'Ik moest dit boek wel schrijven'
Tv-verslaving
ZATERDAG 4 APRIL 1992
Een Canadese krant schreef over de roman 'De
Oude Man en meneer Smith'dat Peter Ustinov
'God naar zijn eigen beeld had geschapen'. Dat
vindt de 71 -jarige wereldvermaarde acteur en
schrijver veel te veel eer. In zijn nieuwe boek laat
hij God en de duivel wel een opvallend bezoek
aan de aarde brengen. Met één opvallende
vraag: gelooft dé mens nog?
In den beginne schiep God den hemel
en de aarde. De aarde nu was woest en
ledig, en duisternis lag op den vloed, en
de Geest Gods zweefde over de wateren.' Zo
begint de bijbel, het boek dat het meest is
vertaald en dat de meest ver strekkende in
vloed op de mensheid moet hebben gehad.
De aarde is inmiddels niet meer woest en
ledig althans niet in de zin van Genesis 1,
verzen 1 en 2. Als de schepper nu zou terug
keren 3an zou hij zijn eigen creatie niet meer
herkennen. Preciesdie veronderstelling
stond aan de basis van De Oude Man en me
neer Smith, de gelijkenis waarmee Peter Us
tinov opnieuw de bestsellerlijsten beklimt.
Ustinov laat God èn de duivel een werkbe
zoek aan de aarde afleggen. Tijdens hun kor
te visite vallen ze van de ene in de andere
verbazing en werken ze zich al snel in de nes-
„Wat de overeenkomst tussen het begin
van het scheppingsverhaal en mijn boek is?
In het begin was er niets, dat was bij mij óók
zo." Sir Peter, met de gezetheid die een 70-
jarige waardig is, rolt van pure pret over een
driezitsbank in een Amsterdamse hotellobby.
„Nu de rol die de godsdienst in onze wester
se samenleving speelt is teruggebracht tot
marginale proporties, moest Lk dit boek wel
schrijven."
„Dèt voornemen van mij voerde God terug
naar de schepping die hij ooit in zeven dagen
klaarde. Hetzelfde gold voor de duivel. Zij
wilden echt weten of geloof dan wel godslas
tering zo onbelangrijk zijn geworden als ze
was verteld. Het antwoord is ja èn nee. In
Holland bijvoorbeeld is.de invloed van het
christendom en de christelijke cultuur nog
sterk aanwezig; je kunt dat herkennen aan
het zuilensysteem bij de omroep en de ver
schillende gezindten. Maar het christendom
is hier anderzijds ook alleen nog maar een
traditie. Een echo van het verleden."
In de hotellobby kraait geen haan, maar
een forse papegaai het hoogste lied. Ustinov
fronst even de wenkbrauwen en maakt een
toegeeflijk gebaar. „Ik geloof dat de mens in
stinctmatig nog steeds behoefte heeft aan
een godsdienstige beleving. Zelf vind ik het
bijvoorbeeld zeer moeilijk om als agnosticus
Peter Ustinov laat Goden de duivel een bezoek aan de aarde brengen
door het leven te gaan, want ik kan niet gelo
ven dat je alles om ons heen enkel op de evo
lutie en het genius van de mens kunt terug-
Ustinov plaatst zijn hoofdpersonen, die hij
De Oude Man (God) eh meneer Smith (De
Duivel) noemt, in het centrum van de we
reldlijke macht. Washington dus, na het in
eenstorten van de Sovjetunie het enige ze
nuwcentrum. De Oude Man besluit aan het
begin van de gelijkenis de nacht door te
brengen in een klasse-hotel. Ten overstaan
van een ongelovige hotelreceptionist kondigt
God het voornemen aan een bezoek af te leg
gen aan het Witte Huis, als op dat moment
ook de duivel zijn opwachting maakt.
...Op dat moment trok een andere oude
man de aandacht, die met tiuee afschuwelijke
plastic koffers in zijn hand de draaideur pro
beerde binnen te komen. Zijn haar was zwart
en vettig en leek, in slierten langs zijn gezicht
hangend, de wanhoop zelf te verbeelden. Zijn
gelaat vormde een opvallend contrast met de
gladde, mollige trekken van De Oude Man.
Angstwekkend doorgroefd, pokdalig, wrakkig,
vertrokken tot een melancholiek masker, de
zwarte ogen, die de zwijgende getuigen sche
nen te zijn geweest van alle denkbare ver
schrikkingen, trillend van de tranen die zich
met vaste tussenpozen verloren in de perka
menten groeven van zijn wangen.
'Mon Dieu', zei de receptionist die de wor
steling aanzag. 'Hij lijkt ouder dan God.
'Nee, we zijn ongeveer even oud', merkte De
Oude Man op...
„Ik zeg heel dikwijls dat ik in niets geloof',
zegt Ustinov met nadruk. Zijn massieve ge
stalte oogt als een kruising tussen de blozen
de verschijning van Engelands voormalige
premier Edward Heath en de kordate ernst
van Orson Welles. Twee samengeknepen
ogen voorkomen dat Sir Peter naïef de wereld
in blikt. „Maar ik kan het niet staande hou
den. Ik ben namelijk bereid om me elk mo
ment te laten verrassen." Ustonov lacht
schuddebuikend, alsof zijn humor geboren
wordt in een onzichtbare wijnkelder, die veel
belooft maar vooralsnog weinig openbaart.
Ik gooi er de theorie van de Big Bang te
genaan, de oersoep waarin de planeten als
balletjes gehakt hebben rondgedraaid voor
dat ze het firmament vormden. Ustinov bil
lijkt het. „Zou er een masterplan achter de
„De mens beschikt niet over de autoriteit dat
hij kan vaststellen of hij het op geestelijk ge
bied bij het juiste eind heeft Het maakt princi
pieel dan ook niet uit of iemand een boom ver
eert of een vulkaan."
FOTO •JJNITED PHOTOS DE BOER POPPE DE BOER
Ustionov ziet een parallel tussen het mid
deleeuwse mystieke geloof - de gedachte dat
elk mens een stukje God kan zijn of zich één
met het goddelijke kan voelen - en deze tijd.
Sir Peter „Volgens mij zie je die mystiek te
rug in de vorm van opkomen voor het milieu.
Ik vind dat ook van grote waarde. Er is geen
grotere troost tegenover de angst voor de
dood mogelijk dan het acute gevoel voor het
behoud van het natuurlijke evenwicht dat de
mensheid momenteel ontwikkelt. Als we
voor het milieu, voor de ecologie opkomen
drukken we opnieuw het geloof uit dat we er
gens één zijn. Als consequentie van die ge
dachte kan het niet anders dan dat de geest
van Beethoven hier nog ergens moet rond-
Ustinov wijst er op dat hij door die overtui
ging bepaald niet als een ongelovige door het
leven stapt. „Niets verdwijnt meer, alles ver
andert in iets anders, reïncarneert, transfor
meert." Bloedserieus: „Ik herinner me dat
Ludwig me vroeg wat ik voor tekst op mijn
grafsteen zou wilen zien. 'Betreed het gras
niet', zei ik. Wat er op mijn steen staat, doet
er niet meer toe."
De mens Ustinov gelooft dat hij zal voort
leven.
Aan ideologie heeft Ustinov een hartgron
dige hekel - in die zin is 'De Oude Man en
meneer Smith' een buitengewoon politise
rend boek. De schrijver veracht dogma's en
meent dat de geschiedenis bewijst dat men
sen ten onrechte worden vervolgd voor hun
gedachten in plaats van voor hun daden. In
het boek laat Ustinov God en de duivel zich
verbazen over de verwording van zowel de
Amerikaanse als de post-marxistische sa
menleving, maar ook over de hoogmoed van
Gods plaatsvervanger in Vaticaanstad.
„Het christendom is even verachtelijk als
het communisme, zodra het zich politiek wil
laten gelden. Het marxisme heeft veel te
hoog gemikt, het is godsonmogelijk die idea
len en masse te verwezenlijken. Zodra zo'n
ideologie faalt, wordt het giftig, lui, corrupt,
smerig. Wat er nu gebeurt met Rusland is dat
het land in reactie op zijn geschiedenis alles
imiteert wat aan onze samenleving juist het
slechtste is. Toch zijn er ook in die commu
nistische staat ideeën verwezenlijkt waarvan
schepping steken? Ik weet het niet", peinst
hij. „Ik geloof in de gedachte dat indien God
bestaat, hij ook verantwoordelijk is voor het
bestaan van de duivel. Want in den beginne
werd God niet herkend omdat hij exact het
zelfde voorkomen als ieder ander had. Hij
had namelijk de mens naar zijn eigen aange
zicht geschapen."
Bedoelt de schrijver te zeggen dat God het
clair-obscur van de satan nodig had? Dat
licht slechts kan bestaan bij de gratie van het
duister? „Exactly. In andere woorden: goed
en kwaad vullen elkaar altijd aan. En in twee
erlei opzicht: goed is beter dank zij het kwa
de, en het boze oogt vuiler dank zij het goe
de."
De Oude Man en meneer Smith ontpop
pen zich als twee bevriende globetrotters bij
wie de naïviteit langzaam plaatsmaakt voor
wereldwijsheid. Ze volgen eigenlijk de mars
route die hun geestelijke vader zelf in de loop
van een halve eeuw lange loopbaan heeft af
gelegd. Peter Ustinov heeft niet alleen als
schrijver, maar ook als acteur een magische
naam opgebouwd. Hij vergaarde tweemaal
een Oscar voor de beste mannelijke bijrol
(Spartacus, 1961 enTopkapi, 1964), drie Em
my Awards voor diverse tv-rollen, en één
Grammy (voor zijn vertellersrol in Von Kara-
jans klassieke vertolking van Prokofjevs 'Peter
en de Wolf).
Ustinov is de vleesgeworden wereldburger.
Half Russisch, half Duits van vaders kant.
Half Russisch, kwart Italiaans en kwart Frans
van moeders zijde. Zijn ambassadeurschap
voor Unicef lag eigenlijk in het verlengde van
een doorwrochte loopbaan als journalist en
toneelschrijver. Zijn talent als dialoogschrij-
ver bereikte een hoogtepunt in 'Beethovens
Tiende', zijn gevoel voor understatement en
gentlemanlike gedrag kwam misschien wel
het mooist tot uiting in zijn perfecte rol van
Agatha Christie's favoriete Belgische speur
neus Hercule Poirot. Het mag nauwelijks ver
wonderlijk heten dat al dit talent en alle daar
uit voortspruitende levenservaring misschien
wel het best tot z'n recht kwam in een One
Man Show (An Evening With) die schandelijk
genoeg Nederland niet bereikte, noch in le
venden" lijve noch als tv-registratie.
In hun opvallende speurtocht naar het
menselijk karma belanden De Oude Man en
meneer Smith in één van de tv-erediensten
die dagelijks in Amerika van kust tot kust
worden uitgezonden. God denkt even dat het
geloof nog werkelijk bestaat als een lugubere
televisiepredikant. Henchman tijdens de
uitzending een zalvend gebed uitspreekt.
'God is hier vanavond. Dit is zijn huis. Dit
zijn zijn glas-in-lood muren... zijn home vi
deo's overal rondom ons... Wij zijn zondige
kinderen... Hij woont hier, bij ons... in onze
harten en onze hoofden... en laat me dit zeg
gen, mensen... Als Hij zou besluiten zich hier
vanaiond kenbaar te maken... om te verschij
nen in iedere vermomming die... hij, in zijn
oneindige wijsheid, zou kiezen... zou ik hem
meteen herkennen, en zou ik zeggen... namens
u... O Here God, we groeten u in alle een
voud...
De Oude Man verhief zich en begon het po
dium te beklimmen.
Een veiligheidsmedewerker hield hem te
gen
je kunt daar niet heen, oudje. Het volgende
onderdeel is gebedsgenezing.
'Ik ben herkend', zei De Oude Man.
Het incident illustreert hoezeer het reli
gieus beleven voor miljoenen ongelovige tv-
kijkers is teruggebracht tot uiterlijk vertoon
en voor gelovigen tot cliché. Toch heeft de
mens volgens Ustinov een enorme behoefte
aan religie, ook al wordt die vaak onbelust
beleefd. „Daarom suggereer ik, herstel, daar
om stelt de duivel in dit' boek gedurende
diens meer beschaafde momenten voor dat
aanbidding zelf belangrijk is. Aan wie of wat
de mens eer betuigt, doet niet ter zake. Het
wezen van de menselijke behoefte om te ge
loven is dat hij aan aanbidding of verering
doet."
„De mens beschikt niet over de autoriteit
dat hij kan vaststellen of hij het op geestelijk
gebied bij het rechte eind heeft. Het maakt
volgens mij principieel dan ook niet uit of ie
mand een boom vereert, of een vulkaan -
zoals bij een primitieve stam het geval kan
zijn - of de zon. Elke agnosticus stelt zich
mijns inziens dan ook lui op. Hij zoekt geen
verklaring voor de uitzonderlijke dingen die
zich hoe dan ook rondom hem afspelen; veel
in de Schepping is niet verklaarbaar volgens
de wetten van de logica Een agnosticus die
ontkent dat er een hogere macht bestaat en
geen verklaring heeft, durft in de regel ook
niet op zijn gevoelens of instinct af te gaan
Iemand die bidt of een god vereert doet dat
wel. ik schat instinct hoger in dan elke logi-
ik hoop dat ze niet verloren gaan. Ik kan me
een heel wat slechter lot voorstellen dan dat
van een baby in de (voormalige) Sovjetunie.
Tuurlijk, als puber had je het daar zwaar, om
van een. volwassene maar te zwijgen. Maar
de voorzieningen voor kinderen waren daar
hun tijd ver vooruit. Ze hidden fantastische
crèches."
The American Way of Life krijgt er van
langs in .Ustinovs smeuïge, lucide en typisch
van understatements voorziene Engelse taal
gebruik. De FBI en CIA volgen God en de
duivel als verdachte figuren op de voet, en
proberen hen enkele keren te arresteren. De
veiligheidsdiensten blijken te lijden aan een
mate van aderverkalking welke die van
Reagan overtreft. Sir Peter imiteert de voor
malige B-acteur op voortreffelijke wijze.
.Amerika decadent? Nog net niet helemaal.
Maar leeg, ja, bijna decadent."
De Verenigde Staten doen Ustinov sterk
denken aan het Romeinse Rijk in de tijd dat
Jezus op aarde rondstapte. Sir Peter: „De ver-
wordingis ongelofelijk! Je stapt in Amerika
naar eed bankmanager, en hij zit naast een
bronzen borstbeeld van zijn voorganger, een
opgevouwen vlag en een adelaar. Hij heeft
zijn benen op het bureau, zijn schoenen uit
getrapt, en hij zegt tegen je: Why don't u>e
discuss this poolside over lunch?' Terwijl hij
tijdens de lunch wordt gemasseerd, herhaal
jij je verzoek om een persoonlijk leninkje.
The Roman Way of Life is all around. Als je in
Amerika vraagt om tien dollar, word je naar
buiten gezwiept. Als je een miljoen wilt heb
ben, hoor je: Let's kick this around.
Hah aha."
Ustinov heeft geen idee wat er van de we
reld terechtkwam worden als het geloof hele
maal zou worden afgedankt. Als vooraan
staand lid van een internationale lobby die
ijvert voor een krachtiger Verenigde Naties
moet hij niets hebben van Bush' nieuwe we
reldorde. „Ik zou het vervelend vinden voor
moralist te worden versleten, maar Die Neue
Weltordnung - die kenden we al, niet?"
Hij spreekt opeens Duits met een Hitler-
achtige tongval. „En toen lag het ook zwaar
op de maag. In mijn column in The Euro
pean heb ik al verschillende keren gewaar
schuwd voor de situatie waarin één land uit
maakt wat de normen zijn voor de interna
tionale gemeenschap. De Golfoorlog en de
affaire-Noriega zijn een farce. Ze tonen de
heilige verontwaardiging van één kant (icen
mens kan ongestraft voor God spelen.
Slel, iemand gebruikt vrijwel iedere dag een
middel dat op den duur de volgende symptomen
geeft. Op de eerste plaats een sterke vervaging
van de grens tussen fantasie en werkelijkheid,
soms uitmondend in een volledig realiteitsver
lies. Verder ernstige contactarmoede en ont
wrichting van de communicatie met anderen.
Als de betrokkene zich onder invloed van het
middel uit, dan mompelt hij meestal iets voor
zich uit. Bij onthouding ontstaat al snel onrust
en een gevoel van absoluut niet meer weten wat
te doen.
een gedragspatroon
FF met deze kenmerken?
Antwoord: tv-verslaving. Vraag:
hoe vaak komt die verslaving
voor? Antwoord: bij ten minste 7
op de 10 mensen.
Een paar klinische gevalsbe
schrijvingen. Drie jaar geleden
vertelde de Amerikaan Larry
Hagman in een interview met
het weekblad Time dat hij op
straat regelmatig werd lastigge
vallen door mensen die hem
kwalijk namen dat hij zijn (ex-
vrouw zo slecht behandelde.
Een jaar geleden vertelde een
collega van Larry, eveneens in Ti
me, dat hij op straat door een
paar mannen was aangevallen en
naar het politiebureau gesleept.
Wat Larry en zijn collega gemeen
hebben is dat ze beide televisie
acteur zijn. Larry speelde de rol
van JR in de serie Dallas en was
als zodanig ook de (ex)echtge-
noot van Sue Ellen. Larry's colle
ga speelde in een aflevering van
de nog lopende serie America's
Most Wanted (De Meest Gezoch
te Mannen van Amerika) de rol
van een beruchte, nog altijd
voortvluchtige misdadiger.
De meeste mensen zullen ver
moedelijk van zichzelf beweren
dat zij realiteit en fantasie nooit
op zo'n manier door elkaar ha
len. Maar aangenomen dat ze
gemiddelde televisiekijkers zijn,
overschatten ze zichzelf schro
melijk. In zijn uiterst lezenswaar
dige boek 'Die Werbelawine' (De
Reclame-lawine) laat de Duitse
schrijver Ulrich Eicke op schok
kende wijze zien hoe televisie- en
reclamemakers eigenlijk niks an
ders doen dan op schandelijke
wijze proberen ons fantasie voor
realiteit te verkopen. En daarin
slagen ook.
Als televisiereclame werkelijk re
alistische, zakelijke informatie
over kwaliteit, produktverschil en
prijs zou moeten geven, dan zou
de STER binnen een paar weken
op de fles zijn. Want de consu
ment zou er snel achter komen
dat er nauwelijks nog kwaliteits
verschil is tussen bijvoorbeeld
shampoos of tussen wasmidde
len.
Reclame voor zulke produkten is
inhoudelijk volstrekt zinloos ge
worden. Daarom krijgen we in
plaats van zakelijke informatie
allerlei niet ter zake doende fan
tasiebeelden opgedrongen, vari
ërend van blote borsten tot dol
gelukkige gezinnen waarin ieder
een altijd net schone kleren aan
heeft en de koffie precies klaar is
op het moment dat er weer een
kind met een hagelwitte luier aan
wordt geboren. Van informatie is
hier natuurlijk geen sprake meer,
van conditionering (leren een
produkt met een bepaald gevoel
te associëren) des te meer. De
kijker wordt als proefdier bena
derd.
Maar datzelfde gebeurt ook bij
wat het echte televisiewerk heet.
Veel zogenaamd nieuws wordt
gemaakt. Een voorbeeld. Tijdens
de opstand op het Plein van de
Hemelse Vrede in Peking beslo
ten de Chinese autoriteiten op
een bepaald moment de satel
lietverbinding te verbreken Beel
den konden niet meer worden
overgezonden, maar radio- en
telefoonverkeer bleef normaal
mogelijk. Wat deed het Ameri
kaanse tv-station CBS? Het kocht
van China het laatste stukje sa
telliet-tijd en plande een nieuws
uitzending op het moment dat
de autoriteiten de beeldverbin
ding zouden verbreken. Toen dat
inderdaad gebeurde, verbraken
de CBS-produccrs tijdens de uit
zending ook het telefoonverkeer
met huQ correspondent in Pe
king. Dat deden ze om bij de kij
kers de indruk te wekken dat er
ergens een ouwe Chinees met
een schaar alle verbindingslijnen
zat door te knippen
Een ander voorbeeld Tijdens de
eerste dagen van de Golfoorlog
zaten honderden miljoenen
mensen over de hele wereld te
kijken naar beelden waarvan we
inmiddels weten, dank zij onder
meer de openhartigheid van ge
neraal 'Woestijnstorm' Schwarz
kopf zelf, dat daar geen hout van
klopte, dat ze absoluut de reali
teit niet weergaven.
Eicke drukt het heel treffend uit:
zoals de staalindustrie ijzererts
en de chemische industrie aard
olie als grondstof gebruikt, zo ge
bruikt de kijkindustrie gedachten
en gevoelens van mensen voor
onbeperkte en licentie-vrije be
werking, verandering en exploi-
Het bespelen, het manipuleren
van gevoelens en gedachten is de
voornaamste doelstelling van de
kijkindustrie geworden. Om dat
te kunnen doen moet je toegang
tot het brein hebben en die krijg
je natuurlijk alleen maar in vol
doende mate als je mensen aan
het scherm weet te kluisteren, als
je ze weet te ver'slaven'.
Verslaven wil zeggen dat je ze
zo ver weet te krijgen dat ze hun
levensritme zo veel mogelijk af
stemmen op het middel dat je in
de aanbieding hebt. Televisiema
kers zijn in feite weinig anders
dan dealers, pushers, en dat we
ten ze zelf maar al te goed. Hun
ongezonde belangstelling voor
kijkcijfers verschilt in wezen wei
nig van de belangstelling die Co-
lumbiaanse drugsbaronnen heb
ben voor het aantal verslaafden
in de wereld.
De vraag hoe goed, hoe gezond
het voor de kijker is wat hij in
zijn brein geduwd krijgt, is voor
tv-producenten onbelangrijk.
Net zo onbelangrijk als de waag
of de kijker begrijpt wat hij voor
geschoteld krijgt. Waar het om
gaat is hem of haar er zo lang
mogelijk bij te houden. En om
dat te bereiken moet je zo veel
mogelijk het kritische, zelfstandi
ge denken uitschakelen en zo
veel mogelijk inspelen op het be
vredigen van 'lagere' behoeften
als agressie, sensatie, sex. mate
rieel gewin (de rad-van-fortuin -
cultuur), uiterlijke schoonheid,
gemak, comfort.
Zo raken we langzamerhand vol
ledig ondergedompeld in een
media-brij waarin het gaat om
uiterlijke schijn en niet om hoe
de dingen zijn. Onze taal heeft
zich daaraan al aangepast. 'Heb
je gezien dat...' is een van de
meest gebruikelijke openingszin
nen voor veel gesprekken. Wat
dan volgt is een uitwisseling van
buis-'waar'nemingen. waarvan
de sprekers klakkeloos aanne
men dat ze correct zijn omdat 'ze
het zelf gezien hebben".
Zoals eicke cynisch opmerkt,
bedient de religie van onze tijd
zich van een catechismus waarin
maar één regel voorkomt: Zien is
geloven. Maar, zegt hij ook. alle
hoop is niet verloren zolang er
nog vier categorieën kijkers zijn,
te weten: 1ae Sponsen, die alles
opnemen, alles slikken; 2) de
Zandlopers, die niks opnemen,
langs wie heen gaat. 3) de Filters,
die alleen de vuiligheid vasthou
den; en 4) de Diamanten, die het
(schaarse) licht opvangen en
naar de omgeving weerkaatsen.
Het valt te hopen dat dwmonds
inderdaad forever zijn.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische
en gezondheidspsychologie
