Leiden
DE
Overvallers
Golden Ten
casino gepakt
'Ik kan ze niet dwingen
restauratie uit te voeren'
TIJD
VAN
Onderzoek naar herkomst
asbest-verontreiniging
Literaire
talenten
te gast
in Lisse
TOEN
Maandag 13 januari 1992
Redactie: 071-161400 Eindredactie: PAUL DE TOMBE Vormgeving: PIET KOOREMAN
7
Een zwaan is een vogel
die van oudsher tot
de verbeelding
spreekt. Zo treedt hij in tal van
sprookjes en legenden op. Een
verwante vogel is de gans, die
niet alleen nuttig was als bewa
ker, maar ook vlees, eieren en
veren leverde. Die veren, en
vooral de slagpennen, werden
veelvuldig gebruikt om mee te
schrijven: de ganzepen. Ook
pennen van zwaneveren wer
den wel gebruikt, maar verder
was dit een weinig produktieve
vogel. Toch kon hij op meer
aandacht rekenen.
Het recht om zwanen te hou
den werd door de keizers en ko
ningen aan zich getrokken en
mondjesmaat aan hun belang
rijkste vazallen in leen gegeven.
In Holland was de graaf degene
die op dit gebied regelend op
trad. In de streek rond de Oude
Rijn had hij een leenman die
een groot aantal van zijn voor
rechten in de praktijk uitoefen
de: de burggraaf van Leiden.
Deze kreeg ook de 'zwaandrift',
dat is het recht om met uitslui
ting van anderen zwanen te
houden en te laten zwemmen
in de Oude Rijn en aangrenzen
de wateren.
Halsband
Het spreekt vanzelf dat het mo
gelijk moest zijn te zien aan wie
een bepaalde zwaan toebehoor
de. Daartoe werden zwanen al
in de Middeleeuwen van een
metalen band om hun hals
voorzien. Vooral aan de vorm
van die band was snel te zien
wie de eigenaar was; soms leek
die band wel op een kroontje.
Aldus afgebeeld zijn zwanen te
vinden op de wapens van ge
meenten in Noord-Holland,
zoals Zijpe, Wieringerwaard en
tal van plaatsen in Waterland,
waarvan nog bestaan Lands
meer en Broek in Waterland.
Maar zelfs dichter bij huis: de
voormalige gemeente Zwam-
merdam had een wapen met
een burcht met daarop een
zwaan met halsband. Overigens
werd het in de vorige eeuw
meer gebruikelijk om zwanen
(en soms.ook ganzen) van een
tatoeage te voorzien.
Het spreekt vanzelf dat'een
eigenaar er op toezag dat zijn
De provincie Zuid-Holland is
bezig met een onderzoek naar
de herkomst van het asbest, dat
onlangs werd aangetroffen op
het recreatie-eiland Strengen en
Tengnagel in Leiden. De vraag
is hoe de schadelijke etemit,
een mengsel van witte asbest en
cement, terecht is gekomen in
het puin waarmee de wandel
paden zijn aangelegd. Het is
nog niet bekend wanneer het
onderzoek naar de verboden as-
beststort klaar is.
„Gecontroleerd \vordt welke
puinbrekersbedrijven het as-
best-puin hebben aangeleverd
en van welke bedrijven zij het
weer hebben gekregen", zegt
een woordvoerder van de pro
vincie. De wandelpaden zijn vo
rig jaar aangelegd met het zoge
heten 'betongranulaat', dat
puinbrekersbedrijven maken
van steen- en betonpuin uit ge
sloopte panden. Het is verbo
den om sloopafval te verwer
ken, waarin asbestresten zitten.
Vorige week is de provincie
begonnen met het verwijderen
van het asbest, dat 'relatief de
minst schadelijke vorm van as
best' zou zijn. Dit voorjaar wor
den de paden bovendien door
de provincie afgedekt met een
laag asfalt. „Het kan pas in het
voorjaar, omdat het nu te koud
is om asfalt te verwerken", geeft
de woordvoerder als reden op.
1100 kosten, aan voer was
men ieder jaar minstens 130
kwijt, het loon van de oppasser
bedroeg/ 70 en omdat de
beesten het gras op de stads
wallen opvraten derfde men de
opbrengst van het grasgewas.
Het was natuurlijk wel pijnlijk
voor de Heren: naar ouder ge
woonte kreeg ieder lid van het
stadsbestuur elk jaar een vette
Oostindische gans.
Nu waren juist de ganzen het
duurst, omdat de zwanen hun
kostje buiten de stad opschar
relden en slechts in de winter
bijgevoerd moesten worden.
Het besluit viel toch: alle gan
zen zouden verkocht worden en
het aantal zwanen tot twaalf te
ruggebracht. Als er genoeg jon
ge zwanen geboren zouden
worden, zouden de stadsbe
stuurders toch nog ieder jaar
een vette zwaan krijgen. Het
loon van de oppasser zou met
een derde teruggebracht wor
den.
Zwanezang
Of in 1738 het zwanenhok nog
gerepareerd is, blijkt niet, maar
in 1767 was dit zo vervallen dat
ingrijpen nodig was. Maar door
het terugbrengen van het aantal
vogels was het wel erg ruim ge
worden. Besloten werd dan ook
om het hok te verplaatsen naar
bij de Zijlpoort en het te verklei
nen. Het nieuwe door stadstim
merman Jan van Warendorp
ontworpen hok werd een stuk
korter en kostte dan ook slechts
409. Timmerman Willem
Speelman nam aan om het tus
sen 27 juli en 1 oktober voor dat
bedrag te maken.
Maar nog waren de bezuinigin
gen niet ten einde. Op 8 novem
ber 1787 besloot het stadsbe
stuur om het aantal broedende
zwanen té verminderen tot zes
en de zwaneschuit te verkopen.
Het einde kwam in de Franse
tijd, toen dit teken van ongelijk
heid afgeschaft werd en het
voortaan ieders vrijheid werd
zwanen te houden. Hoewel in
1814 de oude rechten groten
deels hersteld werden, hoefde
het voor de stad Leiden niet
meer: de stad was bijna failliet
en wie zwanen wilde zien,
moest er zelf maar op uit.
VRUETUD
Overgewicht
De Nederlandse Obesitas Ver
eniging houdt 15 januari een in
formatie-avond over 'ernstig
overgewicht en sporten'. Er
wordt uitleg gegeven over een
cursus 'Verantwoord bewegen'.
De informatie-avond wordt ge
houden in het kmisgebouw op
het Schuttersveld. Aanvang:
20.00 uur.
Klaverjassen
Speeltuinvereniging Stevenshof
begint op vrijdag 17 Januari met
een klaverjascompetitie. Aan
vang 20.15 aan het Carry van
Bruggenpad 2 in Leiden. inL tel
765989.
Terredes hommes
Terre des hommes verkoop in
een winkeltje aan de Lange
Mare 42 onder meer boeken,
speelgoed, houtsnijwerk, glas-
en aardewerk, de opbrengst
hiervan is bestemd voor kinde
ren in Derde Wereldlanden. De
organisatie is bovendien op
zoek naar tweedehands artike
len voor de verkoop en vrijwilli
gers die in het winkeltje willen
staan.
Literatuurgeschiedenis
In het Leidse Volkshuis wordt
vanaf 14 januari een cursus 'Ne
derlandse literatuurgeschiede
nis' gegeven. Deze cursus be
staat uit zestien bijeenkomsten
van anderhalf uur waarin de li
teratuurgeschiedenis van Ne
derland oehandeld wordt. Voor
opgave en informatie: 071-
149180.
Gymnastiek
Op 15 januari begint diensten
centrum De Zijloever een gym-
nastiekgroep voor ouderen ie
dere woensdag om 10.30 uur in
het pand aan lage Rijndijk 129.
Inlichtingen: 233208
Bijzondere bijstand
De wijkwinkels van de Pancrat
en de Dijk houden op 17 januari
een bijenkomst om 10.00 uur
over de bijzondere bijstand in
Dijk 33. Wie wil weten hoe je
een kwijtschelding van de ogb
kunt krijgen, kan inlichtingen
krijgen bij 126243.
LISSE PAUL DE VLIEGER
Een monument vol apetrotse
mensen. Dat was 't Huys Dever
in Lisse zaterdag. De winnaars
van de literaire wedstrijd, die de
landelijke Stichting Open Mo
numentendag afgelopen zomer
organiseerde, waren er te gast
om hun gewonnen prijzen in
ontvangst te nemen, 't Huys
Dever was daarvoor uitverko
ren, omdat dat monument de
hoofdrol speelt in het winnende
verhaal. Lissese Femke Mooije-
kind (12) schreef het.
In het verhaal van Femke ver
telt 't Huys Dever zelf zijn eigen
geschiedenis. Van de bouw in
1221 tot de restauratie in 1978
door Monumentenzorg. Schrij
ver en juryvoorzitter Evert Hart
man, die naar Dever kwam om
de prijzen uit te reiken, roemde
de originaliteit van Femkes in
zending. „Jury's zeggen altijd
dat ze het zo vreselijk moeilijk
was om de winnaars te bepalen.
Nou, wij niet. De kwaliteit van
enkele werkstukken sprong er
zo duidelijk bovenuit dat we het
er helemaal over eens waren
wie er in de prijzen moesten
vallen."
Voor Femke Mooijekind
„een groot talent van wie we
nog veel kunnen verwachten"
had Hartman zijn laatste
boek en een bedrag van 500
gulden. .Allemachtig veel geld",
vond hij dat. De acht andere
prijswinnaars kregen elk een
boek en 125 gulden. Ze waren
er allemaal, al moesten ze soms
van ver komen. Patrick Kuijpers
bij voorbeeld, wiens limerick in
de prijzen viel, kwam helemaal
uit het Zuidlimburgse Bingelra-
de. Hij had de reis er graag voor
over. En dat gold voor alle prijs
winnaars en hun van oor tot oor
glunderende vaders, moeders,
opa's, oma's, broertjes en zus
jes, die waren meegekomen.
De twee overvallen op het Golden Ten Casino in Holiday
Inn zijn opgelost. De Haarlemse politie heeft vorige week
twee mannen aangehouden, die toegaven op 1 novem
ber een gewapende overval te hebben gepleegd op het
casino. Toen werd 20.000 gulden buitgemaakt. Bij een
tweede overval, op 30 december van het vorige jaar, werd
een paar honderd gulden gestolen.
kantoor onlangs hebben be
roofd van twee tassen met vuur
werk en vuile was. „Het is een
wonder dat er niemand gewond
raakte. Er is nog een kogel afge
vuurd toen de dader zijn wapen
op de grond liet vallen", aldus
een politiewoordvoerder.
De mannen zijn op 3 januari
door de politie aangehouden.
„Een van de daders gaf erg veel
geld uit, terwijl hij alleen een
uitkering had. We hoorden uit
het circuit dat hij in de kroegen
met veel geld liep te zwaaien. In
ons onderzoek kwamen we ook
de tweede en derde man op het
spoor", aldus de zegsman van
de Haarlemse politie.
Een verdachte had nog een
straf van zes maanden uitstaan
voor meineed. Hij ontsnapte
vorig jaar uit de half open in
richting in Heerhugowaard. Een
van de andere Haarlemmers
kwam in april vorig jaar vrij na
een celstraf van 4,5 jaar wegens
eerdere overvallen.
De Hoogmadesche molen.
Het tweetal behoort tot een
groepje van vier Haarlemmers
(23, 24, 28 en 28 jaar oud), dat
vorige week door de politie
werd aangehouden. Het duo
heeft niet alleen de overvallen
in Leiden bekend, maar ook
drie misdrijven in Haarlem.
Bij de overvallen is totaal
130.000 gulden buitgemaakt.
Daarvan is 10.000 gulden terug
gevonden. De vuurwapens die
bij de overval zijn gebruikt, zijn
niet gevonden. Vijf auto's en
een motor die voor het plegen
van de overvallen werden gesto
len, zijn wel terug. De motor is
twee dagen na de eerste overval
op het casino door de Leidse
politie teruggevonden op een
parkeerterrein aan de Floris-
straat in Oegstgeest.
Het tweetal zegt met de ande
re, twee mannen ook de Deka-
markt en de Rabobank in Haar
lem te hebben overvallen. Bo->
vendien zouden de vier de eige
naar van een Haarlems wed-
BERICHTEN
LEIDEN In de zaal van FETA (Middelstegracht 8) wordt 18 janu
ari een volksdansinstuif gehouden. Aanvang 20.00 uur.
LEIDEN De ziekenomroep van het Academisch Ziekenhuis
maakt zondag 19 januari opnamen voor het radio- en tv-program-
ma Super Trio in het Antonius Clubhuis (Lange Mare 43). De opna
men zijn voor publiek bij te wonen (14.00 tot 16.15 uur).
„Heilige Donatus, Bewaar ons",
staat er op de windwijzer bo
venop de Hoogmadesche mo
len. „Vroeger hadden ze geen
bliksemafleiders", verklaart mo
lenaar P. van der Pouw Kraan
de oproep aan de patroonheili
ge van het onweer om de molen
te sparen. „Het heeft gehol
pen", meFkt hij lachend op.
„We hebben hier nooit een blik
seminslag gehad."
De molen waar Van der Pouw
Kraan al 43 jaar op draait stamt
uit 1897 en is daarmee een vftii
de nieuwere molens in de regio.
De molen staat er ook nog goed
bij. Er is echter één belangrijk
mankement: de wieken zijn zo
slecht dat de molen al sinds
april niet meer mag draaien. De
Hoogmadesche polder, die pre
cies 500 jaar bestaat, wordt nu
uitsluitend bemalen met de
elektrische motor die sinds 1968
in de molen staat.
De Hoogmadesche polder
valt zo goed als samen met het
gebied van de vroegere Hooge
Heerlijkheid Hoogmade. Van
daar dat de molen ook wel mo
len De Heerlijkheid wordt ge
noemd. Een andere bijnaam
dankt de molen aan de oproep
Het gaat niet goed met de Nederlandse molens. Voor de bema
ling van de polders zijn ze niet meer nodig. Dat gebeurt al de
cennia lang door elektrische gemalen. Sindsdien staan de mo
lens alleen nog maar mooi te zijn. En wie wil geld steken in iets
wat alleen maar mooi is?
De Rijnlandse Molenstichting heeft 45 molens. Tweederde
daarvan wacht op restauratie.
Op maandag in deze krant verhalen over molens in de regio
die er slecht bij staan. Vandaag de Hoogmadesche molen. Die
staat er betrekkelijk goed bij. Maar hij kan niet draaien omdat
de wieken kapot zijn.
op de windvaan: hij wordt soms
ook de Donatusmolen ge
noemd. Naast de molen stond
vroeger de galg van de Hooge
Heerlijkheid, waar veroordeel
den aan hun einde kwamen.
Verder was er volgens historici
een schutsluisje. De molenaar:
„Ja, ze beweren van wel. Maar
er valt niets meer van te zien,
joh." Het zal hem een zorg zijn
wat al die historici te vertellen
hebben. Van der Pouw Kraan is
aangesteld als molenaar toen
hij 26 jaar was. Daarvoor woon
de hij al op de molen. Het mole
naarschap is iets dat in de fami
lie Van der Pouw Kraan al eeu
wen van vader op zoon over
gaat. De molenaar woont sinds
1962 permanent in het zomer
huis naast de molen. In dat jaar
werd in de molen een vijzel
aangebracht, waardoor de
woonruimte in de molen ver
viel. Een molen die voor de rest
nog prima is, maar die niet kan
draaien omdat de wieken rot
zijn. Het is de molenaar een
doom in het oog. „Ik hoop dit
jaar weer te gaan draaien. Er
zijn restauratieplannen van de
Rijnlandse Molenstichting,
maar ik kan ze niet dwingen die
snel uit te voeren."
Voor zo'n 60.000 gulden is de
molen weer helemaal op te
knappen. Als dat voor 26 juni
lukt, kan Hoogmade op die dag
vieren dat het precies 500 jaar
geleden is dat de Hoogmade
sche polder werd gesticht. En
dat die polder al 500 jaar lang
met windkracht wordt bemalen.
De Rijnsburger-
poort gezien vanaf
wat nu de Sta
tionsweg is met
links het hekwerk
van het zwanen-
hok, op een gravu
re uit 1731.
De stad Leiden als
ganzen- en zwanenhoeder
zwanen goed behandeld wer
den: de boer op wiens land
zwanen het beliefden te nes
telen of te grazen, kon er maar
beter met een boog omheen lo
pen en zijn verlies incasseren,
want het was vaak kwaad ker
sen eten met de hoge heren aan
wie de zwanen behoorden.
Stadszwanen
Bij de Reformatie was de burg
graaf een in Henegouwen wo
nende prins, die de kant van de
Spanjaarden hield. Zijn bezit
tingen in Holland werden als
een soort vijandelijk vermogen
voortaan beheerd door de Sta
ten van Holland. Die verleen
den op 19 februari 1593 de stad
Leiden het recht om zes paar
broedende zwanen te mogen
houden in de stadsgrachten, de
Rijn van Leiderdorp tot Katwijk
en de Mare tot het Warmonder
hek. Als de Leidse zwanen dus
buiten die wateren op stroop
tocht gingen, moesten ze terug
gebracht worden, waarvoor de
stad een oppasser in dienst had
en een speciale boot, de zwane
schuit. Het leenrecht van die
tijd vereiste dat iemand namens
de stad het recht van zwaandrift
kre.eg tot ziin dood toe, en dan
weer de volgende. Vaak was
zo'n 'sterfman' een van de bur
gemeesters. Vanwege zijn func
tie mocht hij de fraaie titel
'stadspluimgraaf voeren.
Zwanenhok
De zwanen van de stad Leiden
moesten uiteraard een waardig
onderkomen hebben. Waar dat
na 1593 gevestigd was, weten
we niet. Wel paste de stad
angstvallig op zijn zwanen. Zo
werd in 1649 van de roepstoel
bij de ingang van het Stadhuis
aan den volke kond gedaan van
het 'Verboth van deser stede
zwanen te stooren ofte te verja
gen etc.' De onverlaten die nog
langer de stadszwanen zouden
slaan, schieten, verjagen of hun
nesten storen en hun eieren of
jongen wegnemen, konden
voortaan rekenen op de niet
misselijke boete van vijftig gul
den en eventueel nog verdere
straf.
Maar in 1669 weten we zeker
waar het zwanenhok gevestigd
was: in de singel bij de Rijns-
burgerpoort, bij de plek waar la
ter de buitensociëteit van Ami-
citia (thans 'In den Leidschen
Salon') gevestigd werd. En daar
was het toen al lang, want het
moest volledig gerenoveerd
worden. Mogelijk was het daar
al sedert 1611, toen de Rijnsbur-
gersingel gegraven werd. Hu-
bert van Duyvenvlugt en
Matheus Berendrecnt namen
op 11 mei 1669 voor 295 aan
om niet alleen het zwanenhok
te vernieuwen, maar er ook nog
een ganzenhok van ruim 31
meter lengte en zo'n acht meter
breedte bij te maken. Hoewel
het grotendeels uit hekwerk be
stond (het leek dan ook meer op
een ren dan op een hok) moest
alles van prima eikenhout uit
gevoerd worden, met wat ver
sieringen en verder scherpe
punten om het kwajongens zo
moeilijk mogelijk te maken er
over te klimmen. Er kwamen
tenslotte twintig afgeschutte en
overdekte nesten, zodat de zwa
nen en ganzen ongestoord zou
den kunnen broeden.
Het aparte ganzenhok was mo
gelijk geen succes, want op 21
april 1699 nam Moses Gijbens
voor maar liefst 1080 aan om
het bij het zwanenhok te trek
ken. Hij verving twintig nésten
door zes dubbele broedhokken.
Maar de achttiende eeuw was er
een van bezuinigingen en dus
werd op 9 oktober 1738 eens
ernstig over deze luxe gespro
ken.
Vernieuwing van de zwanen-
hokken bij een gelijkblijvend
aantal zwanen en ganzen ging
MOLENS IN RUNLAND
De prijswinnaars van de wedstrijd.
Stichting Open Monumentendag, c
Met uitzondering van het
winnende verhaal van Uiter-
meermavo-leerling Femke
Mooijekind, dat door Evert
Hartman werd voorgelezen,
droeg elke winnaar zijn eigen
werk voor. De een met veel bra-
vour, de ander met trillende
stem en dito handen. Want elke
schrijver is nog geen voor
drachtkunstenaar, natuurlijk.
De wedstrijd die door Stich
ting Open Monumentendag
was uitgeschreven voor deelne-
er 't Huys Dever.
FOTO DICK HOGEWONINC
mers van 9 tot 18 jaar, leverde
bij elkaar ongeveer negenhon
derd inzendingen op. Een aan
tal van de gedichten, verhalen
en limericks wordt opgenomen
in het boek dat de stichting bin
nenkort ter gelegenheid van het
eerste lustrum van Open Monu
mentendag uitbrengt. In ver
band met de auteursrechten
werd aan alle kinderen zaterdag
officieel gevraagd of zij daar
toestemming voor wilden verle
nen. Dat zat wel goéd.
