Brazilië houdt nog steeds
een beetje van Maurits
ZATERDAG MAART 1992
ZATERDAGS
7
Johan Maurits van
Nassau heeft in Bra
zilië een onuitwisbare
indruk achtergelaten.
FOTO CPD P1ETIR VAN
Jaren geleden stuurde
een Braziliaanse televi-
Fort Orange, destijds door de Hollanders gebouwd, ligt a
bij Recife.
schip in gedragen door het water heen.
Twee miljoen Brazilianen zagen de film.
H Enkele maanden geleden exposeerde het
Dm Museum voor Moderne Kunst (MASP) in Sao
et Nederlandse Brazil,é-avon- Pauto schilderijen van EckhouI en an.
tuur was bedacht en gefinan-
cierd door de Westindische dere ™°™«pen NedeHands-Braztlie.
Compagnie. Brazüië was in de zeventiende peni^end mensen bezochten de ten-
eeuw' de belangrijkste suikerleverancier van Mauri,™a™u'
Europa. Dat betekende groot geld. En de
Westindische Compagnie kon
opkikker goed gebruiken.
financiële den Hi' lcgde op ware P°°tte de bevolking,
vruchten en beesten vast. Een visuele antro-
DaT de^gézTn'daarvoor al 100 jaar P»e studie dus.
Luchtspiegeling
die toestand bevindt de Bra-
zich - doet mijmeren. Het
Crisis - want i
ziliaanse e
opinieweekblad 'Veja' vyoeg zich af n
leiding van de tentoonstelling hoe Brazilië er
zou hebben uitgezien als de Nederlanders
maar waren gebleven en Rio de Janeiro vermoede-
7000 N'euw Rotterdam had geheten. Als Brazi-
t lianen blauwe ogen hadden gehad en de in-
n flatie niet meer dan vijf procent per jaar
(zoals in Nederland) zou bedragen.
Het paradijs dat de Brazilianen
daarbij voorstellen,
werk hadden gemaakt van Brazilië
land als het hunne beschouwden, was een
detail. We zaten in het staartje van de Tach
tigjarige Oorlog met Spanje. Daardoor wer
den de kolonies van Portugal. Spanjes na
tuurlijke bondgenoot, automatisch 'vijande
lijk gebied'.
Dus verschenen op 14 februari 1630
liefst 69 compagnieschepen met ruim
matrozen en soldaten aan boord in cle wate
ren van Pemambuco, het centrum van de
Portugese suikerexport. In drie dagen hadden
de Hollanders het verzet van de Portugezen
gebroken. Vierentwintig jaar duurde de Ne-
Hprlanrkp hpprsrhannii in hpf soikpmaradiis: f ®fn lucbtspiegeLing, al
dus Veja. Want de apartheid in
Zuidafrika, de massamoorden in
Indonesië en het Suriname van
van Omnje^De'Westindische ComfTagnie'had een legerleider „die naar verluid,
hem vrJ een vorstelijk salaris ing'eiTurd als .ff™"*
militair en gouverneur voor de nieuwe kolo
nie. Als het even kon moest hij het gebied
uitbreiden. Maurits maakte van de han- Dc.f
omgedoopt tot Mauntsstadt, Maunciopolis Tnpn pr in q,lrin!lnp „n„ ppn
op z n Portugees.
De gouverneur vertrok zeven jaar later met .„«cm was w
- ndpr vvip lain- ^btenaren stipt. Maar dat
siemaker zijn verslag
gevers de straat op.
Twintig toevallige
voorbijgangers kregen
de volgende vraag
voorgelegd: Stel dat er
keus was geweest, wie
hadden ze dan het
liefst als kolonisator
gehad, de Nederlan
ders of de Portugezen?
De Nederlanders, ant
woordden alle onder
vraagden. Brazilië
werd weliswaar geko
loniseerd door de Por
tugezen, maar ook de
Nederlanders hadden
delen in de noordoost
hoek van het land en
kele jaren in hun bezit.
Gouverneur prins
'Mauricio' Maurits van
Nassau heeft in die pe
riode een onuitivisbare
indruk achtergelaten.
derlandse heerschappij in het suikerparadijs:
van 1630 tot 1654.
In 1637 arriveerde graaf Johan Maurits van
Nassau-Siegen, een achterneef van Willem
maakt", zijn alle produkten 1
Nederlandse heerschappij.
De ambassadeur van Suriname
niets. De Nederlanders v
jaar weg, of er was niks r
,Toen er in Suriname nog
buitenlandse macht
zegt
iren nog geen tien
er van over. Brazi-
?n eeuw onafhankelijk. De
corruptie van nu kan je'de Portugezen niet
aanrekenen."
„Brazilië zou een bloediger verleden heb
ben gehad met de Nederlanders", gelooft
John Schlanger (46), een Braziliaan die zijn
halve leven al in Nederland woont. Brazilië
kreeg zijn onafhankelijkheid praktisch ca
deau van de Portugese koninklijke familie in
1822.
Schlanger: „Chaos en losbandigheid vor
men de charme van Brazilië. De Nederlandse
degelijkheid van de Hema past niet in de tro-
denude Hollanders''htm "eerste 'dramatische Pc" Ne' zo min 3)5 he' lk
Hollandse prins was heel even gouverneur van zeventiende-eeuws 'suikerparadijs'
het geworden zou zijn, maar vast
et zo divers als nu."
Schlanger gaat regelmatig terug naar zijn
Nederlandse is
gehuwd, levert hem keer op keer spontane
zijn zestig man 'hofhouding', onder wie kun-
'Hij was eigenlijk
de beste die we
ooit hebben gehad'
stenaars en wetenschappers. De compagnie
vond dat de prins en zijn gezelschap, die al
len op kosten van Amsterdam aten en dron
ken, te duur waren geworden. Zeker gezien
de tegenvallende inkomsten uit Pemambuco.
Na het vertrek van Maurits werd de guerril
la-oorlog heviger. In 1648, vier jaar later, le
den de Hollanders hun eerste dram
nederlaag (meer dan duizend doden
wonden) in de Slag "bij Guararapes, een heu
vel buiten de stad. Het was de eerste grote
veldslag die op het continent geleverd werd. ophllwH lpvprl J,
Later zou er nog een volgen. De strijd ging
door en in 1654 vertrok de laatste Hollander.
Pro-Nassau
Het spijt de Brazilianen nog steeds. De mees
ten wensen vandaag de dag met terugwer
kende kracht kolonisatie door Nederland.
Waarom? Omdat Nederland rijker is dan Por
tugal. zegt een taxichauffeur. Omdat Neder
landers ordelijker zijn. vindt een portier. Om
dat corruptie en ritselen dan nooit zo'n
vlucht hadden genomen, gelooft een bank
employé. Omdat Nederlanders goede zaken
lieden zijn - zie de grote multinationals - en
daar hadden de Brazilianen veel van kunnen
leren, meent de bakker op de hoek.
Maar zou het de Brazilianen dan echt beter
zijn gegaan? Paulo Thiago (46), een filmregis
seur. relativeert het allemaal. „Alle bezetters
willen hetzelfde: veroveren en domineren. De
Portugezen verschilden daarin niet van de
Westindische Compagnie en omgekeerd."
Maar hij maakt een aantekening: de Ne
derlanders hebben hun goede naam te dan
ken aan prins Maurits. Maurits verbood mar
teling. verordonneerde .vrijheid van gods
dienst, gaf iedereen dezelfde rechten en or
ganiseerde inspraak. Het was de Hollandse
gouverneur die het eerste parlement van
Zuid-Amerika installeerde. Thiago weet het
zeker: „Als prins Maurits nog twintig jaar was
gebleven, was Brazilië Nederlands geworden.
Iedereen hield van die man."
Thiago maakte jaren geleden een bio
scoopfilm over de Nederlandse bezetting. 'A
Batalha dos Guararapes' (De Slag van Guara
rapes) laat zien hoe het mengelmoesje van
Portugezen. Indianen, mestiezen en neger
slaven voor het eerst gezamenlijk optreedt.
„De strijd legen de Hollanders heeft de natie
Brazilië gecreëerd," zegt Thiago.
Met drie anderen schreef hij het draaiboek
op grond van een vrije interpretatie van do
cumenten uit die tijd. De film is anti-Hol
lands, maar pro-Nassau. Als Maurits van
Nassau vertrekt, is de stad in rouw gedom- pe Monte dos Guararapes.
pckl an heinde en ver komen stamhoofden Portuge2en 2ijn verslagen
hem eer bewijzen. HIJ wordt letterlijk het
gelukwensen op. Bij een recent bezoek aan
Rio de Janeiro wilde een taxichauffeur onder
geen beding geld van hem accepteren. Het
was hem een eer geweest iemand te vervoe
ren die het zo getroffen had in z'n leven. In
Nederland wonen en ook nog een Neder
landse vrouw. „Parabens, parabens" (van
harte, van harte).
Taalbarrière
Maurits mag een man zijn geweest met een
visie, maar aanpassingsvermogen was niet de
belangrijkste kwaliteit van de Hollanders die
in 1630 in Brazilië neerstreken. De Portuge
zen pakten het wat dat betreft beter aan, zegt
de historicus José Antonio Gon^alves de Mel-
lo (75). „De Nederlanders misten de sociale
flexibiliteit van de Portugezen."
Voorbeelden zijn er te over. De Portuge
zen, door eeuwenlange aanwezigheid van de
Moren in eigen land gewend aan donkere
huidskleuren, mengden gemakkelijk met de
inheemse bevolking. Velen huwden een mu-
latta of indiaanse. De Hollanders namen
vaak hun eigen vrouw mee: slechts een
handjevol bleef plakken aan een Braziliaanse.
De Hollanders daarentegen hielden vast
aan hun eigen gewoonten. Gezouten rund
vlees, ham. stokvis, bier. kaas. boter en zelfs
wijnen uit Frankrijk en het Rijngebied wer
den per boot aangesleept. Een tocht tussen
Texel - vaak het vertrekpunt - en Pemambu
co nam al gauw twee maanden in beslag.
Door de taalbarrière verliep de communi
catie stroef. De bezetters konden er niet om
heen Portugees te leren: anders was zelfs
contact met de Indianen niet mogelijk. Maar
volgens de historicus José Antonio Con^alves
de Mello was het vooral de godsdienst die
conflicten opleverde.
De jezuïetenpriesters die met de Portuge-
i heuvel buiten de Braziliaanse miljoenenstad Recife waar de Hollanders tot tweemaal toe verpletterend door de
zen waren meegereisd hadden met redelijk
succes de Indianen gekerstend. Met harde
hand probeerden de Hollanders daar een cal
vinistische draai aan te geven. Ze verboden
de wijding van machines, ze haalden de hei
ligenbeelden uit de kerken, stervenden
mochten geen communie meer doen. en een
huwelijk tussen neef en nicht (in die tijd heel
gewoon) was incest.
José Antonio Gon^alves de Mello weet
waarover hij praat. De gepensioneerde uni
versiteitsprofessor wijdde zijn leven aan het
onderwerp en publiceerde er verscheidene
boeken over. De Braziliaan leerde zelfs ze
ventiende-eeuws Nederlands om de 12.000
pagina's aan documenten door te nemen.
Ixrn jaar lang was hij Nederlands ingezetene
om de sporen van de Westindische Com-
jiagnie en Maurits na te trekken in het Alge
meen Rijksarchief en het Archief van hel Ko
ninklijk Huis in Den Haag en het Amster
dams Gemeentearchief.
In de gang van zijn flat in de
stad Recife hangen reprodukties
van twee portretten van prins
Maurits. „Zo mooi was hij niet
Deze met die rechte neus is lich
telijk geïdealiseerd." De huiska
mer is vooral boekenkast. Lange
rijen gebonden standaardwer
ken bevolken de planken aan de
muur. Overal liggen stapels boe
ken waaruit kleine witte papier
tjes steken. Op de bijzettafeltjes,
op de stoelen en banken en op
het vloerkleed. Tussen de vele
kilo's papier ligt de trots van de
bewoner een heuse Friese bak
steen uit de tijd van Maurits.
Want zelfs de klinkers uit Mak-
kum gingen de oceaan over.
In het Carmelietenklooster in
Recife hangen antieke blauwe
tegeltjes, afkomstig uit een van
de twee paleizen vah Maurits.
Tot voor vijftig jaar heetten de
beschuitachtige brood|es bij de
bakker 'brote De grootste ce
mentfabriek heet Cimento Nas
sau. Er is een club Nassau en
een Graaf van N'avsaubrug. De
gemeente heeft haar jongste af
wateringsproject de naam 'Pro-
jecto Nassau' meegegeven.
Maar er zijn weinig tastbare
herinneringen aan de Neder
landse heerschappij. Van Mau-
ritsstadt bleef niets staan. Recife
heet wederom Recife en is anno
1992 een miljoenenstad die leeft
van de haven, toerisme en - nog
steeds - suiker Op de plaats van
Maurits' Vrijburg staat nu het
paleis van de gouverneur Het
fort met de vijf punten', een van
de Nederlandse verschansingen,
heeft inmiddels vier punten en
is niet meer van hout. zoals in
'Uit niets blijkt
dat hij met
tegenzin vertrok'
de tijd van de Hollandse bezet
ting, maar van steen Toen lag
het aan de kust. Nu ligt het als
een eilandje temidden van druk
ke autowegen.
Fort Brum, de tweede steun-
j>ost. werd later in steen her
bouwd door de Portugezen en is
inmiddels een militair museum.
Fort Orange (Fort Oi.u.k ligt
vijftig kilometer buiten Recife
aan een van de mooiste stran
den. Daarom is het nu een at
tractie en pleisterplaats voor ste
delingen die een dagje uit willen.
De stfiffiii|ke «•items uit Ne
derlands Brazilië bestaat vooral
uit schildenjen en wetenschap
pelijke werken die door het ge
volg van Maurits werden gepro
duceerd. Op eigen kosten liet
prins Maurits de 'Historia natu
ral is Brasiliae' uitgeven, een en
cyclopedisch standaardwerk voor
artsen, biologen, meteorolo
gen. etnografen en geografen
dat gedurende 150 jaar niet
werd geëvenaard. Zelfs Lin
naeus beriep zich erop toen hij
zijn beroemde classificatie
maakte.
Foute Strategie
De belangrijkste bron voor ge
schiedkundigen als Gonqalve*
de Mello is de correspondentie
tussen kolonie en de Westindi
sche Compagnie in Amster
dam. In Pemambuco hielden
de bestuurders iedere dag een
journaal bij. De straffen, de be
sluiten en natuurlijk de prijzen
van de suiker werden daarin
It en
Mislukte daarom de kolonisatie? De Brazi
liaanse professor weet het niet. Hij houdt het
op een combinatie van foute strategie en een
gering animo van de Nederlanders om te
emigreren naar Brazilië. Dp het hoogtepunt
telde de kolonie niet meer dan 15.000 Hol
landers. terwijl er 50.000 Portugezen rondlie
pen. Daarom meden de Hollanders het ach
terland. Uit veiligheidsoverwegingen woon
den ze in de stad, vlak bij de zee. Het com-
pagnieleger, inclusief de chefs, bestond deels
uit buitenlandse huurlingen: Schotten. De
nen. Polen en Duitsers.
De bezetters lieten de Portugezen hun sui
kerfabrieken. Zij kozen ervoor, met de belas
ting die ze in de haven hieven, de handel te
controleren. Dat was volgens Gon^alves de
Mello een strategische fout. Steeds meer Por
tugezen voerden na verloop van tijd hun sui
ker uit via het zuidelijker Bahia of ze verhuis
den met produktie en al. De compagnie zag
haar inkomsten langzaam opdrogen
Maurits was een humanistische prins die
er voor zijn tijd zeer vooruitstrevende ideeën
op na hield. Maar volgens Gon^alvcs de Mel
lo had zijn veelgeroemde tolerantie ook een
praktische reden. „Voor de harde hand had
hij niet genoeg manschappen: samenwerking
was de beste optie. Hij zegt het zelf met zo
veel woorden in de richtlijnen die hij achter
laat bij zijn vertrek. Zijn politiek testament
Alle Brazilianen zeggen dat Maurits ver
liefd was op Brazilië I lij wilde het land ont
wikkelen. hield van de mensen en probeerde
zijn vertrek met allerlei smoezen uit te stel
len. Gon^alves de Mello is voorzichtig. ..E» u»
niets waaruit blijkt dat hij met tegenzin ver
trok."
Koning
Filmregisseur Paulo Thiago wil daar niet aan
„Maurits wilde eigenli|k koning van Brazilië
worden. Hij is door zijn medel>estuurdcTS het
l.ind uitpvrt W.it hem btUll) li hel nil 500
jaar na de ontdekking van latijns-Amertta.
de hoogste tijd om de schijnwerpers te rich
ten op deze Nederlandse krijger-vorst. „Ie
dereen praat over Columbus, Ptzarro, Cortes»
Dat waren vernielers. Deze man verdient veel
meer eer. Hij probeerde het land te ontwik
kelen en had visie."
Thiago wil zelfs nog een stapje verder gaan:
er is in Brazilië daarna géén president ge
weest die in zijn schaduw kan staan. „Mauri
cio was eigenlijk de beste die we ooit hebben
