Nederland,
het Haarlem
van Europa
r
Politieke affiches: van
kunst tot pakpapier
'sLANDS STUURMAN
STEMT H.COLUN
ZATERDAG 9 MEI 1993
H
Monopoly-succesverhaal gaat nieuw tijdperk in
De tijd heeft het aloude gezel
schapsspel Monopoly inge
haald. Vorig jaar was er al een
Junior Monopoly en nu is er
zelfs een Europese versie ver
schenen. Op het nieuwe bord is
Nederland het Haarlem van
Europa geworden, en de Kal-
verstraat kost nu 1600 ecu. Dat
had de werkloze verwarmings
monteur Charles Darrow ook
nooit gedacht, die knusse
avond in 1933. De visite zou
hem miljonair maken. Wist hij
veel?
NS 1 VAN LIJST27
-ïr
□Aoeco^
- -it.
harles Todd en Jeff Raiford heet-
m i ten ze. Todd had met Charles
Darrows echtgenote Esther op
school gezeten. Zo kwam het. Todd en zijn
vriend Raiford gingen een avondje bij de
Darrows op visite en namen voor de gezellig
heid een zelf vervaardigd spel mee. Het spel
heette Monopoly.
De Darrows hadden het zó arm dat zo
wil het verhaal Esther veel moest breien
om- nog wat brood op de plank te krijgen.
Van achter haar breiwerk moet ze die avond
gezien hebben hoe haar man binnen de
kortste keren in de ban raakte van het bord.
de dobbelstenen, het nepgeld en de handel
In onroerend goed.
Spoedig knutselde Charles zijn eigen Mo
nopoly in elkaar. Hij stroomlijnde de spelre
gels en VToeg nog hetzelfde jaar, 1933, copy
right aan. Drie jaar later draaiden de persen
van spellenfabrikant Parker Brothers vieren
twintig uur per etmaal om aan de vraag naar
Monopoly te kunnen voldoen. Een legende
was geboren.
Is Charles Darrow daarmee de 'uitvinder'
van Monopoly, zoals hij vaak gezien wordt?
Nee, niet echt. Monopoly, het spel waarvan
sinds 1935 tussen de Noord- en Zuidpool
Zó'n 100 miljoen exemplaren zijn verkocht, is
eigenlijk het kind van een heleboel verschil
lende mensen, maar de spreekwoordelijke
wieg heeft vermoedelijk toch gestaan bij een
zekere Elizabeth Magie.
Magie, die doorging voor een vrijgevochten
tante, ontwikkelde reeds in 1904 The Land
lord's Game. Met het spel propageerde ze in
direct de plannen voor enkelvoudige belas
ting van de econoom Henry George. De en
kelvoudige belasting, de single tax, ging uit
van het idee dat alleen voor onroerend goed
geld aan de overheid zou moeten worden af-
gedragen.
The landlord's Game bestond uit een bord
met veertig vakjes, zoals ook Monopoly later
dit veertig vakjes zou bestaan. Eveneens her
kenbaar: straten, stations, water- en elektrici
teitsbedrijf, een parkeerterrein, een gevange-
Hls, oplopende waarden en natuurlijk
belastingen. Exemplaren van het spel werden
etrkocht via winkels in Maryland en oostelijk
Pennsylvania, maar een doorbraak naar het
grote publiek bleef uit. Spellenkeizer George
Parker, die The Landlord's Game voor pro-
dilktic kreeg aangeboden, zag er niets in. Hij
vond de vinding van Magie aan de moralisti
sche kant en ook de politieke propaganda
vorir de single tax stond hem niet aan.
Twintig jaar later, in 1924, besluit Magie het
spel ingrijpend aan te passen. De belangrijk
ste vernieuwing is het monopolie-aspect,
waarmee de deelnemers hun inkomsten aan
zienlijk kunnen verhogen. Het spel wordt in
die jaren in de Verenigde Staten al door een
beperkt publiek gespeeld, veelal economie
studenten. onder meer op de universiteit van
Pennsylvania en op scholen als Princeton en
Haverford.
Her en der begonnen mensen hun eigen
spelaanpassingen te plegen. Ergens moet ie
mand het idee hebben gesuggereerd om de
straten in groepjes te formeren. Elders is
waarschijnlijk het idee ontstaan om verwor
ven bezit met huizen en hotels uit te breiden.
De toepassing van plaatselijke straatnamen
op het spelbord werd gemeengoed en de
naam Monopoly maakte, haast vanzelfspre
kend, opgang.
De versie die Charles Darrow in 1933 on
der ogen kreeg, is vermoedelijk afkomstig ge
weest uit Indianapolis. Ook Ruth Hoskins.
een vrouw die van Indianapolis naar Atlantic
City was verhuisd, besloot de straatnamen uit
haar nieuwe woonomgeving op een Mono-
poly-bord te zetten. Via de kennissenkring
met wie zij het spel speelde, kwam ook Char
les Todd er mee in aanraking. Charles Todd,
inderdaad: Darrows visite.
Charles Darrow. die in Mt. Airy woonde,
handhaafde de straatnamen van Atlantic Ci
ty op het bord. Atlantic City, een populair
vakantieoord in die tijd, lag honderd kilome
ter verderop, aan de Jersey-kust. Een trein
kaartje naar zee kostte anderhalve dollar,
maar dat kon de werkloze Charles zich niet
veroorloven.
Door aan de straatnamen van Atlantic Ci
ty vast te houden, kon hij zich bij tijd en wij
le toch aan zee wanen. Nu, anno 1992, staan
die namen nog steeds op het Amerikaanse
bord: van Baltic Avenue en Pacific Avenue tot
Ventor Avenue, Park Place en Boardwalk.
Zes per dag
De verwarmingsmonteur uit Mt. Airy had
niet alleen tijd over, hij beschikte ook over
een zakeninstinct. Hij begon persoonlijk Mo
nopoly's in produktie te nemen en vond af
zetmogelijkheden bij buren, vrienden en
kennissen. In het begin had hij voor de ver
vaardiging van één compleet spel liefst een
hele dag werk nodig; de verkoopprijs lag toen
op vier dollar. Later schakelde hij een drukker
in voor de spelregels, de kaartjes en het geld.
Zo kon hij de produktie opvoeren tot zes
exemplaren per dag.
Darrow, zelfverzekerd door de behoorlijke
afname, legt het spel in 1934 ook voor aan
Parker Bros. De directie doet zijn versie in
eerste instantie af als 'te ingewikkeld voor de
De Europese editie van Monopoly. De Kalverstraat doet hier 1600 ecu.
massa', maar krijgt al gauw spijt als in speel
goedwinkels en warenhuizen de verkoop van
Monopoly toch goed blijkt te lopen. Direc
teur Robert Barton, schoonzoon van grond
legger George Parker, slaagt er begin 1935
alsnog in om met Darrow tot overeenstem
ming te komen. Parker Brothers koopt daar
naast de rechten af van Liz Magie, neemt een
soortgelijk spel (Finance) over van concur
rent Knapp Electric en regelt de claims van
nog twee andere Monopoly-achtigen.
Die investering heeft zichzelf wel terugver
diend: Monopoly is al vele jaren een mon
diaal begrip. Het spel bestaat in zo n dertig
versies, variërend van Japans, Australisch en
Columbiaans tot Fins, Canadees, Zuidafri
kaans en Russisch, al is die versie in de Vere
nigde Staten gemaakt. Toen de Sovjets nog in
kolchozen en sovchozen dachten is er aan
gene zijde van het IJzeren Gordijn wel een in
heemse variant ontstaan onder de welluiden
de naam 'Coöperatie'. Daarbij
Zegr
Bij Junior Monopoly, de variant die vorig
jaar op de markt kwam voor kinderen in de
leeftijd van pakweg vier tot acht jaar,
zijn de straten en pleinen vervangen door at
tracties in een pretpark.
Europees
Alleen in Nederland worden er zo'n 50.000
Monopoly's per jaar verkocht Mensen kopen
zo lijkt het nog liever een nieuwe doos
dan alleen het geld te vervangen, wanneer
dat versleten raakt. Geld: nu nog 'guldens',
straks dus: ecu's. Want de Europese versie
van Monopoly is zo Europees als maar kan,
tot en met de Europees gele sterren op de
Europees blauwe dobbelstenen toe.
Denemarken heeft de rol van Ons Dorp
toebedeeld gekregen (de Strandvejen en de
Slotsgade zijn met 600 ecu voor een prikkie
te koop), waar het verenigde
Duitsland voor de grootste i
vesteerders is weggelegd: de Kö-
nigsallee en de Kurfiirstendamm
'doen' respectievelijk 3500 en
4000 ecu.
Nederland komt er bekaaid af:
op het tweede kwart van het
bord, vlak voorbij de gevange-
ir. het Haarlem van Europa. Op
de plaats van respectievelijk Barteljorisstraat,
Zijlweg en Houtstraat prijken nu de Rotter
damse Coolsingel, de Haagse Lange Poten en
de Amsterdamse Kalverstraat. Daarmee zijn
we nog wel beter af dan Luxemburg, Por
tugal, Griekenland en Dublin, want die moe
ten het elk met een vliegveld stellen. Inder
daad: in het Europa van vandaag wijken de
aloude Monopoly-stations voor luchthavens.
Gespeeld wordt er niet meer met gewone
pionnen, maar met twaalf goudkleurige stuk
ken die elk een bouwwerk uit een der EG-lid-
staten voorstellen. De Hollandse windmolen
steekt wellicht wat schril af tegen het Griekse
Parthenon, de Eiffeltoren, de toren van Pisa,
de Brandenburger Tor en La Sagrada Familia,
maar dat is voer voor chauvinisten.
En met chauvinisme heeft nog nooit
mand een spelletje Monopoly gewonnen.
Als het proletariaat de macht zou krijgen, kon
den de gevestigde machten wel inpakken.
Veranderingen in de
politiek voltrekken
zich doorgaans traag.
Maar bij een flinke
Stap terug in de tijd be
landen we in een an
dere wereld. Honderd
affiches uit een periode
van 75 jaar algemeen
kiesrecht sieren tot half
september de Burger
zaal van het nieuwe
Tweede-Kamerge
bouw.
Colijn moest de indruk geven dat het roer ook Een allegorische affiche: een liberaal die tal
bij slecht weer bij hem in goede handen was. van afschuwelijke vijanden te lijf moet.
lonneki Noou het propaganda-affiche van het CDA er tij
dens de laatste kamerverkiezing in 1989 uit.
Politieke partijen hebben tegenwoordig hun
eigeri kleuren en een vast ontwerp "voor hun
verkiezingsaffiches.
frisgroene ondergrond. Rechts Vroeger was dat wel anders. Het waren
in wit het cijfer 1. Daaronder de kunstwerken. Een prent uit de jaren dertig
bekende blokletters CDA. Zo zag van de Anti Revolutionaire Partij laat dat
Het schip van staat, de stuurman aan het
roer en de nationale driekleur werden op de
prenten gebruikt om stabiliteit en vertrou
wen uit te stralen.
Na de Tweede Wereldoorlog werd er druk
gewerkt aan de wederopbouw. De affiches uit
die jaren stralen zakelijkheid en harmonie
uit. "Wij bouwen voort', 'Meer vrijheid, meer
woningen', 'Gezond gezin, krachtig volk', zijn
kenmerkend voor de prenten uit de jaren
vijftig.
In de jaren zestig laten de mensen zich in
hun stemgedrag minder beïnvloeden door
geloof of klasse. De televisie komt op. Het
verkiezingsaffiche wordt hierdoor minder be
langrijk en er wordt ook minder aandacht
aan besteed. Partijen gaan vaste kleuren en
ontwerpen gebruiken.
De laatste fase die op de expositie wordt
behandeld is de periode 1977 tot 1989. Poli
tieke partijen richten zich meer op samen
werken. Hun verkiezingsleuzen passen zich
hierbij aan: D66 'Het redelijk alternatief,
WD 'Samen aan het werk', CDA 'Samen ver
antwoordelijk'. Opvallend is dat gezicht en
naam van de lijsttrekkers steeds meer op de
voorgrond komen te staan.
Dat is de televisiedemocratie, zeggen ken
ners, verwijzend naar het voorbeeld van de
Amerikanen.
zien. Een prgchtige tekening van kunstenaar
Hein Kray. Colijn in regenpak achter het roer
van een zeilschip. Er boven in dikke zwarte
letters: 's Lands stuurman. Er onder 'Stemt
H Colijn. nummer 1 VU lijst 27'.
In 1917 werd het stelsel van evenredige
vertegenwoordiging en het algemeen man-
nenkiesrecht ingevoerd. Wel twintig keer zijn
sinds die tijd verkiezingen voor de Tweede
Kamer gehouden. In die periode veranderde
er veel. zoals goed te zien is aan de 100 ver
kiezingsaffiches die tot half september in de
Burgerzaal van het nieuwe gebouw van de
Tweede Kamer zijn te zien. Ze vormen sa
men de expositie 'Om de stembus... 1918-
1989' over 75 jaar algemeen kiesrecht, geor
ganiseerd door het Documentatiecentrum
Nederlandse Politieke Partijen in samenwer
king met de vakgroep staatsrecht van de
Rijksuniversiteit Groningen.
„Vóór de oorlog waren die affiches een be
langrijk propagandamiddel. Politieke partijen
trokken bekende kunstenaars als Albert Hahn
en Hein Kray aan om prachtige prenten te
maken", vertelt D. Elzinga, hoogleraar staats
recht en een van de organisatoren van de ex
positie. „Honderden guldens werden er aan
uitgegeven. Voor die tijd veel geld. Het was
een ware concurrentiestrijd wie met het
mooiste affiche voor de dag kwam. De kun
stenaars maakten symbolische, sterk ideolo
gische voorstellingen. Ze beeldden politieke
tegenstanders in dreigende kleuren af. In
middels zijn de affiches van kunst tot politiek
pakpapier geworden. De televisie is nu een
belangrijker propagandamiddel."
De expositie is in vijf perioden ingedeeld.
De honderd prenten zijn naar verkiezingsjaar
opgehangen. De periode 1918-1929 laat zien
hoe fel de tegenstelling socialisme-kapitalis-
me was. Bolsjewisme en socialisme komen
op de prenten naar voren als gevaarlijke die
ren. Een weldoorvoede heer met hoed moet
het kapitalisme voorstellen
De jaren dertig waren die van economi
sche crisis. Er was veel kritiek op de politiek.
