Vissers
die mijnen
veegden
ZATERDAGS BIJVOEGSEL
eindredactie: willem schrama
ZATERDAG 2 ME11992
vormgeving: fred van gelderen marco kroes ruud vogelesang
Vierentwintig I]muidense en Rotterdamse trawlers die in mei
1940 kans zagen aan de greep van de Duitsers te ontkomen,
zijn als mijnenvegers van cruciaal belang geweest voor het
openhouden van de vaargeulen naar de havens aan de
westkust van Engeland en Wales, de levensaders van Groot-
Brittannië in de beslissende eerste tivee oorlogsjaren. Dick
Schaap sprak in IJmuiden en het Britse Milford Haven met een
aantal betrokkenen en schreef er een boek over, dat volgend
jaar zal verschijnen. Nu alvast een voorpublicatie.
Hoe Hollandse trawlers in '40-'45 de
Britse levensaders intact hielden
Het oorlogsmonument aan de Milford Haven Waterway.
In de zomer van 1940 was van een vrij
Europa geen sprake meer. De Duitsers
waren de baas van de Noordkaap tot
de Pyreneeën. In Groot-Brittannië heerste
angst voor het binnendringen van Duitse
spionnen en infiltranten. Zo werd schipper
Leen Gravemaker van de trawler Vikingbank'
(I]M. 183) een revolver onder zijn neus ge
duwd toen hij in de haven van Falmouth
voor een bezoek aan de Nederlandse consul
aan wal wilde gaan. Zijn machinist Sijmen
van den Berg, diens collega Gerrit Visser en
een uit bezet Nederland gevluchte reder za
ten toen al, verdacht van nazi-sympathieën,
in een cel in het Schotse Aberdeen. Ze kwa
men pas weken later op vrije voeten, nadat
onomstotelijk was komen vast te staan dat zij
de geallieerde zaak met hart en ziel waren
toegedaan. Gravemaker „Iedereen was ge
spannen. Ze vertelden dat als nonnen verlde-
de Duitsers uit Frankrijk naar Zuid-Engeland
waren overgestoken.
Openhouden
Toch betekende dit incident voor schipper
Gravemaker en zijn bemanning het begin
van hun 'finest hours' in het Verenigd Ko
ninkrijk. Hier begon hun cruciale bijdrage
aan het openhouden van de vaargeulen voor
de konvooien van koopvaardijschepen naar
de havens aan de westkust van Engeland en
Wales, de levensaders van Groot-Brittannië
in die gevaarlijke en beslissende eerste twee
oorlogsjaren.
Op het hoofdkwartier van de Koninklijke
marine in Penryn, ongeveer vijf kilometer
buiten Falmouth, werden bemanningen van
uitgeweken trawlers 'gemilitariseerd'. De
schippers kregen de rang van schipper bij de
marine, de machinisten de rang van ser
geant, en de stuurlieden die van kwartier-
Dat is de hele oorlog zo gebleven. Voor de
uitoefening van het militaire bedrijf werd op
elke trawler een luitenant ter zee tot com
mandant benoemd.
De 'Vikingbank' was één van de 24 trawlers
(in totaal ontkwamen er 43 aan de greep van
de Duitsers) die bij de mijnenveegdienst wer
den ingedeeld. De niet door de marine gevor
derde schepen leverden vanuit Fleetwood
met hun visvangst een- belangrijke bijdrage
aan de Britse voedselvoorziening.
Voor het inventariseren van de staat van de
ontsnapte schepen was Falmouth als verza-
melhaven aangewezen. Schipper Gravema
ker met de Vikingbank', zijn 'peetvader' Al-
bert 'Stokkie' de Graaff met de 'Caroline' (IJM
26) en alle andere van de visserij in de noor
delijke Noordzee in Aberdeen binnengelopen
vissersvaartuigen gingen - om Duitse aanval
len te ontlopen - bovenlangs Schotland naar
dit rendez-vous aan de westkust van Enge
land.
Geheim wapen
Er was haast bij de verbouwing van de traw
lers tot mijnenvegers. Hitler noemde de nieu
we Duitse magnetische mijnen zijn 'geheime
wapen'. Winston Churchill omschreef in zijn
memoires deze mijnen als een 'nieuw, formi
dabel gevaar' voor het Verenigd Koninkrijk.
De bemanning van de 'Gerbedina Johanna' (IJM 38) in Milford Haven in 1941.
De door mijnen veroorzaakte scheepsverlie-
zen werden steeds groter. Dat moest door in
tensief vegen zo snel mogelijk worden ge
stopt. Maar steeds heviger bombardementen
vertraagden de verbouwing van de trawlers
zodanig dat naar Holyhead, Barrow-in-Fur-
ness en Milford Haven moest worden uitge
weken.
De Britten hadden in de eerste negen
maanden van de oorlog al 800.000 ton
scheepsruimte verloren. Duitse U-boten la
gen in een waaier voor de kusten van Pem
brokeshire in Zuid-Wales en Zuid-Ierland. In
Milford Haven loeiden tussen 10 juli en 30
november 1940 de sirenes tweënvijftig keer
voor luchtalarm. De Luftwaffe wierp op z'n
dooie akkertje mijnen in de scheepvaartrou
tes naar de havens aan de westkust.
Cees Rosier, sergeant-machinist van de 'Li
bra' (IJM 98), weet nog dat in augustus 1940
Duitse vliegtuigen ongehinderd boven Mil
ford Haven verschenen. „Een dag tevoren
was ik met de stoker nog aan de wal geweest
voor olie. De andere dag moesten we naar
Barrow-in-Fumess. Er werd helemaal niet
geschoten! Die vliegtuigen hadden vrij spel.
Er was in Milford Haven helemaal niks. Geen
afweergeschut, geen ballonnen, niks! Cham
berlain dacht dat een blokkade wel genoeg
zou zijn om Hitler-Duitsland op de knieën tc
brengen. Maar die blokkade was zo lek als
een mandje! Die Duitsers gooiden gericht
bommen op de olietanks van Milford Haven.
Die stonden meteen in lichterlaaie. Ik heb al
tijd gezegd: als die Duitsers Engeland hadden
gepakt voordat ze naar Rusland gingen, wa
ren ze heel wat beter af geweest. Dan hadden
ze de zeeën beheerst. Dat is een stommiteit
van ze geweest. De westkust was volkomen
weerloos, dat moeten ze toch geweten heb
ben? Ze hadden toch spionnen? Met een paar
duizend parachutisten waren ze een heel
eind gekomen."
Geluid
De 'Rotterdam' (IJM 105) onder commando
van luitenant ter zee Gallandat Huet bracht
op 18 februari 1941 voor het eerst Hitiers
'tweede geheime wapen', de akoestische
mijn, tot ontploffing. „Men wist dat dit wa
pen iets met geluid te maken had," zegt hij.
„Op een gegeven moment vielen op de werf
in Barrow-in-Fumess mensen die met een
klinkhamer nagels in de huid van een schip
dreven door een explosie van de stellingplan
ken. Toen snapte men dat er mijnen door
trillingen in het water explodeerden. De di
recteur van de werf waarschuwde de com
mandant van de mijnenveegdienst in Port-
mouth. Die wist dat er juist een grote mij-
ncnlegging in Milford Haven was geweest.
Alenson van de 'Libra' en ik hebben toen een
elektrische pneumatische hamer van Publie
ke Werken geleend, ja, zo'n jekkerhamer
waarmee het asfalt op straat wordt opgebro
ken. Die hamer is met een beugel op de voor
piek van de 'Rotterdam' in de kettingbak'
vastgezet. Op dq scheepshuid werd een ver
dikkingsplaatje gelast waar die hamer op
sloeg Voor stroom gebruikten we gewoon
een kabeltje van een looplamp naar de brug.
Met die hamer zijn we de baai in gegaan. Een
paar uur later bliezen we de eerste akoesti
sche mijn op. In feite gebeurt dat nu nog zo.
alleen wat moderner
In totaal maakte de 'Rotterdam' twintig
akoestische mijnen onschadelijk. „Heel Mil
ford Haven schudde als die dingen omhoog
gingen. Mijnen werden 's nachts door vlieg
tuigen uitgeworpen. Eerst kwam er zo'n 'pa
thfinder' die precies in de lichtenlijn 'floods'
gooide. De rest zette dan de motor af. volgde
die lichtenlijn en liet de mijnen vallen. We
kregen kaartjes van de mijnenuitkijkdienst
waarop stond waar die dingen waren geval
len. Daar moest je dan met je schip over
heen."
Oliehaven
De in Milford Haven geboren Wing Com
mander van de RAF en bij de Nato gepensio
neerde Ken McKay heeft vanuit zijn huis aan
de mooie rotsachtige kust van Pembrokeshi
re een prachtig uitzicht op de zeearm waar
aan Milford Haven z'n naam ontleent. Het is
een van de mooiste natuurlijke havens ter
wereld. De Milford Haven Waterway is 29 ki
lometer lang en loopt tot diep in het hart van
het oude graafschap Pembroke. Grote diepte
maakt dit water zeer geschikt ais oliehaven
met drie raffinaderijen, die het na een groots
verleden als vissersplaats en marinehaven
ten slotte is geworden
Milford Haven ligt als een fort hoog boven
de haven en de kaden op een heuvel De
veerboot Eari William' van Seal ink ligt klaar
voor de sprong naar de zuidkust van Ierland.
Ken Mckay zegt dat van deze kade in het
diepste geheim destijds prinses luliana met
een torpedoboot jager naar Canada is ver
trokken.
Voor het Scheepvaartmuseum wiegen een
oude driemaster en een rood lichtschip op
het water. Meer activiteit is er niet te beken
in en uit. In de eetzaal werden de briefings
voor de koopvaard11-officleren en de kapi
teins van de escorte vaartuigen voor dc kon
vooien gehouden. Het hoofdkwartier van de
zeemacht werd gevestigd rn de oude Natio
nal School Het naburige Pembroke Dock
werd aangewezen voor het huisvesten van de
grootste basis voor militaire vliegdekschepen
ter wereld.
Dagelijks was er ook een heuse pantoffel
parade „De Dutch lads up" en de local girls
down" zegt de vrouw van Ken McKay. Varrn.
dansen, drinken, vrijen. Het leven verliep
snd in die dagen. Het geluid van explosies
was een voortdurende herinnering aan het
feit dat elke dag de laatste kon zijn.
De stem van de wet luwe MoUy Henneveld
Minter klinkt warm als ze vertelt over haar
eerste ontmoeting met luitenant ter zee Leo
nard Henneveld ..Hij was commandant van
de trawler mijnenveger Amsterdam'. Op 21
maart 1941. de eerste lentedag, zijn we ge
trouwd leo is een geweldige man voor mij
geweest («zien door de ogen van een vet
liefde jonge vrouw beleefden we toen een ge
weldige tijd in Milford Haven Ik was 21, leo
negen jaar ouder Oh. ik zag die knappe Hol
landse jongens Ik dacht meteen: daar wil ik
er een van hebben
Vervolg op de volgende pagina
'Die vliegtuigen
hadden
vrij spel Er was
geen
afweergeschut,
niks!'
Geweldige tijd
Milford Haven was In die dagen geheel in dc
ban van de oorlog In het lord Nelson Hotel
liepen officieren van de geallieerde zeemacht
nen. In de oorlogsjaren was er in deze zee
arm een bedrijvigheid als nooit tevoren. Elke
week werden honderd koopvaardijschepen
samengevoegd tot een door oorlogsbodems
beschermd konvooi voor de overtocht naar
Amerika.
McKay: „Milford Haven werd dc westelijke
uitvalbasis voor de koopvaardij omdat wij
niet. zoals in de Eerste Wereldoorlog konden
beschikken over de marinebasis van Queen-
stown in Zuidwest Ierland. Dc leren waren in
de Tweede Wereldoorlog niet alleen neutraal,
maar ook anti-Brits en pro-Duits. Het gevaar
lijkste deel van de U-botenooriog werd uitge
vochten op 200 mijl van Milford Haven. Dat
was in I914-19I8 nooit gebeurd Milford Ha
ven was in de Tweede Wereldoorlog de achil
leshiel van Albion
„Dat geeft een idee van de belangrijkheid
van het karwei dat de Nederlandse vissers
hier moesten klaren. Het varen in konvooi
was een succes Zolang die konvooien intact
bleven was het moeilijk voor de U-boten om
naderbij te sluipen en een koopvaarder te
torpederen. Het betekende dat het voor de
Knegsmarine nog belangrijker werd de vaar
geulen naar de Milford Haven Waterway en
de havens aan de westkust met allerlei soor
ten geniepige en slimme mijnen te blokke
ren."
