Disney: te 'wreed' voorwoorden
Euro
Het bizarre plan
van de apenman
ZATERDAG 9 MEI 1992
lijk van voorbijgangers hardop te analyseren r
Een groep Amsterdammers trekt luidruchtig
de aandacht met Ajax-yels. Holland spreekt 1
z'n woordje mee. Opmerkelijk veel voetvolk j|
verdrijft de verveling met het doelloos maken
van video-opnamen. Hoofdsponsor van G f|
néMagnique: Kodak
Wanneer de ingang van de bioscoopzaal is
bereikt en de rood groene 'dieptebnl' wordt
aangereikt, geeft de stopwatch van Michiel
een wachttijd van 45 minuten aan De voor
stelling maakt alles weer goed. ..Echt wreed'
is de beoordeling. "Wreed' moet niet als
'kwaadaardig' worden gelezen. In het moder
ne spraakgebruik wordt hiermee waardering
uitgedrukt.
Niet overal is de bijval even groot We no
teren een 'is dit alles?', een 'waardeloos' en
tweemaal 'stelt niks voor'. Maar per saldo
scoren de meeste attracties hoog ('heftig'). Bi|
een verdere selectie in het park gaat de voor
keur uit naar onderdelen die in de gids wor
den afgeraden voor bezoekers die jong, oud
of gebrekkig zijn. )e zintuigen worden daar
nadrukkelijk en indringend op de proef ge
steld. Is dat schrikken! Is dat lachen! 't Is
maar wat je leuk vindt.
Spectaculair
De lol wordt wel chronisch bedreigd door de
wachttijden. De kinderen smeden plannen
om via slinkse wegen de aanloop naar de at
tracties aanzienlijk te verkorten, maar een
fatsoenlijke vader werkt daar niet aan mee
Dank zij mijn file-ervaring (het verstand op
nul. de blik op oneindig) blijf ik ook geestelijk
op de been.
De Big Thunder Mountain, een treintje dat
zich met oorverdovende snelheid in een aar
dedonkere mijnschacht stort, zorgt in dubbel
opzicht voor een hoogtepunt. Het is de meest
spectaculaire attractie en trekt de meeste be
zoekers. We staan 125 minuten in de rij voor
125 seconden gillende pret.
Wachten doe je voor alles Ook voor de
hotdogs, gepofte aardappels, pop-com.
pizza's, pasta's, hamburgers, taco's en ander
voedsel staan dikke rijen Pittige prijzen, klei
ne porties, mag ik na de maaltijd noteren,
lasmijn wil als minpuntje een aparte vermei
ding voor het weggooibestek en de kunststof
verpakking van het eten
Na twaalf uur Disney heb je het wel gehad
Je kunt geen bah of boe meer zeggen. I)e be
zoekers besluiten met een collectief ohhhhh
en ahhhhh in de Mainstreet. waar een stoet
met uit duizenden 'Philips'-lichtjes opge
bouwde praalwagens de dag afsluit.
Terug in het hotel worden de conclusies
getrokken. Schrijf maar een positief stuk
roept mijn dochter vanuit de badkamer waar
ze in het bidet de vermoeidheid van haar
voeten staat te spoelen. We zijn nog een paar
attracties vergeten, stelt zoon Michiel met de
gids in de hand vast.
Morgen weer? Nee, één dag Disney b
'wreed' genoeg.
oogverblindend bij. Frisse kleuren, verse
bloemperken. Het is aanzien betoverend
mooi. Prachtige monumentale gebouwen. In
zachte tinten opgeschilderd en vol sierlijke
ornamenten. Te mooi om waar te zijn. Het
sprookje kan beginnen.
Wachten
Jasmijn en Michiel zijn nog sprakeloos als ze
zich aansluiten bij de mensenzee, die zich
verdringt voor de onafzienbare rij kassa's on
der de luifel van het hoofdgebouw. We begin
nen aan een bezigheid die zich vaak zal her
halen die dag: wachten. Wachten tot je een
ons weegt. Zonder aanwijsbare oorzaak ma
ken we een oneindig lange sur-place. Als
slachtvee, dat gelaten het onontkoombare af
wacht, ondergaat de meute het welkomstce-
remonieel. Met een snelheid van vijftien me
ter per uur bereiken we zestig minuten later
het loket.
Elke bezoeker wordt door een stralende
glimlach in uniform te woord gestaan. 'Wel
kom in Disney, leuk dat je er bent. Dat wordt
dan driemaal 75 gulden.' Waarom geen auto
matische betaling zoals in de metro? Of een
systeem zoals de Fransen dat hanteren op de
tolwegen? Het menselijke gezicht van de Dis-
ney-organisatie verlangt persoonlijk contact.
In die filosofie past geen kille kaartjesauto
maat.
Niets menselijks is de pretparkbazen
vreemd. Net als bij de grens van een echt
buitenland wordt bezoekers vriendelijk doch
dringend verzocht tassen en rugzakken open
te maken. Families met koelboxen worden
als drugsdealers in de kraag gevat. Het naar
binnen smokkelen van etenswaren is ten
strengste verboden. De bagage mag in kluis
jes achterblijven of de meegebrachte boter
hammen en blikjes fris moeten ter plaatse
worden genuttigd of weggegooid. In het park
zorgt Disney zelf voor de inwendige mens. En
eten zul je.
Feestgedruis
Eenmaal binnen is alle ellende snel vergeten.
Jasmijn en Michiel laten zich gewillig mee
voeren in de stroom van duizenden lotgeno
ten en gaan helemaal op in het feestgedruis.
De attractie CinéMagnique met de driedi
mensionale film EO van mega-ster Michael
Jackson wordt het eerste doelwit. De voet
noot in de gids dat de attractie minder ge
schikt is voor jeugdige kijkers, mag als een
extra aanbeveling worden genoteerd. Er is
voldoende tijd ons geestelijk voor te bereiden
op de voorstelling Om gedrang te voorko
men wordt het publiek in een lang lint slinge
rend tussen touwen door naar de ingang ge
leid. Een komisch geschuifel, waarbij je
steeds dezelfde mensen tegenkomt. Het is
kijken en bekeken worden.
De kinderen doden de tijd door het uiter-
FOTO'S L£ON KLEIN SCHIPHORST
n het metrostation Opéra ligt een
clochard zijn roes uit te slapen. Ooit
een toeristische attractie voor Parijs,
maar Jasmijn (16) en Michiel (14) hebben
vandaag meer oog voor het meters grote aan
plakbiljet boven zijn hoofd waarop Mickey
Mouse, Donald Duck, Goofy en de andere le
den van de Disney-familie voorbijgangers in
vrolijke kleuren uitnodigen de werkelijkheid
even te vergeten om direct naar hun fantasie
wereld door te reizen.
Je hoeft alleen maar in te stappen, want
voor het pretpark is de snelmetro RER spe
ciaal doorgetrokken. Neem de A-lijn, advi
seert de poster. Maar na de halte Vincennes
splitst het spoor zich in een A2- en een A4-
route. Nog voor het pretpark wordt bereikt is
daarmee de eerste verrassing een feit. Over
Disney wordt met geen woord gerept, dus
dan maar op de A2 (zonder overstappen) ge
gokt. De dag is nog maar net begonnen, dus
dat we in de verkeerde trein zitten en daar
door een vertraging van drie kwartier oplo
pen, wordt nog als een ludiek incident weg
geslikt.
Vanuit het bovengrondse metrostation
Marne-la Vallée Chessy wandel je zo het
voorterrein van Euro Disney op. Alles ligt er
De namaakwereld van Disney
is vooral voor de jeugd het ab
solute einde. Nu het 'magie
kingdom'binnen handbereik
ligt, was het eenvoudig de bus
te pakken en met twee Neder
landse tieners naar Parijs te rei
zen en in hun kielzog te noteren
ofzo'n dagje modern vermaak
aan de verwachtingen van de
doelgroep beantwoordt. Wachten, wachten tot je een ons weegt. Maar daarna komt alles weer goed.
Na twaalf uur Disney kun je geen bah of boe meer zeggen.
H.M. Bernelot Moens en zijn zoektocht naar de volmaakte mens
p een dag zat Piet de Rooy,
hoogleraar sociaal-economische
en politieke geschiedenis van de
twintigste eeuw aan de Universiteit van Am
sterdam, voor 'een of ander onderzoek' in het
Algemeen Rijks Archief in Den Haag. Vol
strekt toevallig kwam hij daar de naam
Moens tegen. De archivaris en De Rooy heb
ben een wederzijdse vriendin die toevallig zo
heet. Ze wilden een grap uithalen door haar
j te wijzen op haar vreemde voorvader. Een
zoektocht naar de vreemde snoeshaan werd
ingezet. De 'grap' werd uiteindelijk een heus
boek ('Op zoek naar de Volmaaktheid een
fascinerend geschrift over een man die zowel
onderzoeker als charlatan was.
'Waarheid. Proefondervindelijke onderzoe
kingen aangaande de afstamming van den
Mensch', heette de brochure uit 1908 die de
toen 33-jarige leraar biologie uit Haarlem
schreef. Moens opperde hierin het plan om
mensapen met het zaad van negers in te
spuiten. Het resultaat van deze kunstmatige
inseminatie zou de ontbrekende schakel tus
sen mens en aap zijn. Aan een eeuwenlange
zoektocht naar de afstamming van de mens
zou hiermee een einde komen.
Moens dacht voor dit onderzoek 40.000
gulden nodig te hebben. Hij kreeg het geld
niet, ondanks aanbevelingsbrieven van voor
aanstaande biologen. De Koninklijke Acade
mie van Wetenschappen vond de omschrij
ving van het subsidieverzoek te vaag. Ook
had Moens niet de geschikte achtergrond of
opleiding en geen universitaire graad. Boven
dien was het bedrag van 40.000 gulden voor
die tijd ongehoord veel. Einde idee dus.
Het Koninklijk Huis steunde het experi
ment en de expeditie naar Congo overigens
wel. maar de beschikare financiën bleken
niet afdoende te zijn. Volgens De Rooy had
die steun te maken met het feit dat Moens
ook van plan was via proeven op apen een
vaccin tegen syfilis te vinden. Tegen deze
kwaal bestond nog geen medicijn. De Rooy
vond in het Rijksarchief de correspondentie
hierover tussen Moens en het Koninklijk
Huis. Het scheen dat prins Hendrik aan deze
geslachtsziekte leed en er van af wilde. Voor
dit syfilisonderzoek zou Moens een andere
Haarlemmer mee naar Congo nemen: dr. H.
M. J. Boshouwers, die zich verdienstelijk had
gemaakt door een boek te vertalen van een
Franse specialist in deze gevreesde ziekte.
Darwin
Bernelot Moens was in 1886 met zijn ouders
in Haarlem komen wonen. In 1898 begon hij
aan een hogere beroepsopleiding voor jacht
en bosbouw in Duitsland. Volgens De Rooy
hoorde Moens daar voor het eerst van het
Darwinisme. On the Origin of Species, het
boek van Charles Darwin, was in 1859 ver
schenen en maakte voor veel wetenschap
pers de evolutietheorie aannemelijk.
De missing link, dé ontbrekende schakel,
komt niet als zodanig in dit boek voor. Wel
schrijft Darwin dat apen en mensen 'een ge
meenschappelijk grondplan' hebben, zoals
dat heet, maar niet één en dezelfde voorva
der. Moens was gefascineerd door de over
eenkomsten tussen apen en mensen, zonder
daarbij duidelijk naar Darwin te verwijzen.
Volgens De Rooy is Moens' interesse voor
de beestachtige mens of het menselijke dier,
of elke genetische overeenkomst tussen
mens en dier, niet bepaald uniek. Al eeuwen
lang komen in verhalen, mythen of wat dan
ook beesten voor met menselijke trekken of
mensen met dierenstreken. Ook in de popu
laire cultuur zie je verwijzingen naar 'de ont-
zichbare voorvader': bijvoorbeeld Tarzan, de
apenzoon, en King Kong.
En van oudsher werd Afrika gezien als een
broedplaats van ontucht. In de hitte van de
tropen kun je niet anders verwachten dan dat
iedereen 'het' rrfet iedereen doet, zo was de
heersende opvatting. In zijn boek verwijst De
Rooy naar reisverhalen waarin ook werd ge
speculeerd over seksueel contact tussen apen
Moens was niet de eerste die nieuwsgierig
vas naar het resultaat van de samensmelting
ussen mens en aap. Rond 1800 werd in een
In de familiekringen ging hij
door voor 'de apenman'. Deze
benaming had Herman Marie
Bernelot Moens te danken aan
'een hoogst orgineel, maar on
gewoon planDe Haarlemse
natuuronderzoeker (1875-
1938) wilde in de toenmalige
Franse Congo wijfjesgorilla's en
-chimpansees kunstmatig be
vruchten met het sperma van
negers. Moens hoopte hierdoor
de ontbrekende schakel tussen
aap en mens te vinden.
Londense dierentuin een hoer bij een gorilla
gestopt. Wetenschappers en nieuwsgierigen
stonden voor de tralies om te kijken hoe dit
tweetal de daad ging verrichten. Helaas, de
aap kreeg een vroegtijdige zaadlozing en de
madam verliet het hok. Einde experiment.
Fbi
Zoals gezegd: het plan van Bernelot Moens
redde het niet. Nadien reisde hij teleurgesteld
af naar de Verenigde Staten, waar hij op zoek
ging naar zogenaamde atavismen: mensen
die lichamelijke kenmerken dragen uit een
eerder stadium van de evolutie. In Amerika
bezocht hij krankzinnigengestichten, scholen
en ziekenhuizen om mensen te vinden met
te grote schedels, vreemde beharing of merk
waardige geslachtsorganen Gretig fotogra
feerde hij de?e 'antropologisch interessante
verschijnselen'.
Niet alleen wetenschappers raakten geïnte
resseerd in de onderzoekingen van deze
'Dutch Darwin'. ook de FBI. De Rooy laat een
pakket zien dat hij uit Amerika kreeg opge
stuurd: het FBI-archief over Bernelot Moens.
En hierin staat bij voorbeeld dat een FBI-
Herman Marie Bernelot Moens: serieus onderzoeker of charlatan?
agent Moens volgt of dat een buurvrouw
hem er van verdenkt Duitse connecties te
hebben.
De FBI dacht in 1917 dat Moens een Duit
se spion was en hij zou. onder het mom van
wetenschappelijk onderzoek. Duitse propa
ganda onder de Amerikaanse bevolking ver
spreiden. Ook vond men het verdacht dat de
ze Nederlander zich niks aantrok van de on
dergeschikte positie van de neger in Amerika.
Hij haalde het in zijn hoofd om commentaar
te leveren op het feit dat in het gebouw waar
hij woonde de negers en kleurlingen alleen
met de bood schappen li ft mochten. Met deze
lift werden ook de vuilnisbakken vervoerd.
Zijn 'obscene foto's' van naakte meisjes
(volgens De Rooy had Moens ook werkelijk
seksuele omgang met sommigen), het 'onge
woon' behandelen van zwarten en kleurlin
gen en het gerucht dat hij voor Duitsland
spioneerde, leidden uiteindelijk tot een pro
ces tegen hem. Het was duidelijk, volgens het
rapport van de FBI, men had hier te maken
met een gedegenereerde en perverse man.
In 1919 werd Bernelot Moens na een ge
ruchtmakend proces veroordeeld tot een jaar
gevangenisstraf en een boete van 500 gulden.
In hoger beroep werd hij vrijgesproken van
wege een vormfout. Een nieuwe aanklacht
werd in 1923 geseponeerd.
Moens had het toen in Amerika wel gezien.
Hij ging in Frankrijk wonen, waar zijn ideeën
meer aftrek vonden Hij mocht lezingen hou
den en zijn antropologische artikelen ver
schenen in belangrijke tijdschriften.
Uiteindelijk reisde hij af naar Noord Afrika
waar hij 'vrede en interraciale harmonie' ging
prediken. In 1938 overleed hij in een zieken
huis in Casablanca. De Rooy schrijft hierover
„Symbolisch genoeg op 24 december, kerst
avond, waarop reeds eeuwenlang de geboor
te van het volmaakte mensenkind wordt ge
vierd Maar wie was deze Moens nou eigen
lijk? Charlatan, wetenschapper of. zoals de
FBI meende, een perverse idioot? Volgens De
Rooy handelde Moens in de schemerwereld
van de wetenschap. ..Aan de ene kant had hij
iets van een halve gare in zich. met die rare
plannen van hem. Maar aan de andere kant
is het vaak zo dat de grote stappen in de we
tenschap min of meer worden voorafgegaan
door het gerommel van dit soort figuren Be
vlogen amateurs komen met de aardigste
antwoorden op klemmende vragen We zijn
altijd geneigd te kijken naar de beroemde
wetenschappers en hun grote ontdekkingen.
Vergeten wordt wel dat zoiets vaak wordt
voorafgegaan door mensen als Moens die
zweefden op een wolk van onzin.
Moens liet zich niet zozeer leiden door een
perverse fantasie over het kruisen van apen
en mensen. Het ging hem. aldus De Rooy,
toch meer om een andere belangrijke zaak.
„Door te bewijzen dat er een missing link zou
bestaan, zouden vrijdenkers en veriichters
pas echt gelijk krijgen en de kerk ongelijk
Voor veel mensen werd met name de rooms
katholieke kerk als een struikelblok voor de
beschaving gezien, aks het lijk op de spoor
baan. en dat vond Moens ook.
En Moens ging verder, volgens De Rooy. in
zijn grootse theorie Want was het niet zo dat
eigenlijk zeg maar onderhuids alle grote
problemen in de wereld te maken hadden
met raciale verschillen en vooroordelen7
Door de beste exemplaren van verschillende
rassen er toe te brengen onderlinge relaties
aan te gaan en zo 'ae volmaakte mens' te
creëren, zou er volgens hem nooit meer een
oorlog uitbreken
Racist
Het creëren van de perfecte mem, rassen
theorieën hoe ranzig waren de ideeën van
Moens? De Rooy „In zekere zin was Moens
een racist Omdat ie dacht dal het onder
scheid in verschillende rassen belangrijk was
Maar aan de andere kant gaf hij de verschil
len tussen rassen geen moreel gewicht
Inmiddels weet De Rooy dat het expert
ment van 'de apenman' nooit de missing link
had kunnen opleveren Een hoogleraar van
het AMC wist het hem te vertellen „Een cot
tus tussen mens en aap levert nooit een kind
op Meestal leidt dit tot een spontane abor
tus. Er is een begin van celdeling, maar meer
gebeurt er niet Maar nf er werkelijk ooit een
dergelijk experiment heeft plaatsgevonden,
weet ik niet Ik h< hi t aan drie hoogleraren
van het AMC gevraagd Maar alle drie had
den ze er nog nooit van gehoord
tip sort naar volmaaktheki H M hrrnrint Stamt m
hef myttenr inn a/tomu en lortormtPtrl de Rooy
UUg. De Haan
