Japan wacht lijdzaam op
allesverwoestende schok
Grottekeningen
Pyreneeën van
jongere datum
Bacterie eet ijskast voorlopig nog niet op
Onderzoek naar kleur
van lieveheersbeestje
Wetenschap
WOENSDAG 27 MEI 1992
11
Korter in de zon en toch bruin
den haag Binnenkort komt er een ingenieus hulpmiddel op de
markt: een sensor die precies vaststelt hoe lang men nog kan
zonnen, zonder berschermende crème, onder de verdunde
ozonlaag. Deze zogeheten Uviscan is ontwikkeld dooreen groep
Britse onderzoekers. Chemici verwachten dat het apparaat vol
gend jaar al op de markt zal zijn voor een prijs van ongeveer 70
gulden. De in het apparaatje verwerkte sensor gebruikt halfgelei-
der-technologie.'Dat maakt het mogelijk een klein en goedkoop
apparaat te maken. Bestaande monitoren zijn veel groter en
kosten duizenden guldens. Het nieuwe geval is 'ingesteld' om de
gevoeligheid van de huid voor de zon te imiteren. Volgens de fa
brikant zal de toekomstige zonnebader veel korter in de zon
kunnen, om alsnog een 'gezonde tint' te verkrijgen. Daarvoor
hoeft die alleen zijn of haar huidtype in te toetsen.
Meer dolfijnen in Noordzee
texel In de Noordzee stijgt het aantal dolfijnen en walvissen.
Bioloog M: Leopold van het Nederlands Instituut voor Onder
zoek der Zee (NIOZ) op Texel schrijft dit toe aan het groeiend
aantal haringen, het belangrijkste voedsel van de dolfijn en de
walvissoort dwergvinvis. Tellingen wijzen uit dat in de Noordzee
de laatste jaren duizenden witsnuit- dolfijnen en bruinvissen,
eveneens een dolfijnsoort, voorkomen. Ook het toenemend aan
tal dolfijnen dat na een natuurlijke dood aanspoelt, wijst volgens
Leopold op toename van de diersoort. Door de maatregelen te
gen overbevissing en een gunstige waterstroming is de haring-
stand in de Noordzee volgens Leopold weer op peil gekomen.
Ook de dwergvinvis, een circa 10 meter grote walvissoort, is een
haringliefhebber en komt met name in de paaigebieden van de
haring nabij de Engelse kust steeds meer voor. In augustus en
september, wanneer de haringen hun eitjes leggen verschijnen
voor de Engelse kust steeds meer walvissen, aldus Leopold.
Gezicht voor 'Meisje van Yde'
assen De universiteit van Manchester gaat het hoofd van het
beroemdste veenlijk van Drenthe, het 'Meisje van Yde', recon-
strureren. De bedoeling is om uit te vinden hoe het meisje er
kort voordat zij werd gewurgd heeft uitgezien. De universiteit
deed eerder een geslaagde reconstructie van het Britse veenlijk:
de 'Man van Lindow', die leefde in de eerste eeuw na Christus.
Het Drentse Musuem heeft een aantal veenlijken in de collectie
dat veel bekijks trekt. Ze zijn inmiddels onderworpen aan een
onderzoek met de modernste technieken.
nulu-.vtn«mfn* van r(rpc">-
Veel kritiek op aardbevingsonderzoek 'oude knarren
Japan is een van de landen die het meest bedreigd wor
den door verwoestende aardbevingen of vulkaanerupties.
Het ligt precies op de breukgrens tussen diverse grote
aardplaten en er gaat geen dag voorbij of ergens op de ei
landengroep is of komt de grond in beweging.
niet de bevingsregistraties zelf,
maar juist het mechanisme dat
aan bevingen ten grondslag ligt
als uitgangspunt voor voorspel
lingen gehanteerd moet wor
den.
Bovendien is er voor Tokyo
en omgeving begin dit jaar nog
een extra complicerende èn be
dreigende factor bijgekomen.
Op 2 februari deed zich een be
ving voor met een kracht van
5,7 op de Schaal van Richter. Er
werd weinig schade aangericht
maar al spoedig bleek dat de ei
genlijke aardverschuiving zich
bijna pal onder Tokyo op maar
liefst 90 kilometer diepte had
voorgedaan. Dat is veel dieper
dan ooit tevoren gemeten, ter
wijl de huidige meettechnieken
De dreiging 1
aardbeving is i
panners overigens nauwelijks
wakker liggen. De laatste echt
zware was al bijna 70 jaar gele
den toen Tokyo en Yokohama
vrijwel geheel werden verwoest.
Dat was nog niet eens zozeer
aan de beving zelf te wijten,
maar aan het tijdstip waarop
die optrad. Toen de grond be
gon te schokken was het net
middag geworden en waren
honderdduizenden comfoortjes
ontstoken voor de traditionele
middagthee. Binnen enkele mi
nuten na de beving brandden
de steden op duizenden plaat-
Maar de nieuwe 'Grote Klap'
komt, net als die in Californië,
langs de beruchte San Andreas-
breuk, onvoorspelbaar maar ab
soluut naderbij. Japan geeft al
30 jaar lang elk jaar een slordige
200 miljoen uit aan onderzoek.
De wetenschappers moeten elk
jaar keurig een rapport indie
nen bij de overheid. Vervolgens
gaan ze weer over tot de orde
van de dag. Voor velen is dat
een frustrerende en ontmoedi
gende bezigheid.
Bureaucratie
Op dat nogal bureaucratische
gebeuren is, zo meldt het we
tenschapsblad Nature, de nodi
ge kritiek geuit. In een commu
niqué dringt een aantal weten
schappers er op aan het Japanse
aardbevingsprogramma op een
nieuwe leest te schoeien. De
huidige criteria voor het eniger
mate betrouwbaar voorspellen
van zware aardbevingen zou
absoluut ontoereikend zijn.
Het huidige onderzoek is niet
meer dan het vergaren van een
enorme hoeveelheid meetgege
vens in de al jaren ijdel geble
ken hoop daarin informatie te
vinden die bruikbaar kan zijn
bij het voorspellen van aard
schokken. Van die werkwijze is
men met name in de Verenigde
Staten al bijna twintig jaar gele
den afgestapt toen bleek dat
niet zijn berekend op dergelijke
diepten.
In het gebied komen drie
aardschollen samen. De Fili-
pijnse schol duikt er onder de
Aziatische plaat, terwijl de reus
achtige Pacifische aardschol op
zijn beurt weer onder de Fili-
pijnse aardplaat schuift. In dat
ingewikkelde breukencomplex
deed zich de aardschok van 2
februari voor en onderzoekers
zijn van mening dat men va$i
geluk mag spreken dat het zo
diep gebeurde waardoor de
schade aan het aardoppervlak
beperkt bleef.
Nieuw onderzoek
Dit soort bevingen is veel ge
vaarlijker dan die onder de Ja
panse baaien van Suruga en
Sagami in de buurt van Tokyo.
Tot de beving van 2 februari
dacht men dat de daar hun oor
sprong vindende bevingen van
het zogeheten 'Tokai'-type de
grootste bedreiging vormden.
De Japanners wachten op de 'grote klap', die zeker zo allesverwoestend
zal zijn als de aardbeving van 1906 in San Fransisco. foto cpd
De zware aardbeving van 1923
was er zo een. De Tokai'-bevin-
gen ontstaan door heftige aard
verschuivingen op betrekkelijk
geringe diepten.
Men heeft echter uitgerekend
dat als de genoemde 'diepte-be
ving' zoals die van 2 februari op
dezelfde diepte zou zijn opge
treden als een Tokai'-beving,
dit aan het direct erboven gele
gen aardoppervlak tot een wel
1.000 maal sterkere aardbeving
aanleiding kan geven. Met an
dere woorden: een 'diepte-be
ving' van 6 op de Schaal van
Richter komt, bij dezelfde diep
te, overeen met een 'Tokai -be
ving van 9 op Richters Schaal en
dat betekent uitzonderlijk ver
woestend.
Men heeft er op het ogenblik
nog geen flauw idee vap wan
neer de volgende beving in deze
klasse is te verwachten. Al het
Japanse aardbevingsonderzoek
richt zich immers op het na
pluizen van zoveel mogelijk
metingen en registraties en juist
niet op de dynamiek van de
steenlagen.
De in Kyoto bijeen zijnde cri
tici van Japans huidige beleid
op dit gebied vrezen overigens
dat er voorlopig weinig zal ver
anderen in dat beleid. Dat komt
door een uit slechts acht man
bestaand groepje van zeer in
vloedrijke en doorgaans al aar
dig op leeftijd zijnde aardbe
vingsdeskundigen die al 30 jaar
geleden startten met het Japan
se aardbevingsprogramma. Cri
tici worden systematisch gene
geerd.
Maar er gaan steeds meer
stemmen op om het systeem
totaal te vernieuwen. .Alles
vanaf de grond opnieuw opbou
wen, te beginnen met het ver
vangen van die oude. oer-con-
servatieve knarren die alleen
maar op eigenbelang uit zijn",
aldus een aantal wetenschap
pers.
Terwijl men boven doorru-
ziet, doorvergadert en de ene
nota na de andere het licht ziet,
schuiven, kreunen, steunen en
schokken de steenmassa's voort
onder Japan, enorme krachten
opbouwend, geweldige hoe
veelheden energie samenbal
lend voor die ene alles-verwoes-
tende schok waar elk aardbe-
vingsgebied vroeg of laat mee
wordt geconfronteerd Het kan
volgende eeuw zijn, of volgende
week, morgen of vannacht.
Veel grottekeningen in de Pyreneeën zijn van jongere datum dan tot
voor kort werd aangenomen. foto cpo
RTVM gelooft niet in ontdekking van Amerikaanse microbioloog
Voorlopig is er nog geen oplossing voor de afbraak van cfk's van koelkasten.
Grootste
organisme is
een schimmel
leiden bram van leeuwen
De Leidse universiteit onder
zoekt het lieveheersbeestje. Die
is er in vele soorten met grote
verschillen in kleur en afriieting.
Zo bestaan er met twee zw(arte
stippen op een rood schild
maar ook met twee rode stip
pen op een zwart schild.
Aanleiding voor het onder
zoek is dat de verschillende
kleurvormen regionaal gespreid
voorkomen. In het westen en
noorden van ons land komen
vooral de rode tweestip-beestjes
voor, terwijl de zwarte variant
talrijker is in het zuiden en oos-
Geografische verschillen die
lijken samen te hangen met kli
matologische gegevens. Veron
dersteld wordt dat in gebieden
met beperkt zonlicht (bijvoor
beeld het oosten van ons land,
maar ook in gebieden met veel
arnhem ruud lintmeuer
De mens heeft ooit koelkast en
diepvriezer uitgevonden om
zijn voedsel voor bederf te be
hoeden. Zonder koeling zou het
immers snel worden terugge
bracht tot de stoffen waaruit het
oorspronkelijk was opgebouwd.
Micro-organismen als schim
mels en bacteriën moeten ten
slotte ook leven. Koelinstallaties
kunnen echter evenmin de tand
des tijds eeuwig doorstaan, laat
staan het modeme menselijke
consumptiepatroon.
Als versleten of verouderd af
gedankt vormen ze een berg tot
nu toe onafbreekbaar afval van
i chloor-fluor-koolwaterstoffen.
j Deze cfk's worden verantwoor
delijk gehouden voor de afbraak
van de ozonlaag die ons be
schermt tegen te veel ultra-vio
let zonlicht. Een onlangs be
kend geworden ontdekking zou
dit probleem kunnen helpen
oplossen. Daarbij is de vraag of
bacteriën in de toekomst hun
bedwingers als smakelijke hap
kunnen verteren.
Microbioloog Derek Lovley
van het onderzoeksinstituut US
Geological Survey claimt in slib
langs een rivier in de Ameri
kaanse staat Virginia en in moe
rassen en stilstaande wateren in
Maryland en South-Carolina
een bacterie te hebben gevon
den, die cfk's kan 'opeten'. Dat
is opmerkelijk, omdat tot nu toe
werd aangenomen dat geen en
kele bacterie in staat was deze
stoffen om te zetten.
De bacterie zou de mensheid
dus van een aangetaste ozon
laag rondom een tewarme
aardbol kunnen verlossen. Als
zij inderdaad in staat is cfk's af
te breken zouden politici,
luchtvervuiling) de zwarte vorm
in hef voordeel is omdat ze het
zonlicht effeciënter absorberen
waardoor ze eerder actief wor
den en zich eerder voortplan
ten.
Omdat in het oosten blad
luispopulaties (hun voedsel
bron) doorgaans eerder opbou
wen hebben de vroeger actieve
lieveheersbestjes daar ook wer
kelijk voordeel van. Overigens
vormen de contrasterende stip
pen ook kleurige waarschu
wingstekens om vijanden af te
schrikken en produceren de
beestjes stoffen die ze onsma
kelijk of zelfs giftig maken.
Via laboratorium- en veldon
derzoek proberen de Leidse on
derzoekers de regionale kleur
verschillen te verklaren. In grote
kooien worden de beestjes al
dan niet aan zonlicht blootge
steld en kijkt men naar de ge
volgen bij de voortplanting.
milieu-organisaties en fabrikan
ten hun discussies over een ver
bod op de produktie en het ge
bruik van cfk's kunnen opge-
Zover is het echter nog lang
niet als we deskundigen van de
Nederlandse milieudeskundi
gen van het Rijksinstituut voor
Milieuhygiëne (RIVM) in Biltho-
ven mogen geloven. Daar heerst
grote scepsis ten aanzien van
het onderzoek, dat bij hen vol
strekt onbekend is.
Woordvoerder J. Rotmans ge
looft er eigenlijk niets van. Hij
twijfelt niet alleen aan de juist
heid van de Amerikaanse ont
dekking, maar als die echt waar
zou zijn vooral ook aan de mo
gelijkheid die tegen een redelij
ke prijs praktisch en ook nog op
grote schaal toepasbaar te ma
ken. De vraag is voor hem of het
mogelijk is dat bacteriën die in
zuurstofvrij milieu (moeten) le
ven op vijftig kilometer hoogte
in de atmosfeer hun werk zou
den kunnen doen. Om zijn twij
fels te staven refereert hij aan de
inspanningen van de industrie
om vervangers voor cfk's te vin
den. Fabrikanten zoeken juist
niet maar wegen om cfk's af te
breken, omdat ze weten dat de
kans dat zoiets mislukt veel te
groot en* zo n onderzoek dus
veel te kostbaar is. Er wordt bo
vendien gewerkt aan een ver
bod op cfk's, dus waarom zou je
dan zoeken naar methoden om
cfk 's af te breken?
Onzinnig noemt Rotmans het
werk van Lovley nog net niet,
maar hij wijst wel op het bijna
onvoorwaardelijke geloof in
technologisch-wetenschappelij
ke oplossingen, dat de Ameri
kaanse cultuur zou kenmerken.
Waar in Europa toch vooral het
accent ligt op het besef dat de
mensheid af en toe te ver gaat.
,,Wij zijn meer gericht op ont
wikkeling van voorkoming en
duurzaamheid, terwijl ze in de
VS vaak denken alles technolo
gisch aan te kunnen, wat overi
gens ook voor Japan geldt. Dan
komen ze weer met ideeën om
C02 (de kooldioxide, die ook
een flinke bijdrage levert aan
het broeikaseffect) af te vangen
en in de oceaan te dumpen. In
Japan is dat een zeer omvang
rijkproject."
Half miljoen
Jaarlijks worden in Nederland
bijna een half miljoen ijskasten
en diepvriezers met die hoe
veelheid schadelijke stoffen af
gedankt. In de tussentijd moe
ten fabrieken zoals de onlangs
geopende Coolrec in Eindhoven
het materiaal vakkundig slopen
om het geschikt te maken voor
hergebruik. Coolrec is daarbij
door een nieuw procédé als eni
ge van de tien vergelijkbare
'sloopstratcn' in Nederland in
staat behalve de koelvloeistof
ook het PUR-schuim voor de
isolatie te recyclen.
Om de kosten daarvan te
kunnen betalen moeten kopers
van een nieuwe koelkast bin
nenkort 50 gulden meer neer
tellen. Een soort statiegeld op
koelkasten, dat je alleen niet te
rugkrijgt bij inlevering. Hoewel
minder aansprekend, komt die
maatregel dichter hij het ei van
Columbus dan de ontdekking
van Lovley.
De Armillaria bulbosa, een
reusachtige paddestoelen
vormende schimmel in het
noordelijke bosgebied van
Michigan, is door onderzoe
kers van de univeristiet van
Toronto in Canada uitgeroe
pen tot het grootste levende
organisme ter wereld. De
schimmel heeft een grotere
levende massa dan de blau
we vinvis, het grootste dier
ter wereld, en de enorme Ca-
lifomische Redwood-eik, de
grootste plant.
Het is een schimmelsoort
waarbij geen verschil bestaat
tussen wortels en scheuten.
De schimmel, die voor het
grootste deel onder de aarde
bestaat, voedt zich met wor
tels van eikebomen en plant
zich voort door zijn sporen
naar nieuwe wortels te ver
spreiden.
De Canadese onderzoekers
zeiden dat de schimmel die
zij hebben gemeten mini
maal een oppervlak van 15
hectare bedekt, en dat hij
naar schatting, gebaseerd op
bodemmetingen. 10 000 kill
gram we<-gt Maar het zou
ook 100.000 kg kunnen zijn.
En hij groeit verder.
Wetenschappers namen
voorheen aan dat de grote
mavsa's van deze soort
schimmel bestonden uit vele
verschillende planten. Maar
de (Canadese onderzoekers,
onder leiding van botanist
Myron Smith, ontdekten via
genetische proeven dat één
plant een uitgestrekt gebied
kan beslaan. De aan de bul
bosa verwante schimmel -
soort Armillari mellea, die
ook paddestoelen vormt,
komt in Nederland en België
zeer algemeen voor.
pyreneeën ben apeldoorn
Een team van Spaanse en Fran
se archeologen is er onlangs in
geslaagd de leeftijden van grot
tekeningen nauwkeuriger te be
palen dan tot dusverre is ge
daan. Dat gebeurde aan de
hand van analyses van zorgvul
dig weggeschraapte monsters
van tekeningen in drie grotten
nabij het Pyreneeën-gebergte:
die van Niaux in Zuid-Frankrijk
en twee, op slechts tien kilome
ter van elkaar, nabij de kust van
de Golf van Biscaje gelegen
grotten van Altamira en El Cas
tillo in Noord-Spanje. Aldus
meldt het blad Nature.
De grotten herbergen de
mooiste en meest gedetailleer
de tekeningen van menselijke
oorsprong. De oudste grotteke
ningen gaan terug tot ongeveer
23.000 jaar voor onze jaartel
ling. Vrijwel alle tekeningen la
ten zien hoe levensbelangrijk de
relatie van de toenmalige mens
was met het hem omringende
wild: bisons, antilopen en paar
den bijvoorbeeld
Urine
Als kleurstof (pigment) gebruik
te men bijvoorbeeld mangaan-
of ijzeroxide vermengd met een
bindmiddel. Daarvoor werd in
sommige gevallen urine ge
bruikt. Hiermee verkreeg men
de kleuren rood, geel en Avart.
Wit was toen nog niet mogelijk.
Belangrijke details werden extra
geaccentueerd met behulp van
mangaanoxide. ook wel bekend
als 'houtskool'.
In veel gevallen werden de
mengsels gewoon met de hand
opgebracht of met behulp van
een uitgekauwde tak als kwast.
Bij de ongeveer 17.000 jaar ou
de tekeningen in l-ascaux heeft
men aanwijzingen gevonden
dat er zelfs gebruik moet zijn
gemaakt van een pijpje waar
mee de kluurstof op de wanden
werd geblazen, ten prehistori
sche verfspuit dus.
Nauwkeuriger
Om de ouderdom van de wand-
schildingen te benalen. hebben
deskundigen wat kleurstof weg
gehaald. Normaliter gebeurt dat
met de zogeheten 'C 14 metho
de'. Die methode is redelijk be
trouwbaar tot ongeveer 40 000
jaar oud. Maar nadeel is dat er
betrekkelijk veel materiaal voor
nodig is en dat is bij prehistori
sche wandschildenngen na
tuurlijk uit den boze De Franse
en Spaanse onderzoekers kozen
daarom tot een 'veredelde' C-14
methode, waarvoor uiterst wei
nig materiaal i} vereist en waar
mee bovendien nauwkeuriger
resultaten kunnen worden ver
kregen.
Zij maakten gebruik van een
toestel (een combinatie van een
massa-spectrometer en een
deeltjesversneller) waarmee de
radioactieve koolstoflsotopcn
afgezonderd en geteld konden
worden. Van de muurschilde
ringen in de grotten van Niaux.
El Castillo en Altamira namen
de onderzoekers, met name op
de plaatsen waar mangaanoxide
(houtskool) voorkomt, nauwe
lijks zichtbare schilfertjes weg.
Die werden eerst met een mi
ins. oop hrtifm "in ie tka al
er-wel voldoende houtskool in
voorkwam.
Houtskool
Daarbij bleek overigens dat hel
houtskool op de muurschilde
ringen in alle drie de grotten
waarschijnlijk afkomstig was
van een den neboom of een je
neverbes Na een uitvoerige
chemische bewerking hield
men van zes monsters gemid
deld nog geen milligram puur
koolstof over dat geschikt was
voor de datering Men verkreeg
voor de muurschilderingen leef
tijden tussen 14.710 en 12.440
jaar met onzekerheden van ge
middeld 180 jaar Dat is 1.500
tot 3 500 jaar minder oud dan
oorspronkelijk werd gedacht.
In de grot van FJ (Castillo werd
van twee geschilderde hiznns
vrijwel dezelfde ouderdom be
paald (13 000 jaar) zodat het
aannemelijk is dat beide kunst
werken door dezelfde mens(en)
werden aangebracht
Bizons
Twee bizons in zowel F.I Castillo
ab hoi Mjn> 100 Uoresni vak
der oostelijk gelegen Niaux ver
tonen. qua uitvoeringen leeftijd
(ook 13.000 jaar), verdacht veH
overeenkomsten. Dat sugge
reert dat in ieder geval deze te
keningen door dezelfde cultuur,
mogelijk zelfs door dezelfde
mensen, werden gemaakt
Jammer Ls dat veel grottekr
ntngen in Europa, zoals bijvoor
beeld de kunstwerken in de
grotten van Lavcaux. weinig tot
geen houtskool bevatten De gr
noemde manier van dateren i*
daarbij dus zo goed als onmo-
gelijk
Misschien zou. zo raden de
onderzoekers aan. in die geval
len juist meer gekeken kunnen
worden naar stijl, kunstzinnig
heid en andere aspecten in rria
tie tot die van de nu nauwkeurig
gedateerde wandschildenngen
Ihe zouden dan. bij evrntuclr
overeenkomsten met elders, als
basis voor ouderdomsbepalin
gen kunnen worden gebruikt.
Men zou er ook uit kunnen
afleiden hoe grtalenteerd de
prehistorische mens in de loop
der U)den was of werd.
