Wetenschap
Hipparcos-satelliet
zeer groot succes
Einde Los Angeles nabij?
Milieubeweging groot maar ingekapseld
Dinsdag 21 januan 1992
071-161400 Redactie: BRAM VAN LEEUWEN EN HANS SONDERS Eindredactie: HANS SONDERS Vormgeving: RON VAN HAASTREGT
19
NIEUWSLIJN
Zangvogels voor de poes
In stedelijke gebieden vormt de kat een grotere bedreiging voor
het leven van de zangvogel dan de ekster. De Engelsman Tim
Birkhead maakte studie van het gedrag van de ekster, die op dit
gebied een slechte naam heeft door het beroven van zangvogel
nesten. Birkhead heeft berekend dat in steden binnen een terri
torium van 5 hectare gemiddeld 74 katten op één ekster leven en
in buitenwijken 25 katten op één ekster. Een kat doodt gemid
deld 6 vogels per jaar. Daar kan de ekster niet tegenop roven.
Stofbad voorkomt stress bij kippen
Kippen hebben grote behoefte aan een stofbad. Wanneer ze dit
niet krijgen, verslechtert de conditie en kunnen de beesten over
spannen raken. Aldus het proefschrift waarop dr. D.W. van Liere
is gepromoveerd aan de Landbouwuniversiteit Wageningen. Uit
het onderzoek blijkt dat stofbaden het overtollig vet uit het ver
enkleed doen verdwijnen.
Dit leidt tot vermindering van het aantal parasieten als worm-
achtigen, muggen en mijten in het verenkleed. Het stofad ver
hoogt ook de donzigheid en de warmte-isolatie. Turfmolm is het
meest geschikt voor stofbaden. Zand is ook goed bruikbaar,
maar de houtkrullen die veel in de scharrelhouderijen worden
gebruikt zijn ongeschikt.
De jarenlange droom van vele astronomen over een pre- lijker, omdat de satelliet na een
deze catalogus van de sterrenhemel is uitgekomen. De
missie van de satelliet Hipparcos die de positie, afstan
den, en bewegingen van 118.000 sterren nauwkeurig in
kaart moest brengen, is een overweldigend succes ge
worden.
Britse astronomen geven fout toe
De Britse astronomen Andrew
Lyne en Matthew Bailes hebben
in het wetenschappelijke tijd
schrift Nature toegegeven dat
zij vorig jaar onterecht de waar
neming van een planeet buiten
het zonnestelsel van de aarde
hebben gemeld.
Lyne en Bailes, die verbonden
zijn aan de Nuffield-laboratoria
voor Radio-Astronomie van de
universiteit van Manchester,
schreven dat zij uit hun bereke
ningen concludeerden dat rond
neutronenster PSR1829-10 een
tot dan toe niet ontdekte pla
neet draaide. Het artikel baarde
veel opzien, omdat er geen pla-
Van Gogh gek
door z'n lever
LEEUWARDEN NICO HVLKEMA
Vincent van Gogh was niet ge
heel gek, maar leed aan een er
felijke leverziekte, waarvan gek
heid slechts één symptoon is.
Dat schrijft Celia Hall in The
British Medical Journal. Zijn
broer Theodorus en zuster Wil-
lemenia leden ook aan acute af
wisselende porfieren, complexe
chemicaliën betrokken bij de
aanmaak van hemaglobine. De
ziekte ontstaat door een afwij
king van de lever. Die resulteert
in de accumulatie van por
fieren.
Een sterke aanwijzing is het
feit, dat de symptomen van Van
Gogh zich ontwikkelden na zijn
30ste jaar. Dat hield onder an
dere in veelvuldige maagpijnen
en verstopping. Daarnaast had
de schilder last van toevallen,
stuipen, hallucinaties en perio
den van zware depressies.
Greenpeace legt
geschil jacht op
zeehonden bij
KOPENHAGEN IPS
De milieu-organisatie Green
peace heeft na 10 jaar haar be
zwaren ingetrokken tegen de
traditionele zeehondenjacht
van de Inuit-bevolking van
Groenland. Greenpeace zal
geen protest meer aantekenen
tegen de verkoop van Groen-
lands zeehondenbont.
De 42.000 inwoners van
Groenland, een autonome pro
vincie van Denemarken, zijn
voor hun inkomen grotendeels
afhankelijk van de visserij en de
jacht en werden door de actie
zwaar gedupeerd.
Greenpeace-coordinator Alan
Pickaver maakte al in 1985 zijn
excuses aan de Groenlanders,
omdat de actie van zijn. organi
satie de exportmarkten van dat
land had vernietigd. Hij zegde
toen toe „te zullen voorkomen
dat zoiets de traditionele jagers
ooit opnieuw zou overkomen".
Het Greenpeace-besluit voor
komt een fikse ruzie tussen het
Olympische winterteam van
Denemarken en Franse milieu
activisten die tegen de zeehon
denjacht protesteren. Het
Deense team zal zich hullen iii
jassen van Groenlands zeehon
denbont, wanneer het deel
neemt aan de Olympische Win
terspelen, die in februari in de
Franse wintersportplaats Al-
bertville worden gehouden.
neten bekend zijn buiten het
zonnestelsel waarvan de aarde
deel uitmaakt.
De astronomen gebruikten
voor hun waarnemingen onder
meer de radiotelescoop van
Jodrell Bank in Noora-Enge-
land, die met een diameter van
76 meter een 1.000 maal groter
bereik heeft dan de meeste gea
vanceerde optische telescopen.
Nature complimenteerde Ly
ne en Bailes voor het openlijk
toegeven van hun fout, die ont
stond door een verkeerde bere
keningen van de computer, die
er onvoldoende rekening mee
hield dat de baan van de aarde
om de zon een ellips is en geen
cirkel.
PARUS/LEIDEN CAREL WIEMERS/ANP
De Europese ruimtevaartorga
nisatie ESA maakte afgelopen
vrijdag in Parijs de eerste resul
taten bekend van het weten
schappelijk project, waaraan
ruim 20 jaar is gewerkt en waar
in tot nu toe ongeveer 600 mil
joen gulden werd geïnvesteerd.
De organisatie sprak van een
„uitzonderlijk hoge kwaliteit"
van de gegevens die de volgens
haar „revolutionaire" satelliet
nog steeds naar de aarde stuurt.
Dankzij Hipparcos, die al 2,5
jaar in de ruimte verkeert, kun
nen astronomen beschikken
over de positie van de van te vo
ren met zorg geselecteerde ster
ren in ons melkwegstelsel, die
tien keer exacter js dan ooit
door metingen vanaf de aarde
mogelijk zou zijn geweest. De
catalogus die de aan het pro
gramma meewerkende astrono
men de komende jaren op basis
van de in de ruimte verzamelde
gegevens gaan samenstellen,
wordt voor de sterrenkunde het
meest accurate standaardwerk
ooit geblaakt.
Enorme doorbraak
Drs. R. Le Poole van de Leidse
Sterrewacht, nauw betrokken
bij de opzet van het omvangrij
ke en zeer ingewikkelde project
en die zich nu bezighoudt met
de uitwerking van de miljarden
stukjes informatie uit de ruimte,
is laaiend enthousiast. „De kwa
liteit van de gegevens is fascine
rend goed. De missie is een on
gelooflijk succes". De sterre-
kundige ziet het welslagen van
het wetenschappelijke pro
gramma als een „geweldige
sprong voorwaarts" in de astro
nomie. Hij spreekt van een
„enorme doorbraak" in de ken
nis van de melkweg.
De Europese ruimtevaartor
ganisatie mag in de ogen van de
Leidse astronoom terecht trots
zijn op de missie, waarin Ne
derland zowel in wetenschap
pelijk als technologisch opzicht
een niet onaanzienlijk aandeel
heeft. „Het is een project waar
op de Amerikanen enorm ja
loers zijn", aldus Le Poole. Di
recteur R. Bonnet van de afde
ling wetenschappelijke pro
gramma's van ESA onderstreept
de superioriteit van Europa op
dit punt: „Hipparcos is het
toonbeeld van Europese inno
vatie, vastberadenheid en sa
menwerking".
naar de mening van'% Leidse
sterrekundige des te opmerke-
lekkeloze lancering op 8
gustus 1989 vanaf de Europese
basis bij Kourou in Frans-Guya-
na door het uitvallen van de
stuurmotor weigerde in de
voorgenomen geo-stationaire
baan om de aarde te komen. Er
zat weinig anders op de ruimte
sonde haar werk te laten doen
in de elliptische baan waar zij
niet uit kon komen. Technisch
was dat geen eenvoudig karwei.
Het wetenschappelijk onder
zoekprogramma moest sterk
worden aangepast.
Teleurgesteld
De astronomen waren diep te
leurgesteld en zagen hun
droom in rook opgaan, totdat
dr. M. Penyman, wetenschap
pelijk leider van het project bij
de ESA, samen met de techni
cus D. Heger van het ESA-ope-
ratiecentrum in het Duitse
Darmstadt, erin slaagde Hip
parcos onder controle te krijgen
en van een nieuwe opdracht te
Twee groepen van samen 100
wetenschappers zullen nog en
kele jaren werk hebben de gi
gantische legpuzzel met vele
miljoenen kleine stukjes infor
matie in elkaar te krijgen. „We
weten dat de stukjes er zijn en
dat zij allemaal op een of ande
re manier in elkaar passen. We
mogen nu wel zeggen dat het
hele plaatje onze kennis om
trent wat er in onze melkweg
gebeurt aanzienlijk zal vergro
ten", aldus Perryman.
„De grote milieuorganisaties beperken zich tot lobby- en overlegactiviteiten of tot acties van zeer weinigen (Greenpeace).
LEEUWARDEN HERMAN PAMVELD
De Nederlandse milieubeweging is indruk
wekkend, maar vrij ongevaarlijk. Met een
ledenaantal dat gaat in de richting van de
twee miljoen is de milieubeweging verre
weg de grootste nieuwe sociale beweging in
Nederland. Jaarlijks gaat er zo'n 100 mil
joen gulden in om. De milieubeweging flo
reert en kijkt tegelijk machteloos toe. Het
merendeel van de organisaties is ingekap
seld.
Dat zeggen drie Amsterdamse politicolo
gen in hun boek 'Tussen verbeelding en
macht, 25 jaar nieuwe sociale bewegingen
in Nederland', dat op 1 februari uitkomt.
De grote milieuorganisaties kiezen er be
wust voor hun leden niet in beweging te
brengen. Ze beperken zich tot lobby- en
overlegactiviteiten of tot acties van zeer
weinigen (Greenpeace). „Deze grote
milieu-organisaties lijken zich niet te reali
seren dat zij hiermee een groot potentieel
onbenut laten en daarmee ook kansen op
meer succes laten lopen. Aldus is de milieu
beweging in haar geheel aan het begin van
de jaren negentig een reus op lemen voe
ten: indrukwekkend maar tamelijk onge
vaarlijk", zo constateren de wetenschap
pers Jan Willem Duyvendak, Ruud Koop-
amsn en Hein-Anton van der Heyden.
Bij de opkomst van de milieugroepen in
de jaren zeventig oefende men kritiek uit op
het heersende, idee van ongebreidelde eco
nomische groei: in de economische orde
zag men de oorzaak van de milieuvervui
ling. Zo langzamerhand heeft maatschap
pijkritiek echter plaats gemaakt voor een
meegaande en welwillende opstelling,
„waardoor deuren die vroeger gesloten ble
ven nu moeiteloos opengaan".
De milieubeweging hanteert steeds meer
dezelfde taal als de beleidsmakers. Daar
mee stromen de subsidies binnen. Een
milieuorganisatie die kritiek uitoefent op de
economische orde kan veel minder rekenen
op toegang tot de overheid, laat staan op
subsidies.
Al rond de eeuwwisseling werden de eer
ste milieuorganisaties opgericht. Zoals de
Vereniging tot Behoud van Natuurmonu
menten. De 'nieuwe' milieubeweging kreeg
in 1963 gestalte in de door luchtverontreini
ging gekwelde Rijnmond. De Waddenvere
niging volgde in 1965 vanwege het plan van
de regering een dam aan te leggen van Den
Helder tot Rottum, waarmee de Waddenzee
in feite ingepolderd zou worden.
In de eerste helft van de'jaren zeventig
bloeide de milieubeweging sterk op: er ont
stonden zo'n 600 tot 700 nieuwe milieu-ac
tiegroepen, voor een groot deel tegen kern
energie gericht. Tien jaar later slaat het
denken over de samenleving om. De Ver
eniging Milieudefensie bijvoorbeeld had
vanaf de oprichting in 1972 veel kritiek op
de economische orde. Maar in 1983 stelde
men dat economische groei en zorg voor
het milieu prima samen kunnen gaan.
Daarmee kwam Milieudefensie op één
lijn met andere organisaties zoals de Stich
ting Natuur en Milieu, die volgens Duyven
dak c.s. vanaf haar begin in 1972 al de na
druk legde op lobbywerk en overleg. Natuur
en Milieu neemt deel aan zestig adviescol
leges en vijftig overleggroepen en samen
werkingsverbanden.
Deze omslag in het denken „heeft de Ver
eniging Milieudefensie geen windeieren ge
legd", stellen Duyvendak c.s.: de subsi
diekraan stroomt. Jaarlijks gaat er 3,5 mil
joen gulden om, tien keer zoveel als in
1974. De inkomsten van Natuur en Milieu
ontwikkelden zich in die tijd van 1,5 tot 4
miljoen gulden. Andere milieuorganisaties
zijn nog groter: Greenpeace Nederland (18
miljoen), Wereld Natuur Fonds (24 miljoen)
en natuurmonumenten (52 miljoen). In to
taal zijn de jaarlijkse inkomsten zo'n 100
miljoen gulden, en volgens Duyvendak c.s.
zijn „de grootste milieu-organisaties ware
ondernemingen geworden, waarbij woor
den als merchandising, sponsoring en
royalty's niet vreemd zijn. Maar is dat nu
hetgene waar sociale bewegingen naar zou
den moeten streven?!".
Een tekening van de Hipparcos-satelliet in zijn baan om de aarde. Midden tussen de drie zonnepanelen is de
manoeuvreermotor te zien, het eigenlijke 'oog* zit bovenaan op één van de zijpanelen. tekening gpd
De Stichting Ruimte-Onder
zoek Nederland (SRON) in
Utrecht ontwierp het detectie
systeem van de telescoop, waar
mee Hipparcos het firmament
afspeurt. De zeer gevoelige de
tectors en bijbehorende elektro
nica stellen de satelliet in staat
het vaak uiterst zwakke sterre-
licht op te vangen. Het „arends
oog" van Hipparcos is, vergele
ken met het menselijk oog zo
scherp dat iemand op de Dam
in Amsterdam een gulden op
het Rode Plein in Moskou zou
kunnen zien.
Dankzij dit uiterst schérpe
kijkvenster kan Hipparcos de
juiste positie, afstand en bewe
ging van de sterren bepalen,
hetgeen vanaf de aarde niet
mogelijk is. Bovendien is de sa
telliet erin geslaagd duizenden
lichtpunten aan het firmament,
die tot nu toe voor enkelvoudi
ge sterren werden aangezien,
als „dubbelsterren" te ontmas
keren. Deze objecten bestaan
uit twee sterren die om elkaar
heen draaien, maar op aarde als
één geheel worden waargeno-
LEIDEN «BEN APELDOORN
Geofysici vrezen binnen afzienbare tijd een
dermate zware aardbeving in de directe
omgeving van de Califomische miljoenen
stad Los Angeles, dat de stad daar wel eens
ernstig door getroffen zou kunnen worden.
Men leidt dat af uit het patroon van aard
schokken en -schokjes dat gedurende de af
gelopen 20 jaar in Zuid-CaJifomië is opge
treden.
Naar verwachting zal het niet de beruchte
San Andreasbreuk zijn die zijn tectonische
achterstand van vele tientallen jaren in één
verwoestende inhaalmanoeuvre teniet gaat
doen, maar San Andreas' niet minder ge
vaarlijke 'broertje' dat zo'n 40 kilometer
dichter bij Los Angeles onder de grond
kreunt en steunt.
Het is de Sierra Madre-breuk die, ter
hoogte van Los Angeles, ongeveer evenwij
dig aan San Andreas loopt en wiens giganti
sche krachten onder meer tot de vorming
van het San Gabriël-gebergte hebben ge
leid.
Nog niet zo lang geleden werd het ver
moeden geopperd dat er in het patroon van
schokken en na-schokken van de Sierra
Madre en de kracht daarvan een zekere re
gelmaat valt te bespeuren. Dat euvel werd
medio december uitvoerig besproken op
een bijeenkomst van geologen en geofysici
van de American Geophysical Union in San
Francisco. Daarbij kwam onder meer naar
voren dat series aardschokken steeds een
vast 'spoor' in de aardbodem volgen, daar
bij oplopend in kracht. Men heeft de regel
maat van dat spoor tot 150 jaar terug kun
nen volgen.
Klap op de vuurpijl
Nadat in 1971 een middelzware aardschok,
met het epicentrum onder San Fernando
en met een kracht van 6,6 op de Schaal van
Richter, aan 60 mensen het leven kostte,
brak weer een periode van betrekkelijke
rust (dat wil zeggen: met niet tè zware aard
schokken) aan in het gebied.
Tussen 1987 en nu is het weer mis: in
1987 een schok met een kracht van 5,8 in de
San Gabriël-vallei en vervolgens iets minder
zware schokken in 1988 (tweemaal), 1989
(met het epicentrum onder de Oostelijke
buitenwijken van Los Angeles), 1990 en juni
1991.
Tijdens de bijeenkomst wezen geofysici
van de Amerikaanse Geologische Dienst in'
Pasadena op de treffende overeenkomsten
met de diverse patronen vah series aard
schokken rond San Francisco, met als klap
op de vuurpijl de aardschok van de Lorna
Priëta-breuk in 1989. Hoewel het epicen
trum op ruim 100 kilometer afstand van
San Francisco lag, werd in de stad, vooral in
het Marina District en Oakland, de nodige
schade aangericht waarbij de ingestorte,
dubbeldeks-autobanen het meest in het
oog vielen.
Anderhalve meter per dag
De aardbevingsgolven namen op hun weg
naar San Francisco als gevolg van de bo
demstructuur eerder nog in kracht toe dan
af en eenzelfde mechanisme vermoedt men
ook rond Los Angeles. Beide wereldsteden
Nergens is Callfomië's 'Grote Barst', de San Andreasbreuk,
zo overduidelijk aanwezig als in het woestijngebied tussen
Los Angeles en San Frandsco. De bevingen in de talloze
bijbreuken leiden misschien een plotselinge verschuiving
van de hoofdbreuk in. In dat geval treedt een verwoestende
aardbeving op. foto gpd
liggen langs de San Andreasbreuk en in het ingewikkel
de breukencomplex daar omheen.
Om de regelmaat te verklaren nemen geofysici aan
dat de aardkorst ter hoogte van de San Gabriël-vallei
bestaat uit twee over elkaar schuivende platen die geza
menlijk ongeveer 15 kilometer dik zijn. Dieper gelegen
aardmassa's, die tè plooibaar zijn om zelf schokken te
veroorzaken, bewegen in de richting van de Sierra Ma
dre-breuk met snelheden van maar liefst ruim ander
halve meter per dag. Zij houden, letterlijk en figuurlijk,
de spanning (van de hogere aardlagen) 'er in'.
Dit model moet, denken de onderzoekers, verant
woordelijk zijn voor de geconstateerde regelmaat in het
schokkenpatroon in het bewuste gebied.
Bij al deze wetenschappelijke aardkorst-modellen is
één ding onrustbarend: de snel bewegende 'onder-
korst' moet reeds enige jaren geleden de Sierra Madre-
breuk bereikt hebben. Dat kan betekenen dat een zwa
re tot zeer zware aardschok aanstaande is. Die kan over
tientallen jaren plaatsvinden, het kan ook morgen ge
beuren.
