Oervissen geven
geheimen prijs
Wetenschap
Schaap met menselijk
gen levert protein
Aardbeving kondigt zich aan
Vuile lucht oorzaak
explosie allergie?
Twee miljard voor HDTV
Lawaai te lijf met anti-geluid
DINSDAG 21 APRIL 1992
REDACTIE BRAM VAN LEEUWIN HENK V
In diepe onderzeese grotten in het westelijk deel van de
Indische Oceaan is de evolutie van de kwastvinnigen of
Coelacanthini 400 miljoen jaar stil blijven staan. De we
tenschap kent deze grote vis uit gevonden fossielen. Aan
genomen werd dat de vis 70 miljoen jaar geleden was
uitgestorven, totdat bij toeval een levend exemplaar van
deze soort, Latimeria chalumnae geheten, werd gevon
den.
SEEW1ESEN CAREL WIEMERS/ANP
Professor Hans Fricke van het
Max Planck-Instituut voor Ge-
dragsfysiologie in Seewiesen bij
München bestudeerde samen
met zijn medewerkers Karen
Hissmann en Jürgen Schauer
nauwkeurig allerlei aspecten
van deze bijzonder interessante
vis.
Met de duikboten Geo en
Jago daalde hij met zijn colle
ga's af naar een diepte van 400
meter om de vis in zijn dagelijk
se omzwervingen te volgen. Een
film en vele foto's van de moei
lijk te volgen roofvis gaven het
een en ander prijs over het le
ven van deze diersoort.
Omdat bleek dat het dier zijn
jachtgronden op veel grotere
diepten heeft, vatte Fricke het
plan op een nieuwe onderzeeër
te laten bouwen. De 2 miljoen
Duitse marken die daarvoor no
dig zijn, liggen gereed en bin
nen niet al te lange tijd zet de
onderzoeker zijn ontdekkings
reizen naar de oceanische oer
tijd voort.
Ingevroren bij een tempera
tuur van 80 graden Celsius on
der nul liggen in zijn laboratori
um epkele jonge exemplaren
van deze diersoort en een vol
wassen dier van 140 centimer
lang. Duiken en bestudering
van de dode vis zijn tot nu toe
de enige mogelijkheden de nog
beperkte wetenschappelijke
kennis van de kwastvinnige aan
te vullen. Het boven water ha
len overleeft de vis niet. Omdat
hij op grote diepten leeft, bez
wijkt hij aan de zogenoemde
'duikersziekte' (de wisseling van
de waterdruk op verschillende
diepten).
De oervis, die door zijn vorm
en gedrag de overgang ken
merkt van het gewervelde zee
dier naar het land, wordt door
Hans Fricke samen met vele an
dere collega's gezien als de
voorloper van de amfibie. De
Latimeria is een viseter. Over
dag verschuilt hij zich in diepe
lavaholen. De dieren bevinden
zich daar in wisselende groepen
tot zo'n 12 stuks.
's Nachts gaan ze op roof
tocht en dalen af tot diepten
van ongeveer 700 meter. Het
bevreemdt Hans Fricke dat de
Latimeria zover naar beneden
gaat, omdat de daar te behalen
buit gering is. In vergelijking
met alle andere vissoorten heeft
de kwastvinnige een bijzondere
manier van voortbewegen. De
hoogleraar heeft elf verschillen
de bewegingsvormen waarge
nomen, waardoor het dier op de
meest extreme manieren kan
manoeuvreren.
Een opmerkelijke eigenschap
is dat de vis zich verticaal door
het water kan voortbewegen.
„Voorts is de Latimeria een zeer
snelle starter, een specialist op
dit gebied. Deze eigenschap
komt hem als roofdier uitste
kend van pas", aldus Hans
Fricke. De Latimeria kan, zo
schatten de onderzoekers in
Seewiesen, 10 tot 20 jaar oud
worden. Mogelijk nog ouder.
Daar zijn enkele aanwijzingen
voor. Ze kunnen 2 meter lang
worden en 100 kilo wegen.
In vergelijking met vissen van
soortgelijke grootte heeft de
kwastvinnige verreweg de lang
zaamste stofwisseling. Om in
zijn dagelijkse energiebehoefte
In diepe onderzeese grotten in de Indische Oceaan bleef de evolutie van de kwastvinnigen 400 miljoen jaar stil staan.
te voorzien hoeft hij slechts 10
tot 20 gram vis te eten. Waar
schijnlijk is volgens Hans Fricke
dit ook de reden waarom de
oervis in gebieden die arm zijn
aan buit, kan bestaan.
De Latimeria is levendbarend,
wat blijkt uit de studie die de
onderzoekgroep van het Max
Planck-Instituut naar het dode
materiaal verrichtte. Zij hadden
daarvoor een 98 kilo wegend
vrouwtje dat vorig jaar bij Mo
zambique werd gevangen, ter
beschikking.
In haar baarmoeder had het
dier 26 volgroeide jongen die 30
tot 35 centimeter groot waren.
Zij wogen 410 tot 508 gram elk.
De onderzoekers vinden dat de
jonge vissen 'wonderlijk groot'
ter wereld komen. De draagtijd
Tracy symbool nieuwe industrie
LONDEN SUSAN WATTS
THE INDEPENDENT
Een schaap dat een menselijk
gen toegediend kreeg, produ
ceert een waardevol protein in
haar melk. Tracey, het genetisch
geconstrueerde schaap, is het
symbool van een nieuwe indus
trie om dieren te gebruiken als
'biologische fabrieken' wanneer
traditionele technieken voor het
produceren van medicijnen of
chemicaliën te duur of te moei
lijk zijn.
Pharmaceutical Products, het
Edinburgse bedrijf dat Tracey
construeerde, sloot een over
eenkomst met Bayer, de Duitse
chemiegigant, om de chemi
sche stof te mogen gebruiken
die Tracey afscheidt in haar
melk. Het Schotse bedrijf ont
vangt ongeveer 33 miljoen gul
den, bestemd voor de bouw van
fabrieken.
Wetenschappers voegden een
menselijk gen toe aan Traceys
genetische materiaal toen zij
een embryo was. Het gen zorgt
ervoor dat zij een menselijk
protein, AAT, produceert in
haar melk. Ongeveer één op de
2000 mensen produceert te wei
nig van dit protein, .wat een le
veraandoening of longemfy
seem kan veroorzaken.
Ook koeien, schapen, geiten,
konijnen, ratten en muizen zijn
al genetisch geconstrueerd om
de chemische stof te produce
ren. Koeien hebben een chemi
sche stof geproduceerd die
voorkomt in moedermelk en
het ijzergehalte in het bloed van
baby's op peil helpt houden en
een antibiotische werking heeft.
Menselijk hemoglobine kan
worden aangemaakt in het
bloed van varkens en geiten
hebben een anti-bloedstoüings-
enzym geproduceerd.
In de meeste gevallen zijn de
ze chemische stoffen in kleine
hoeveelheden vrijgekomen. De
magere opbrengst en de moeite
die het kost om deze chemische
stoffen te 'oogsten' van de die
ren, laat wetenschappers weinig
hoop op commerciële exploita
tie van hun onderzoek.
Maar Tracey produceert on
geveer 30 gram protein in elke
liter melk ter waarde van on
geveer 13.000 gulden. AAT
wordt gewoonlijk geproduceerd
in dierlijke cellen in een labora
torium, een buitengewoon dure
procedure, en de dochteronder
neming van Bayer die AAT pro
duceert in de VS, kan niet meer
voldoen aan de vraag uit de hele
wereld.
Tracey heeft nu een lamme
tje, Tracey 2, en het bedrijf
hoopt aan het einde van de
eeuw een kudde te hebben van
een paar honderd schapen. Het
bedrijf werkt ook met schapen
die een middel met een bloeds
tollende werking produceren.
VERTALING LUUTJE NIEMANTSVERDRIET
Schapen via genetische manipulatie st aks biologische fabrieken?
FOTO GPD
DEN HAAG KERST HUISMAN
MEDEWERKER GPD
Duitse onderzoeksinstituten hebben een me
thode ontwikkeld om aardbevingen te kunnen
'voorspellen'. Onder verantwoording van prof. J.
Zschau van het Instituut voor geofysica van de
Christian-Albrechts-Universitat in Kiel en het
aardbevingeninstituut van het Turkse ministerie
voor bouw en nederzettingswezen vindt sinds
1984 in noord west-Anatalië een onderzoek
plaats naar minieme veranderingen in de aarde.
Dat is van groot belang, omdat bekend is dat
zware aardbevingen voorafgegaan worden door
uiterst geringe bodemtrillingen.
In het vaak door aardbevingen geteisterde
noordwestelijke gedeelte van Turkije wordt pre
cies vastgesteld hoe het gedrag van de aardkorst
is in de periode, voorafgaande aan een aardbe
ving. Bij dat onderzoek wordt moderne precisie-
apparatuur gebruikt: protonenmagnetometers,
die veranderingen in het magnetisch veld tot
zes cijfers achter de komma registreren, tempe-
ratuurwaamemers, die veranderingen in het
grondwater van een miljoenste graad Celsius
vaststellen en laserapparaten, die veranderin
gen van enkele millimeters in de afstand tussen
twee vaste punten op 10 kilometer afstand van
elkaar opmerken. Er wordt ook gebruik gemaakt
van satellietopnamen. De verkregen gegevens
worden in Duitsland verwerkt.
Vast staat, dat de uiterst minimale verande
ringen in de aardkorst voorafgaande aan een
beving vaak niet zijn opgemerkt, omdat men ze
toeschreef aan metereologische invloeden of
aan werkingen van het grondwater. Om derge
lijke storende invloeden uit te bannen, wordt
gebruik gemaakt van geavanceerde pretisie-in
strumenten.
De tot dusverre verzamelde gegevens worden
gebruikt voor het zogenaamde Seismolap-pro-
gramma. Dat is de afkorting voor SEISMic Over
LAPping. Uit gegevens die dit programma heeft
opgeleverd, blijkt dat aardbevingen zichzelf cir
ca anderhalve dag tevoren aankondigen. Er zijn
nu al zoveel voorbeelden verzameld, dat het
Seismolap-programma als bruikbaar wordt be
schouwd.
Turkije ligt in een tektonisch spanningsveld
tussen het Afrikaans-Arabische continent in het
zuiden en het Eurazische in het noorden. Door
de noordwaartse beweging van het Arabische
schiereiland wordt Turkije naar het westen ge
duwd en beweegt zich met een snelheid van en
kele centimeters per jaar in de richting van
Griekenland.
Het glijvlak tussen het Euraziatische plateau
in het noorden en het Turkse plateau in het zui
den is de zogenaamde Noordanatolische
Sprong, een meer dan 1000 kilometer lange
scheur in de aardkorst. Hier haken vooruitge
schoven delen van beide plateaus voortdurend
in elkaar, waardoor het tot tektonische spannin
gen komt, die zich bij overschrijding van een
kritische grens ontladen in een aardbeving. In
het onderzochte gebied komt het om de 15 jaar
tot een middelsterke of sterke aardbeving.
Aardbevingen veroorzaken een voortdurend
toenemende economische schade. Veertig jaar
geleden bedroeg de schade in Europa en Turkije
gezamenlijk circa 10 miljoen dollar per jaar. In
de jaren tachtig was het schadebedrag al geste
gen tot bijna 2 miljard dollar, en verwacht
wordt, dat nog voor 2000 de 10 miljard-grens
wordt bereikt.
Niet elke wetenschapper is overigens even
optimistisch over de kansen, aardbevingen te
voorspellen. Prof. dr. R. Meiszner van dezelfde
Christian-Albrechts-Universitat acht het niet
uitgesloten dat toch een deel van de aardbevin
gen zich niet laat voorspellen. Sommige experts
denken, dat aardbewegingen zoals in Turkije
worden gemeten, wel eens chaotischer kunnen
zijn als nu wordt aangenomen. Voorspellingen
kunnen daarom ontzettend moeilijk zijn.
schijnt 13 maanden te zijn.
Voor vissen ongewoon lang.
De Latimeria mag dan 400
miljoen jaar hebben overleefd,
op het ogenblik wordt hij met
uitsterven bedreigd. De popula
tie is betrekkelijk klein. Naar
schatting leeft bij de Comoren
een groep van zo n 150 tot ruim
500 dieren. Populaties op ande-
FOTO ANP
re plekken zijn onbekend.
Op verzoek van de medewer
kers van het instituut is de
kwastvinnige op de lijst de
meest bedreigde diersoorten
van de Washington-Conventie
geplaatst. Inheemse vissers van
gen jaarlijks een paar exempla
ren die op de zwarte markt wor
den verkocht of door de Como-
rezen zelf worden gegeten.
Hoogleraar wil onderzoek
UTRECHT ANP
„Het is hoog tijd de invloed van
luchtverontreiniging op het
menselijk immuunsysteem te
onderzoeken. Duits en Japans
studies sluiten niet uit dat de
vuilere lucht ten grondslag ligt
aan opmerkelijke stijgingen in
het aantal allergie-patiënten."
Dat zegt de nieuwe hoogleraar
dermato-allergologie aan de
Universiteit Utrecht, C. Bruijn-
zeel.
Volgens Bruijnzeel is er een
tendens om allerlei kwalen toe
te schrijven aan een allergie.
Ongeveer 10 tot 15 procent van
de Nederlandse bevolking heeft
last van een allergie. Hun li
chaam reageert op ongevaarlij
ke, niet giftige stoffen. Huidaan
doeningen, slijmvliesontstekin
gen en darmklachten zijn het
resultaat.
De boosdoeners zijn allerge-
nen, stoffen waartegen het im
muunsysteem niet bestand is.
Die komen voor in allerlei dage
lijkse produkten zoals voedsel,
cosmetica maar ook in huisstof
en in de lucht als stuifmeel.
Steeds meer mensen laten
zich onderzoeken op die aller-
genen. Daaronder ook aanko
mend studenten diergenees
kunde om te voorkomen dat ze
later als dierenarts allergisch
blijken voor honden en katten.
Bruijnzeel schrijft die stijging
toe aan de groeiende populan
teit van huisdieren en een ver
anderd voedselpatroon waarbij
zelfs al het Kiwi-allergeen is ge
signaleerd. Daarnaast bevat de
in opmars zijnde reformvoeding
veel allergenen.
Een andere belangrijke oor
zaak is de luchtverontreiniging.
Pollen van cederbomen kunnen
hooikoorts veroorzaken. In Ja
pan bestond er 10 jaar geleden
geen hooikoorts als gevolg van
die cederpollen, maar nu lijdt
10 procent van de Japanners er
aan, vooral in woongebieden
langs autosnelwegen. Gebleken
is dat roet en cadmiumdeeltjes
zich hechten aan de cederpol
len.
Computer laat
vooraf effect
cosmetische
chirugie zien
BLAMCUM JETTY CLAUS
Wie iets aan zijn gezicht wil la
ten veranderen, krijgt in het
Blaricumse ziekenhuis Gooi-
Noord sinds een half jaar te ma
ken met een geavanceerd com
putersysteem, dat toont hoe je
gelaat eruit ziet na de operatie
Cosmetische chirurgie wordt op
deze manier ook écht wat de
patiënt ervan verwacht had.
Op het beeldscherm ver
schijnt een foto van het QUlchl
In overleg met de patiënt tekent
de arts bepaalde veranderingen,
zoals het wegwerken van flapo
ren of hel corrigeren van een le
lijke neus.
Volgens KNO-arts H.D. Vuyk
is deze apparatuur in de VS al
volledig ingeburgerd. In ons
land wordt het alleen nog ge
bruikt door een tiental tandart
sen. dat zich toelegt op de cos
metische tandheelkunde
Volgens Vuyk is het heel be
langrijk dat de arts goed met de
patiënt overlegt hoe zijn neus.
kin. ooglid of oorschelp eruit
moet komen te zien. „Je hebt
toch de neiging om je eigen ge
dachten op dat gezicht te pro
jecteren, terwijl het om de wen
sen van de mensen moet gaan",
aldus Vuyk.
De operatiekosten, die ge
middeld 1000 tot 3000 gulden
bedragen, worden meestal door
de patiënt zelf betaald omdat
verzekeringen de ingreep niet
vergoeden als de reden louter
MtMttolh IN ftxh IN hri v'< ld
zelden een beletsel, ompat de
mensen er echt mee zitten Chi
rurgische ingrepen noodzakelijk
na een ongeluk of huidtumor,
waardoor een litteken of andere
verminking is ontstaan, worden
wel door de ziektekostenverze
keraars vergoed.
In het merendeel van de ge
vallen gaat het volgens Vuyk om
neuscorrecties. Een nieuwe
operatietechniek, waarbij het
stukje huid tussen de neusgaten
wordt doorgesneden en de huid
omhoog gehaald, maakt correc
ties eenvoudiger.
„Als je met iemand praat, kijk
je meestal naar de ogen. Soms
is de neus zo opvallend dat de
aandacht wordt afgeleid. De
mate van afwijking houdt trou
wens geen verband met de last
die iemand ervan heeft. Soms
stapt er iemand binnen en dan
denk je die komt voor zijn neus,
maar dhn blijkt dat hij voor iets
heel anders komt.
Uiterlijk is in onze maat
schappij erg belangrijk", zegt
Vuyk. ,,Je kunt wel uitgaan van
de oude calvinistische opvatting
dat de buitenkant er niet toe
doet, maar bij een eerste ont
moeting ga je daar toch op af
Mensen die er goed uitzien, lij
ken Nhmmcr co krijgen cilaM
andere positieve eigenschappen
toegedicht. Toch is er nog
steeds een drempel omdat de
mensen vaak door hun omge
ving worden afgeremd. Als je
merkt hoe blij de mensen na af
loop zijn. dan heb je echt een
voldaan gevoel."
BRUSSEL PETER DE VRIES
De EG trekt, als de 12 aangeslo
ten landen akkoord gaan, de ko
mende vijf jaar een kleine 2 mil
jard gulden uit om de invoering
te stimuleren van HDTV, de
haarscherpe hypermoderne te
levisie. Met het geld moeten
programmamakers, satelliet- en
kabelexploitanten en studio-be
drijven aangemoedigd worden
om te schakelen naar de nieuwe
tv-techniek.
Eind vorig jaar werden de Eu
ropese PTT-ministers het al
eens over de nieuwe standaard,
die geleidelijk de bestaande
PAL- en Secam-systemen moet
gaan vervangen. Europese elek
tronica-giganten als Philips en
Thomson hebben miljarden in
de ontwikkeling van de nieuwe
technologie geïnvesteerd, en
wilden in hun concurrentie met
Japan en de VS daarom deze
EG-steun.
HDTV onderscheidt zich van
de* klassieke televisie door de
veel bredere en scherpere
beeldbuis, die films op
'biscoopformaat' laat zien. Het
scherpere beeld wordt veroor
zaakt door de verdubbeling van
"het aantal beeldlijnen van 625
naar 1250. De huidige studio's,
opnameapparatuur, satellie
ten, kabels én toestellen moeten
daarvoor flink worden aange
past of zelfs helemaal vervan -
gen.
De nieuwe tv toestellen zijn
nu nog zeer kostbaar. Daarom
komt er eerst een 'overgangs-
standaard'(D2-MAO, waardoor
de speciale programma's ook
zijn te zien op een aangepast
bestaand toestel.
DENDERMONDE NICO HYLKEMA
Philips gaat samen met het Amerikaanse NCT de
anti-geluidsmarkt op. Commercieel managervan
Philips Speaker Systems in het Belgische Dender-
monde, Denis Hermans, verwacht dat de eerste
Erodukten mogelijk al volgend jaar op de markt
omen. Dat is opmerkelijk snel. Wie tot voor kort
bij Nederlandse onderzoeksinstituten vroeg naar
de de stand van zaken rond anti-geluid, kreeg
veelal te horen dat het stadium van toepassing
nog ver weg was. Nu praat Hermans al over auto-
uitlaten en huishoudelijke apparatuur met venti
latoren.
Hqj principe is simpel: geluid plaatst zich voort
via trillingen. Als je er in slaagt een systeem in
stelling te brengen, dat het negatief van die trillin
gen tegelijkertijd aanbiedt, dan schakel je het ge
luid uit Dat kan aK je bij d> hron CCD mn POfoOfl
of een ander apparaat voor de opvang van trillin
gen plaatst, en bij de uitgang luidprekers die met
net negatief de trillingen bestookt
Heel veel lawaai speelt zich af op een lage fre
quentie tot ongeveer 1000 Here. Op die lawaai-
bronnen richt het anti geluid zich het eerst, om
dat daar het anti geluid vanaf een relatief grote
afstand (30 centimeter) kan worden aangeboden.
Hoe hoger de freauentie, hoe dichterbij men
moet beginnen met bestrijding van het lawaai.
Er is nog een beperking: de geluidsbron moet
vrij gelijkmatig zijn en niet te snel Een micropro
cessor moet het opgevangen geluid omzetten in
anti geluid en dat moet heel snel. Al te gevarieerd
geluid, zoals muziek, vereist een nog niet be
schikbare. razendsnelle processor Dok een geluid
als een geweerschot is bijvoorbeeld te snel
Ondanks die beperkingen lijkt het aantal toe
passingen groot. Een nu al reële toepassing is de
uitlaat Dat biedt twee voordelen. Niet alleen
neemt het systeem meer geluid weg dan de tradi
tionele uitlaat, bovendien treedt er door de vrije
uitstroom van uitlaatgassen een energiebespanng
op tot zo'n 5 procent.
Verder denkt men bij Philips aan alle produk
ten met ventilatoren, zoals computers, huishou
delijke apparatuur, kortom alles wat koeling no
dig heeft en in anti-geluid» gehoorbesc hermers
