'Doorstraling voedsel
zinvol, maar onhaalbaar'
Astronomie en architectuur hand in hand
Speciaal bewegingsprogramma
om op streefgewicht te blijven
Wetenschap
'Menselijk' bot is
2,4 miljoen jaar oud
DINSDAG 12 ME11992
Aspec-systeem
biedt betere
kwaliteit radio
programma's
leeuwarden nico hylkema
Of het opgevallen is of niet, de
kwaliteit van de radio-uitzen
dingen vanuit AJbertville tijdens
de Olympische Winterspelen af
gelopen februari was hoog. Dat
was te danken aan Aspec, een
nieuwe geluidscoderende tech
niek.
De techniek is ontwikt
door het Fraunhofer lntegr|
Circuits Institute (IIS) ir
Duitse Erlangen, de Erl
universiteit, de universiteit
Hannover, de Deut!
Thompson Brandt, het Fr;
post onderzoeksinstituut CN
en het Amerikaanse AT
Een consortium van particu
liere radiostations verenigd in
Alpha gebruikte de nieuwe ap
paratuur en bereikten daarmee
niet alleen een hoge kwaliteit,
maar ook nog eens tegen lage
kosten. Door middel van het As
pec-systeem kunnen radioma
kers gebruik maken van ISDN-
netwerken. Dat is aanmerkelijk
goedkoper dan gebruik maken
van aparte lijnen.
De berichtgeving ging nu ge
woon per telefoon. Dat zou an
ders tot de bekende vervorming
van live-uitzendingen hebben
geleid. De Winterspelen waren
de uiterste test voor het Aspec-
systeem, gebaseerd op digitale
kwaliteit. Nu de proef is ge
slaagd, staat niets toepassing
tijdens de Zomerspelen meer in
de weg.
In Europa bestaan grote verschillen als het gaat om het
conserveren van voedsel met behulp van ultraviolette-
straling. In Frankrijk is al 10 tot 20 procent van de levens
middelen doorstraald, maar Duitsers willen er niets van
horen. In Nederland gebeurt het op bescheiden schaal en
wordt 1 augustus een nieuwe wet van kracht.
straling een duidelijk voordeel
voor de volksgezondheid kan
opleveren zoals bij garnalen en
bij kruiden en specerijen. Pro-
dukten die om andere redenen
doorstraald zouden kunnen
worden, bij voorbeeld om kie
ming te voorkomen, staan niet
op de lijst.
Op produkten met door
straalde ingrediënten, zoals gar
nalen iri een saldöe of gedroog
de groenten in droge soepen
moet doorstraling op het etiket
worden gemeld. Nederland
loopt met dit besluit vooruit op
een EG-regeling. De Wereldge
zondheidsorganisatie be
schouwt de methode als volko
men veilig voor de consument.
Het wetenschappelijk comité
van de EG onderschrijft dit
standpunt, evenals de Gezond
heidsraad in Nederland. Wèl
kunnen, net als bij andere con
serveringsmethoden, vitaminen
worden afgebroken.
De Consumentenbond is nog
steeds niet helemaal overtuigd
van de onschadelijkheid. Er zijn
utrecht/de bilt»
"Het doorstralen van levens
middelen heeft veel voordelen.
Maar in de praktijk lijkt het on
haalbaar vanwege het verzet
risumenten en consu
mentenorganisaties", zegt dr. S.
Notermans van het laboratori
um water- en Ievensmiddelen-
microbiologie van het Rijksin
stituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne.
Vis en schaaldieren (behalve
garnalen) mogen na 1 augustus
1992 niet meer doorstraald wor
den om ze te conserveren. Tot
nu toe geeft de minister van
wvc individuele goedkeuringen.
Produkten die straks nog wel
doorstraald mogen worden zijn:
kruiden en specerijen, gedroog
de groenten en (peul-)vruchten,
garnalen, kikkerdelen, pluim
veevlees, graanvlokken, arabi-
sche gom en diepgevroren pa
tiëntenmaaltijden.
Op advies van de Gezond
heidsraad is alleen gekozen
voor produkten waarvan door-
nogal tegenstrijdige uitkomsten
van verschillende studies. Toch
noemt de bond de beperking
van het aantal produkten en
goede etiketteringseisen een
stap vooruit. M. Schuttelaar, de
coördinator voeding en milieu,
verwacht overigens niet dat de
consumenten warm zullen lo
pen voor doorstraalde voe
dingswaren.
Een van de belangrijkste be
zwaren van de bond is steeds
geweest dat niet al te verse pro
dukten er mee kunnen worden
'opgelapt'. Een verbod daartoe
in de wet stelt Schuttelaar niet
helemaal gerust omdat de vraag
is hoe de controle uitwerkt. En
thousiast is hij evenmin over
het opnemen van kippevlees op
de lijst van produkten die mo
gen worden doorstraald. De
Consumentenbond ziet liever
preventieve maatregelen tegen
bacteriële besmetting dan een
'behandeling' achteraf.
Voedsel van dierlijke oor
sprong is nogal eens besmet.
Jaarlijks worden daardoor in
ons land ongeveer 1 miljoen
mensen ziek. Hoewel voedsel
vergiftigingen meestal mild ver
lopen, veroorzaken ze econo
misch gezien een grote verlies
post door ziekteverzuim en
arts- en eventueel ziekenhuis
kosten.
Wetenschapper Notermans
vergelijkt doorstralen met de
sinds de oorlog verplicht gestel
de pasteurisatie van melk. Vroe
ger raakten mensen via melk
besmet met onder meer tuber
culose. Nu wordt vrijwel nie
mand meer ziek van zuivelpro-
dukten.
Pasteurisatie is dus een zeer
effectieve methode, maar als er
nu nog toe besloten moest wor
den zou dat bij de consumen
tenorganisaties ontzettend veel
weerstanden oproepen, aldus
Notermans: zij zouden zeggen
dat de boeren dan maar hygië
nischer moeten produceren.
Vlees wordt volgens hem hy
giënisch geproduceerd. Maar
toch valt niet helemaal te voor
komen dat er ziektekiemen op
zitten. Nog 'schoner' produce
ren gaat volgens Notermans
niet op, omdat de baten niet
opwegen tegen de kosten en
omdat nooit alle ziektekiemen
kunnen worden vermeden.
Kruiden móeten volgens No
termans wel worden behandeld
omdat er veel ziektekiemen in
zitten. Als dat gebeurt met stra
ling moet het op het etiket
staan, maar vreemd genoeg
hoeft dat niet als de kruiden
met een giftig gas van ziektekie
men zijn ontdaan.
Zeer beperkte proeven op embryo's
pen haag Experimenten op embryo's mogen alleen als ze on
vermijdelijk zijn en gericht zijn op het vergroten van de kansen
op een goede zwangerschap. Dat betekent dat alleen onderzoek
is toegestaan waarbij het embryo onbeschadigd blijft. Dit blijkt
uit het wetsvoorstel dat vorige week voor advies naar de Raad
van State is gestuurd. Het wetsvoorstel verbiedt het kweken van
embryo's speciaal voor onderzoek. Ook wordt het verboden em
bryo's langer dan twee weken buiten de baarmoeder te kweken,
in te grijpen in genetisch materiaal en handelingen te verrichten
die bedoeld zijn om combinaties van mensen en dieren of men
selijke klonen tot stand te brengen. Een centrale commissie be
oordeelt de toelaatbaarheid van een experiment.
Onderzoek cholesterol- en vetgehalte
utrecht Er komt een onderzoek naar families waarin een ver
hoogd cholesterol- en ook een ook te hoog vetgehalte voorko
men. Vermoedelijk één op de drie Nederlanders lijdt aan deze
gecombineerde zogenoemde hyperlipidemie. De Utrechtse in
ternist dr. T. de Bruin gaat het onderzoek leiden. Hij krijgt er
subsidie voor van de Nederlandse Hartstichting. De combinatie
van een te hoog cholesterol- en vetgehalte verhoogt het risico op
een li.u l inl.iii 1.111kmi1111Hij families niet Ic/c I waal linnen
hartinfarcten onder de 60 jaar veel voor. De Bruin hoopt de ver
antwoordelijke erfelijke factor op te sporen.
Schildklierontsteking na bevalling
utrecht Er moet meer onderzoek komen naar schildklieront
steking na een bevalling. Jaarlijks overkomt dat in Nederland
14.000 vrouwen. Omdat de verschijnselen moeheid en neer
slachtigheid zijn, worden ze soms niet herkend. Dat zei prof.dr.
W. Wiersinga afgelopen vrijdag in zijn inaugurele rede aan de
Universiteit van Amsterdam. Wiersinga is hoofd van de 'schild-
kliergroep' binnen de afdeling endocrinologie (hormonenleer).
Omdat de ontsteking zo vaak voorkomt, is het hoog tijd voor
meer onderzoek. Wellicht is de ziekte dan te voorspellen en mis
schien ook te voorkomen, aldus Wiersinga. In Nederland zijn
ongeveer een half miljoen schildklierpatiënten.
londen
steve connor the independent
Een stukje tot fossiel geworden
bot van zo'n 7 centimeter lang
blijkt het oudste overblijfsel te
zijn van de vroege mens. We
tenschappers hebben het bot,
een stukje van de zijkant van
een schedel, meer dan 25 jaar
geleden in Kenya gevonden, en
dachten dat het van een aap
achtig familielid van de vroegste
Bij een nieuw onderzoek van
het monster, dat in het weten
schappelijk tijdschrift Nature is
gepubliceerd, is aan het licht
gekomen dat het behoorde aan
het vroegst bekende lid van de
menselijke soort, dezelfde groep
waartoe de moderne mens be
hoort.
Onderzoekers hebben het bot
gedateerd op 2,4 miljoen jaar
oud, een halt miljoen jaar ouder
dan wat lot nu toe werd be
schouwd als het oudste exem
plaar dat tot de menselijke soort
behoorde.
Professor Andrew Hill van de
Yale-universiteit en zijn colle
ga's Steven Ward en Alan Deino
waren in staat de ouderdom
van het stukje bot te meten met
gebruik van technieken die 25
jaar geleden niet beschikbaar
waren, /.ij waren ook in staat
het stukje te vergelijken met an
dere botten die sinds 1967 zijn
ontdekt, waarmee werd bewe
zen dat het afkomstig was van
De ontdekking dat er al 2,4
miljoen jaar geleden leden van
de menselijk soort bestonden,
sluit aan bij het feit dat in de
zelfde tijd het eerste stenen ge
reedschap is gevonden. Antro
pologen hebben altijd moeite
gehad met het idee dat deze
werktuigen gemaakt zouden
zijn door de aapachtige voorou
ders van de mens.
Volgens klimatologen is af
koeling van de aardbol, moge
lijk veroorzaakt door een vulka
nische uitbarsting of een bot
sing met een meteoriet, er de
oorzaak van dat zich een veel
droger klimaat is gaan ontwik
kelen in Afrika, waar geleidelijk
aan de eerste mensen ontston
den.
Daardoor stierven vele bossen
uit en werden boombewoners,
zoals de aapachtige voorgan
gers van de mens, gedwongen
zich een meer op de savannen
gerichte levensstijl aan te me
ten. Bij de mens zou dit hebben
geresulteerd in tweevoetigheid
en een grote hersenpan. Vol
gens professor Hill was het on
mogelijk om uit het fragment af
te leiden hoe de vroegste mens
er uitzag.
vertaling
luutje niemantsverdriet
Om na een vermageringskuur
op gewicht te blijven is naast
aandacht voor gezonde voeding
onder meer een bewegingspro
gramma nodig. Dat blijkt uit
een onderzoek, geleid door dr.
Saris (hoogleraar humane voe
ding in Maastricht), onder 108
te dikke mensen. Meer bewegen
maakt de kans op het vasthou
den van het behaalde gewicht
groter. Ook blijkt dat een deel
van de mensen met hoge bloed
druk geen (of minder) medicij
nen hoeft te gebruiken.
Onderzoeksresultaten wijzen
er steeds vaker op dat de gevol
gen van een te hoog gewicht op
onze gezondheid worden on
derschat. Suikerziekte, te hoge
bloeddruk, maar ook galstenen,
jicht en stoornissen in de men
struatie worden in relatie ge
bracht met overgewicht. Zodra
het gewichtsprobleem wordt
behandeld ziet men in het alge
meen een gezondheidsverbete
ring.
Welke manier geeft de meeste
kans op succes? Wetenschappe
lijk gezien zorgt voeding met
minder calorieën bijna altijd
voor gewichtsverlies. Maar op
langere termijn is het probleem
veel moeilijker op te lossen.
Slechts 10 tot 20 procent weet
het streefgewicht op langere
termijn vast te houden.
In Maastricht deed men on
derzoek met een therapie die
uit diverse onderdelen bestaat.
Huisarts en diëtist begeleiden
de deelnemers intensief. Vier
weken lang werd een laag ener
getisch dieet gebruikt dat
slechts 470 calorieën heeft,
maar wel alle noodzakelijke
voedingsstoffen levert.
Daarna werd deze zogeheten
Modifast-maaltijd geleidelijk
vervangen door een gangbare
Nederlandse maaltijd. De dië
tisten begeleidden de deelne
mers bij het kritisch kiezen (en
bereiden) van eten, om zo het
eetgedrag en de eetgewoonten
bij te schaven.
Ander onderdeel was de aan
dacht voor meer lichamelijke
activiteit. Het bewegingspro
gramma bestond uit drie onder
delen (wandelen, fietsen en
hardlopen), die de conditie
moesten verbeteren. Daarna
volgde een zogenoemd onder-
houdsprogramma van 12 we
ken.
Het werd ondersteund door
folders over verantwoord af
slanken, beweegprogramma's,
persoonlijke gewichtstabel, een
dieetdagboek, de praktische
voedingsmiddelengids van het
Voorlichtingsbureau voor de
Voeding en een brochure over
slank blijven. Na een half jaar
tot een jaar kwamen de deelne
mers opnieuw hun gewicht la
ten meten.
Het gemiddelde gewichtsver
lies van de deelnemers bleek
toen 10,6 kilo te zijn. Die afna
me werd vooral in de eerste vijf
weken bereikt. Volgens de on
derzoekers wordt na zo'n perio
de het lichaamsgewicht weer
snel hoger als men in de oude
'eetstijl' terugvalt.
Als men op gewichtsverbete
ring mikt door voeding met
minder calorieën te nemen past
het lichaam zich na enige tijd
aan. Het springt dan zuiniger
om met de ontvangen calorie-
en. Daardoor wordt het wat
moeilijker om af te vallen. Dat
kan alleen door minder eten
worden bereikt. De onderzoe
kers menen nu dat dit 'negatie
ve aanpassingseffect' teniet
wordt gedaan als maar genoeg
aandacht aan lichaamsbewe
ging wordt besteed.
Tussen de deelnemers aan
het onderzoek waren er ruim 30
met een te hoge bloeddruk. Bij
de helft van hen zorgde de ver
betering van het lichaamsge
wicht ervoor dat ze geen of
minder medicijnen hoefden te
slikken. Bovendien daalde hun
bloeddruk nog eens sterk.
(Nadere informatie: Vakgroep
Humane Biologie van de Rijks
universiteit Limburg, 043-
888638).
Op gewicht blijven na afslanken is een groot probleem. Maar tien tot
twintig procent slaagt daarin. De meesten wordt geadviseerd meer te
bewegen. foto loek zuyderduin
Boek over geschiedenis van sterrenwachten
leeuwarden nico hylkema
Toen de Duitse astronoom Pe
ter Muller enkele jaren geleden
begon met zijn proefschrift over
de architectuur en geschiedenis
van sterrenwachten, had hij
geen vermoeden hoe ver die ge
schiedenis hem terug zou voe
ren. Uiteindelijk kwam hij te
recht bij de stenencirkel van het
Britse Stonehenge uit ongeveer
2200 voor Christus.
Maar dat is discutabel. Stone
henge, zo geeft hij zelf toe, was
meer een kalender dan sterren
wacht. Dat de belangstelling
van de mens voor het hemelge
welf van zeer oude tijden is,
staat evenwel buiten kijf en
blijkt uit zijn onlangs versche
nen boek.
Astronomen waren bij de Kel
ten, vroege Aziaten en Arabie
ren zowel priesters als sterren
kundigen. Astronomie, astrolo
gie en religie - het klinkt nu bij
na als een vloek - vormden een
onverbrekelijke eenheid. Op
merkelijk is dat de architectuur
van de sterrenwachten of ka
lendergebouwen' over grote af
standen sterke overeenkomsten
vertoonden.
Het waren de oude Grieken
die een meer wetenschappelijke
belangstelling de dag legden
voor het heelal en de plaats van
de aarde daarin. Wellicht dat
daardoor minder bewaard is ge
bleven van bouwwerken met
sterrenwacht-kenmerken. Het
vermoeden is dat de Grieken
zich op torens posteerden om
zo berekeningen te maken van
de van de middeleeuwen ont
stond in een Europa een nieuw
fenomeen: de sterrenwacht als
statussymbool. De eerste 'nieu
we astronomen' van Europa
waren veelal vermogende man
nen die op eigen kosten sterren
wachten lieten bouwen. Helaas
kwam er een einde aan hun
werk als ze overleden. Meestal
was er dan niemand die de ho
ge kosten van onderhoud voor
zijn rekening wilde nemen.
Koning Frederik de Tweede
van Denemarken moet volgens
Müller als eerste adellijke be
vorderaar van de bestudering
van het hemelruim erkend wor
den. Hij hielp de astronoom Ty-
cho Brahe met de bouw van het
eerste echte puur astronomi
sche sterrenwacht 'De Uranien-
berg' op het eiland Hven. Het
was de eerste geïsoleerd gelegen
sterrenwacht, met kruisvormige
fundamenten en pijlers die diep
in de grond waren verankerd.
Ook de eerste koepel staat op
naam van Brahe.
Wie nog mocht geloven, dat
de gevestigde katholieke gods
dienst niets moest hebben van
deze nieuwlichterij, komt be
drogen uit. Niet alleen had het
Vaticaan zijn eigen observatori
um, het waren met name de Je
zuïeten die een grote astrono
mische kennis verwierven en
ten toon spreidden.
Langzamerhand verdwenen
de sterrenwachten uit de verste
delijkte gebieden, hooguit uni
versiteiten hielden er nog eigen,
vaak hooggelegen, observatoria
op na. De oudste daarvan staat
op naam van de universiteit van
Leiden. Op het dak van het Aca
demiegebouw aan het Rapen
burg was een houten draagvlak
gebouwd voor de bestudering
van het hemelgewelf.
Voor die tijd waren er overi
gens al zogeheten refraktoren.
Dat waren de eerste lenzen voor
astronomen, die min of meer
tegelijkertijd in Middelburg
(Hans Lipperhey), Padua en
Florence werden ontwikkeld.
Veel invloed op de bouw van
observatoria hadden de kleine
refraktoren nog niet. Dat kwam
pas met de groei van de lenzen
en de rol van de observatoria.
Vooral het observatorium van
Greenwich in Engeland heeft
daarin voorop gelopen: de as
tronomie als hulpmiddel voor
de scheepvaart.
In de 19de eeuw veranderde
de vormgeving van de sterren
wachten. De nu bekende draai
bare koepels deden hun entree.
De eerste was van de hand van
de Fransman Louis Godet
(1732). De oorzaak was de uit
vinding van de achromatische
lenzen met reflectoren, die
dicht bij de grond op een sta
biele constructie moesten wor
den geplaatst.
Daarmee deed een nieuwe ar
chitectuur zijn entree, die veel
meer werd bepaald door ge
bruikswaarde dan door status.
Vooral in de VS nam de bouw
van dergelijke observatoria een
grote vlucht.
(Peter Müller: Sternwarter in
BUdern. Springer Verlag Hei
delberg. GeüL, DM98.)
de omtrek van bijvoorbeeld de
aarde. Nu weten wij hoe dicht
ze bij de waarheid zaten.
Helaas is in het noordelijk ge
deelte van Europa ook weinig
overgebleven van veelal 'hei
dense' bouwwerken op dit ter
rein. Bij de kerstening van de
Germanen moesten alle aanbe
den voorwerpen en wat daar
naar verwees wijken voor de
nieuwe symbolen. Het is even
wel aannneembaar dat ook de
ze bouwwerken een sterk reli
gieus karakter hadden.
Iets anders ligt het met de
overblijfselen van de Maya-cul
tuur in Mexico. Uit de wijze van
inrichting van bijvoorbeeld de
tempel op het plateau van de
berg Alban in Mexico blijkt een
grote hoeveelheid wiskundige
en astronomische kennis. De
Inka's hadden als zonne-aan-
bidders een uitgebreide kennis
van zonnestanden.
Waren de oude culturen veel
al nog puur geïnteresseerd in de
sterrenhemel als bron van we
tenschap en religie, aan het ein
De karakteristieke koepels van de Leidse Sterrewacht, de eerste universiteitssterrenwacht die in 1632 werd
gesticht en in 1861 in een geheel nieuw gebouw werd ondergebracht. foto wim dijkma
