Extra
Armenië zoekt aarzelend
weg naar onzekere toekomst
Armeniërs hechten aan hun erfgoed
Vrijdag 14 februari 1992 Redactie: 023-150239 FRANS VISSER Vormgeving: RALPH KLEINHOUT
13
JEREVAN EDUARDO GOMEZ ORTEGA
INTER PRESS SERVICE
Al vier maanden worden de christelijk-or-
thodoxe Armeniërs door milities van de na
burige islamitische republiek Azerbajdzjan
belegerd. Nu de winter voor de deur staat
worden de vooruitzichten met de dag grim
miger. Momenteel heeft 85 procent van de in staat van oorlóg", zegt de Armeense his-
3,7 miljoen Armeniërs gedurende het groot- toricus Jiriar Mossian. „Moskou heeft altijd
„Wij zijn de joden van de Kaukasus. We zijn zeer bezorgd over de toekomst, want tot op de dag van
vandaag worden we gediscrimineerd en vervolgd". Raffi Hovanisian, minister van buitenlandse zaken
van Armenië geeft met deze woorden de groeiende wanhoop weer die zich van iedereen in Armenië, de
kleinste republiek van de tien die nu deel uitmaken van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten
(GOS) heeft meester gemaakt.
ste deel van de dag geen verwarming,
elektriciteit.
De spoorverbinding tussen Azerbajdzjan e
Armenië werd vorig jaar september door de het harnas te jagen"
i heel halfslachtige houding aangeno
men om Bakoe en andere in meerderheid
islamitische republieken niet tegen zich in
Azerbajdzjaanse regering in Baku afgeslo
ten. De gasleiding trof hetzelfde lot in okto
ber en omdat de lijnvluchten van Aeroflot
wegens brandstofgebrek tot nader bericht
zijn onderbroken is het isolement van Ar
menië nagenoeg volledig.
Mobilisatie
Het conflict tussen beide republieken ont
aardde bijna in een openlijke oorlog toen
Azerbajdzjan in december een algehele r
De radicale veranderingen die in 1985 wer
den ingezet toen Sovjet-partijleider Michail
Gorbatsjov zijn perestrojka inzette hadden
voor Armenië directe gevolgen. Want vanaf
dat moment was het met de hegemonie
van de communistische partij in Armenië
snel gedaan. Volgens Mossian verloren de
communisten alle invloed toen een natio
nalistische beweging de samenvoeging met
Armenië van de Armeense enclave Nagor-
no-Karabach, die in Azerbajdzjan ligt, be
gon te eisen.
bilisatie afkondigde. „We zijn nu al vier jaar Nagorno-Karabach dat 'zwarte tuin op de
berg' betekent, valt al sinds 1923 onder de
jurisdictie van Azerbajdzjan. De bewoners
van de enclave, die door de Armeniërs
Artsakh wordt genoemd, vechten al sinds
de zevende eeuw voor aansluiting bij Jere
van. Ze worden nu permanent belegerd
door de islamitische Azeri's. De hoofdstad
Stepanakert wordt dagelijks met mortieren
en raketten vanuit de omliggende bergen
beschoten.
Misdadig
„De situatie in Artsakh is volledig ge
stagneerd door de misdadige campagne die
vanuit Bakoe tegen Armeense dorpen en
steden wordt georganiseerd en door de
neo-kolonialistische houding van het
Kremlin", zegt Aloisius Jarosian, hoogleraar
geschiedenis, die als een deskundige wordt
beschouwd in de kwestie Nagomo-Kara-
bach.
Het ministerie van buitenlandse zaken van
Armenië beschuldigt Bakoe er onophoude
lijk van dat ze door de terreur tegen de Ar
meniërs in Nagorno-Karabach op te voeren
de Armeniërs uit de enclave wil verdrijven
om het gebied te kunnen herbevolken met
Azeri's. Volgens officiële documenten heeft
de in juli 1990 ontbonden Communistische
Partij van Azerbajdzjan voorgesteld om de
Armeniërs uit Nagorno-Karabach te depor
teren. Hoewel dat plan niet werd uitgevoerd exorbitant hoge prijzen. De schaarste aan
is Azerbajdzjan er wel toe overgegaan om levensmiddelen is echter zo langzamerhand
de enclave met alle middelen die Bakoe ten ondraaglijk geworden. Kool
dienste staan te isoleren.
Officieus wordt er gesproken van duizen
den slachtoffers en in Jerevan is iedereen
ervan overuigd dat de Azeri's Armeense
dorpen met de grond gelijk maken en be
langrijke historische Armeense gebouwen
opblazen of in brand steken. „We zullen
strijden tot de laatste man", zegt een
woordvoerder van het ministerie van bui
tenlandse zaken in Jerevan. Hij verwijst
naar het legendarische joodse bolwerk
Massada in Galilea dat in het jaar 73 door
Romeinse legioenen werd belegerd
Vreugde in de Ar
meense hoofdstad
Jerevan na het uit
roepen van de onaf
hankelijkheid vorig
jaar september.
foto ap peter de-
jong
Zero Manzhadian, e
militie slaagde e
Nagomo-Karabach door de Azeri's te door
breken. De 26-jarige Manzhadian maakte
tocht van 300 kilometer over beboste
kruiden zijn de enig verkrijgbare groenten.
Vlees is op de bon. Iedereen heeft maande
lijks recht op 300 gram, maar lang niet altijd
kan men zich op dat recht beroepen. Dan is
er gewoon niets.
Borden
Plaatselijke autoriteiten in Azerbajdzjan
hebben alle borden en wegwijzers wegge
haald die de weg kunnen wijzen naar Ar
meens gebied. Alle bergpassen, die toegang
geven tot Nagomo-Karabach zijn door
kozen voor collectieve Azerbajdzjaanse milities afgesloten. De af-
gelopen twee jaar zijn ruim dertigduizend
Armeniërs uit Azerbajdzjan naar de enclave
gevlucht. De interne crisis in töagorno-Ka-
rabach werd daardoor op de spits gedreven,
want zo'n toevloed van vluchtelingen kon-
de Armeense den arbeidsmarkt en de scholen niet ver
werken.
Officieel handhaven de Armeense autoritei
ten in Jerevan een verbod op wapenzendin-
Nagomo-Karabach,
de handen van de vij-
i de blokkade v
bergen om zijn moeder in Jerevan te bezoe- praktijk worden de leveranties oogluikend
ken. Als geen ander kon hij vertellen over de toegestaan. Het is voor Jerevan onduldbaar
De hoofdstad van Nagomo-Karabach, Stepanakert, wordt dagelijks met mortieren en raketten
vanuit de omliggende bergen beschoten. Mistroostig wacht deze Armeense vrouw op het einde
van een beschieting. foto afp stephane bentura
dramatische gebeurtenissen die zich a
len in de Armeense enclave.
Het gebied van 4388 vierkante kilometer is
geheel omsingeld door Azerbajdzjaanse mi
lities. De Armeense dorpen worden onop
houdelijk door guerrilla-eenheden aange
vallen en met artillerie bestookt, maar zo
wel de pers als de regering in Azerbajdzjan
spreekt over een „heldhaftig verzet" van de
Azeri's.
De enige brandstof is die welke ze kunnen
stelen van de Sovjet-troepen die er nog ge
legerd zijn, of die ze kunnen kopen tegen
dat de Armeniërs wegens gebrek aan mid
delen ter zelfverdediging het slachtoffer
worden van de milities die door Bakoe wor
den bewapend en geleid.
Behalve het drama rond Nagomo-Karabach
kampt Armenië ook nog met de naweëen
van de aardbeving van 7 december 1988,
waarbij 28.000 mensen om het leven kwa
men. Aan de wederopbouw van de gebie
den die het meest werden getroffen, rond
Spitak en Leninakan is nog nauwelijks iets
gedaan. Zo'n anderhalf miljoen mensen
moeten nu hun derde winter zien door te
komen in zeer schamele onderkomens, die
door het leger zijn neergezet.
„Maar gelukkig zijn er geen epidemieën uit
gebroken en ook de sanitaire voorzieningen
zijn acceptabel, want dit gebied krijgt een
beetje gas aangeleverd vanuit Georgië, dat
257 kilometer naar het oosten ligt. Ook is er
nog wat aanvoer van levensmiddelen via
een overigens heel kwetsbare spoorverbin
ding met de naburige republiek", zegt een
woordvoerder van het Armeense ministerie
van buitenlandse zaken.
In Jerevan, met bijna 800.000 inwoners zijn
tegen alle verdrukking in honderden win
kels, cafetaria's en restaurantjes uit de
grond gestampt. „De Armeniërs zullen de
eersten zijn die zich volledig aanpassen aan
de markteconomie en het moet gezegd, in
iedere Armeniër schuilt een potentiële za
kenman", zegt Mossian. De winkeltjes voe
ren een niet aflatende strijd tegen de
schaarste. Tegen de tijd dat het donker
wordt blijkt pas goed hoe groot het gebrek
aan energie is. De stad is bij het vallen van
de avond aardedonker en bijna niemand
waagt zich meer op straat.
Graanoogst
Volgens officiële cijfers werd 85 procent van
de landbouwgronden geprivatiseerd. Daar
door zal de graanoogst vergeljken met het
voorgaande jaar verdubbelen tot 480.000
ton. Om de boeren aan te sporen tot een
hogere produktie zijn ze tot 1992 vrijgesteld
van het betalen van belasting. In de loop
van het komende jaar zullen geleidelijk aan
enkele tarieven worden ingevoerd. Ook
werd voorlopig een behandeling van de
kwestie van eigendomsrechten van wonin
gen opgeschort. Daarmee werden specula
ties en opdrijven van de huurprijzen,
kortom sociale chaos voorkomen.
De regering van president Ter Petrosian
voert een zeer pragmatisch beleid. Voor Ar
menië was het daarom ook niet meer dan
vanzelfsprekend om zich aan te sluiten bij
het GOS. Daardoor is de republiek in staat
economische contacten te handhaven met
de Russische Federatie, die door Jerevan
wordt gezien als de natuurlijke opvolger
van de voormalige Sovjetunie. „Het prag
matisme en de betrouwbaarheid van onze
regering heeft al onder veel westerse landen
indruk gemaakt", zegt Hovanisian. „We ho
pen dat daaruit ook hulp en erkenning zal
voortvloeien".
Turkije
Een van de meest opzienbarende blijken
van flexibiliteit van Jerevan was de poging
om nieuwe betrekkingen met Turkije aan te
knopen. Dat is een zeer belaste relatie we
gens de genocide door de Turken op de Ar
meense bevolking in 1915 waarbij 1,5 mil
joen Armeniërs om het leven kwamen. Ank
ara heeft de omvang van de volkerenmoord
altijd ontkend. Bovendien stelde Ankara dat
de holocaust een onderdeel was van de bin
nenlandse twisten waarmee het land tijdens
de Eerste Wereldoorlog had te kampen en
die uiteindelijk leidden tot de val van het
Ottomaanse Rijk.
Die flexibiliteit heeft er wellicht toe geleid
dat het Armeense volk. dat over de gehele
wereld is uitgezwermd, als geen ander de
eigen culturele identiteit heeft weten te be
waren. Maar het is ook duidelijk dat in de
komende jaren van het vermogen om zich
aan te passen aan de omstandigheden nog
heel veel gevergd zal worden.
JEREVAN EDUARDO GOMEZ ORTEGA
In het noordelijk deel van de Armeense
hoofdstad Jerevan ligt op een heuvel
Matenadaran, een van de grootste bi
bliotheken en archieven ter wereld,
waarin vijftien eeuwen lijden van het Ar
meense volk is gedocumenteerd. „Veel
pagina's zijn door de tijd vergeeld, ande
re dragen 'littekens' van sabelhouwen en
heel veel vertonen nog de sporen van
bloed en tranen die om het tragische lot
van Armenië zijn vergoten", zegt de Rus
sische geleerde Sergej Borodin.
Voor de Armeense cultuur is Matenadar
an daarom van onschatbare waarde. De
bibliotheek herbergt de grootste collectie
Armeense handschriften ter wereld. De
oudste dateren uit de vierde eeuw na
Christus.
Tienduizend handschriften, honderd
duizend documenten en vierduizend ge
deeltelijk bewaard gebleven handscfyif-
ten en documenten geven een onverge
lijkelijk rijke en unieke informatie over
de geschiedenis van Transkaukasië, Iran,
Rusland, Turkije en andere regionen van
Centraal-Azië.
Meer dan 25.000 handschriften ontkwa
men aan de grilligheid dat de loop van
Armeense geschiedenis altijd heeft ge
kenmerkt. Die worden bewaard in bi
bliotheken in Jeruzalem, Wenen, Vene
tië, Londen, Parijs, Tbilisi of New York.
Maar Matenadaran heeft de grootste col
lectie en daarop is men in Jerevan be
hoorlijk trots.
Heel toepasselijk ligt de bibliotheek aan
het einde van de Boulevard van de Onaf
hankelijkheid, voorheen de Leninboule-
vard en naast het grote standbeeld van
de filosoof Mesrops Mashtots, die in de
vijfde eeuw het Armeense alfabet ont
wierp.
Slagveld
Dat deed hij op een cruciaal moment in
de Armeense geschiedenis. Want Arme
nië dat op de scheidslijn van Azië en Eu
ropa ligt, was voortdurend het slagveld
van strijdende partijen. Armenië moest
onophoudelijk strijd leveren met ver
schillende invasielegers, speelbal als het
toen was van Byzantium en Perzië Deze
strijd voor het behoud van Armenië is
bezongen in het lange epische gedicht
'David Sasunsky' dat met zijn gouden
letters nu in de bibliotheek een ereplaats
heeft gekregen.
Door de invasies was het Armeense cul
turele erfgoed, dat in kerken en kloosters
werd bewaard, in constant gevaar.
Mashtots ontwierp daarom een alfabet
van 39 karakters dat het Griekse en Assy-
rische alfabet moest vervangen en dat de
bevolking beter in staat moest stellen
om de eigen verhalen en geschiedenis te
bewaren.
De oudste Armeense handschriften wer
den op perkament geschreven. Een heel
bijzonder exemplaar in Matenadaran is
een in zilver vervatte bijbel die in de
twaalfde eeuw voor twee ganzen, twee
paarden en een koe werd gekocht en
vervolgens weer werd verkocht om het
losgeld te betalen voor een broer, de
dochter en een schoonzuster van de ei
genaar die door de Turken gevangen wa
ren genomen.
De manuscripten werden als relikwieën
behandeld en het was niet ongewoon
dat echtparen zonder kinderen zich
wijdden aan het copiëren van de hand
schriften om ze vervolgens over te dra
gen aan de kloosters waar ze werden be
waard. In oorlogstijd werden ze op ge
heime plaatsen verstopt en als ze toch
nog in handen vielen van de vijand vere
nigde zich de hele gemeenschap-om ze
terug te krijgen, al bleek dat vaak onmo-
gelijk.
Handschriften verbrand
Zo werden in 1170 tienduizend oude
handschriften verbrand die uit verschil
lende kloosters waren gehaald en opge
slagen in het fort Balaberd, dat toen in
handen viel van de Turken. „Ieder spoor
van het christendom en in het bijzonder
de boeken, moest worden vernietigd",
zegt de geleerde Anatoly Vidhasian, die
al 25 jaar onderzoek verricht naar de
werken in Matenadaran.
Met de vorming van de collectie, die nu
in Matenadaran ligt opgeslagen werd al
in de vijfde eeuw begonnen. Vroeger lag
de verzameling in Etchmiadzin. de zetel
van de patriarch van Armenië. In 1920,
toen Armenië een socialistische repu
bliek van de Sovjetunie werd, werd de
collectie uit Etchmiadzin overgebracht
naar Jerevan. De verzameling werd toen
ondergebracht in Matenadaran, dat offi
cieel het Armeens Instituut voor Oude
Handschriften heette.
Lucifersdoosje
Veel handschriften liggen in vitrines voor
iedereen zichtbaar tentoongesteld. Ge
specialiseerde gidsen kunnen bij elk
handschrift een geschiedenis vertellen.
Het zwaarste handschrift, dat 766 jaar
oud is weegt 34 kilo; het kleinste dat niet
groter is dan een lucifersdoosje en dat al
vijf eeuwen oud is, weegt 19 gram. Om
het eerste te maken waren de huiden
van zeventien ossen nodig, het kleinste
werd gemaakt van de huid van een pas
geboren kalf. Het is alleen met behulp
van een microscoop te lezen.
Het grote manuscript werd in 1204 ge
roofd, maar in alle dorpen en steden van
Armenië werden toen 7000 zilveren
drachmen bijeengebracht om het terug
te krijgen. De Armeniërs hechtten ook
toen al aan hun culturele erfgoed een
zeer grote waarde. Die instelling ken
merkt de Armeniërs tot op de dag van
De Armeniërs willen hun eigen levenswijze behouden. Daarbij behoort ook de bewaking van
oude erfgoed. foto ap» allxandir z
