperatuurdaling
Sinds 1972 houden de onder
zoekers het gedrag van de natri
um-laag met behulp van laser-
infrarood-metingen in de gaten.
Onlangs maakten zij wereld
kundig dat deze laag tussen
1972 en 1987 ruim 700 meter is
gedaald, ongeveer 50 meter per
jaar. Die waarde is, volgens de
Brazilianen, consistent met de
aanname dat daaraan een glo
bale temperatuurdaling, in de
atmosfeer boven 50 kilometer
hoogte, van vijf graden (in vijf
tien jaar) ten grondslag ligt.
En die daling moet worden
veroorzaakt door dezelfde
broeikasgassen, kooldioxide,
methaan, nox'n en cfk's. die in
de troposfeer zorgen voor het
invangen van infrarode straling
(warmte), maar daarentegen in
de mesosfeer (boven 40 kilome
ter hoogte) juist meer infrarood
de ruimte in dirigeren (afkoe
ling).
Door die afkoeling van de ho
ger gelegen, atmosferische re
gionen is de dichtheid en dus
het 'draagvermogen' van die la
gen i
Dat 2
de
geringere hoogte van de natri
um-laag kunnen verklaren.
Op grond van de toename
van de genoemde broeikasgas
sen gedurende de afgelopen
twintig jaar, stelde onder meer
de World Meteorological Orga
nisation (WMO) in 1989 vast dat
de globale, atmosferische afkoe
ling tussen 40 en 60 kilometer
hoogte gedurende die tijd 2,5
graden was. Dat is de helft van
de waarde die Braziliaanse me
teorologen vaststelden, uitgaan
de van de 700 meter-daling van
de natrium-laag tussen 1972 en
1985.
Andere wetenschappers zijn
dan ook van mening dat er een
andere oorzaak voor die daling
moet worden gezocht. Mis
schien zijn er nog onbekende
verticale bewegingen in de
dampkring in het spel en heeft
de natrium-laag in feite niets
met de 'vallende sterren' van
doen. En dat laatste suggereert
weer dat de lichte daling van de
natrium-laag niet in verband
hoeft te staan met broeikasver
schijnselen boven het aardop
pervlak.
Det neemt echter niet weg
dat het gedrag van de natrium-
laag in de komende jaren met
grote belangstelling zal worden
gadegeslagen. Want het zou
best eens zo kunnen zijn dat we
de duidelijkste symptomen van
het broeikasstadium niet in on
ze directe omgeving, maar juist
hoog daarboven moeten zoe
ken.
