Buitenland
'Hele leger
onder bevel
van Russen'
Zhelu Zelev heeft beste papieren
Japanners boos over
Amerikaans 'gebedel'
Rusland vraagt uitstel
rentebetaling op schuld
Junta Myanmar riskeert oorlog met buurland Bangladesh
Zaterdag 11 januari 1992
Redactie: 023-150225 RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERMANS HANS JACOBS JOLANDA OUKES Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: CLARA KEMPER
OEZBEKISTAN EN KIR-
CISTAN hebben gisteren
officieel gevraagd om lid
te worden van de Vere
nigde Naties. Kazachstan
deed dat al eerder.
United Press International (UPI).
NIEUWSLIJN
Canadezen voorzien aansluiting bij VS
Bijna vier op de tien Canadezen voorzien dat hun land binnen
50 jaar opgaat in de Verenigde Staten. Dat blijkt uit een Gallup-
opiniepeiling die deze week werd gepubliceerd. Van de 1006 on
dervraagden zei 37 procent dat Canada het noordelijk deel van
de VS wordt, terwijl 52 procent dat onmogelijk acht. Toen de
zelfde vraag in 1988 werd gesteld, geloofde nog maar 25 procent
van de Canadezen in een landenfusie.
IRA eist aanslag Londen op
Het Ierse Republikeinse Leger (IRA) heeft gisteren verklaard dat
het de bom heeft geplaatst die eerder op de dag bij het ministe
rie van defensie in Londen ontplofte, op enkele honderden me
ters van de ambtswoning van premier Major. De bom explo
deerde gistermorgen in een straat in het regeringscentrum Whi
tehall, een half uur nadat een onbekende man had gewaar
schuwd voor de aanslag. De ontploffing veroorzaakte schade
aan auto's en gebouwen, maar er vielen geen gewonden.
Italië in april naar de stembus
De Italiaanse premier Andreotti zal binnen deze maand in het
parlement het ontslag van zijn regering aanbieden. Meteen
daarna zal het parlement, waarvan de zittingsperiode in septem
ber officieel afloopt, worden ontbonden. Italië gaat op 5 april
naar de stembus. Premier Andreotti verklaarde na een gesprek
met president Cossiga dat de regering 'uitgeput' is en haar taken
heeft volbracht. Het laatste belangrijke wapenfeit van de Itali
aanse 'Tweede Kamer' is het aannemen van een decreet volgens
welke een aantal Italiaanse overheidsbedrijven wordt geprivati
seerd.
TOKYO MICHAEL HIRSCH
De topontmoeting deze week in
Japan tussen de Amerikaanse
president George Bush en de Ja
panse premier Kiichi Miyazawa
kende veel symbolen. De meest
treffende was wel het beeld van
de onderuitgegane Bush, die
hulpeloos en naar adem snak
kend in de armen van de drie
koppen kleinere Miyazawa lag.
Geen enkele verworvenheid van
de top de Declaratie van
Tokyo die de Amerikaans-Ja
panse alliantie bevestigde, de
toasts en de vriendelijkheden,
hoe prachtig
ook kon het
feit verbloe
men dat Bush
praktisch op
zijn knieën
om hulp
kwam bede
len, met in
zijn kielzog de
huidige sym
bolen van de
Amerikaanse
economische
impotentie: de
Grote Drie au
tomakers.
Zeker, het Bush: op knieën v
vierdaagse be
zoek van Bush
dat gisteren (Nederlandse tijd)
eindigde volgde grotendeels het
vertrouwde patroon van de
naoorlogse relaties tussen Japan
en de Verenigde Staten; als al
tijd blaften de Amerikanen en
deden de Japanners concessies
aan de 'grote broer'.
Maar dit keer klonk de Ameri
kaanse opschepperij hol in de
oren van de Japanners. De ver
kondiging van Chrysler-presi
dent Lee Iacocca „Wij heb
ben de hete oorlog gewonnen,
wij hebben de Koude Oorlog ge
wonnen; wij zijn de leiders van
de wereld" werd met oprech
te verbazing aangehoord.
Aan het einde van de top ora
kelde Bush dat de Japanners
„de boodschap hebben ontvan
gen", doelend op de Japanse
bereidheid de markt meer open
te stellen voor Amerikaanse
produkten. Banen, en daarmee
een herverkiezing dit najaar, dat
wilde Bush bereiken.
Maar de boodschap die Japan
ontving was er een van een ver
zwakt Amerika, dat onbeschoft
arrogant en geprikkeld zijn ei
gen principes van vrije handel
verraadde. Dit door eisen te
stellen die in wezen Japanse au
tofabrikanten oproepen direct
hun weinig succesvolle Ameri
kaanse concurrenten de hel
pende hand toe te steken.
„Het resultaat hiervan, het zien
van een zwakke VS, is dat de
kenbei (de afkeer van de VS) in
ons land nooit zal verdwijnen",
schreef de vooraanstaande
krant Nikkei gisteren.
Eerder deze week wezen Iacoc
ca en de voorzitter van General
Motors kwaad het aanbod van
„mededogen" voor de econo
mische moeilijkheden van de
VS van Miyazawa van de hand.
„Ik heb echt geen behoefte aan
her medelijden van meneer
Miyazawa", gromde de voorzit
ter van GM, Robert Stempel.
Ongelukkigerwijs is dat nu juist
hoe veel Japanners de VS zien:
Een supermacht die net zo uit
geteld op de grond ligt als Bush
tijdens het staatsdiner woens
dagavond. „Ik vind het triest te
zien tot wat Amerika verworden
is", zei Masao
SMI Kunihiro, een
H socialistische
parlementariër,
•foto epa tie en kwalita
tieve handelswaar", aldus de
61-jarige Kunihiro. „Ik ben sen
timenteel over dat Amerika.
Wat kunnen we doen om deze
situatie te helen?" Er zijn maar
weinig Japanners zo ruimhartig
in hun oordeel als Kunihiro.
Veel Japanse functionarissen
zijn van mening dat de Ameri
kaans-Japanse relatie in stand
kan worden gehouden als de
Verenigde Staten Japan als een
werkelijk gelijkwaardige politie
ke partner gaan beschouwen.
Een obstakel wordt gevormd
door het onplezierige gegeven
dat sinds de val van de Sovjetu
nie Japan en de VS geobsedeerd
zijn geraakt door hun economi
sche rivaliteit. De chronische
wanverhouding in de weder
zijdse handel ligt tussen beide
landen als een wilde zee. De
Amerikanen geven de schuld
aan de gesloten Japanse markt;
de Japanners zeggen dat het
komt door het dwaze beleid van
de Amerikaanse industrie.
De waarheid ligt in het midden.
Er zijn talloze gevallen bekend
van Amerikaanse bedrijven die
de toegang tot Japan is ontzegd.
Helaas voor Bush waren de
Grote Drie het slechtste voor
beeld dat hij mee kon nemen
naar Japan; alle drie hebben
toegegeven geen wezenlijke po
gingen te hebben ondernomen
om in Japan auto's te verkopen.
Door bijvoorbeld het stuur aan
de juiste kant (rechts) voor het
links rijdende Japan plaatsen.
De andere manier van reizer
Egypte
Turkije
Marokko
Mexico/Guatemala
Indonesië
India/Nepal
Thailand
22 dagen ƒ1695,-
22 dagen 1695,-
22 dagen ƒ1795,-
31 dagen ƒ3695,-
22 dagen ƒ2995,-
27 dagen ƒ2995,-
25 dagen ƒ2895,-
Bel voor de folder: 071-126400
DJOSER
Jeltsin heeft decreet klaarliggen
Topoverleg in de Oekraïnse hoofdstad Kiev moet van
daag een doorbraak opleveren in de geschillen over het
voormalige Sovjet-leger. Voor het geval de problemen
tussen Rusland en de buurrepubliek niet worden opge
lost heeft de Russische president Jeltsin een decreet
klaarliggen waarin alle strijdkrachten van het voormalige
Sovjet-leger onder Russisch bevel worden geplaatst.
best alle strijdkrachten onder
Russisch bevel komen. Onge
acht of de strijdkrachten zich op
Russisch grondgebied bevin
den. Rusland doet «dit als 'wetti
ge' erfgenaam en opvolger van
de Sovjetunie. De Russische
controle wordt pas opgeheven
als er alsnog een akkoord is be
reikt.
De Russische delegatie zal in
Kiev tevens spreken over econo
mische problemen tussen Oek
raïne en Rusland, veroorzaakt
door de Russische prijsliberali-
sering die ook in de Oekraïne
voor forse prijsstijgingen en
roebeltekorten zorgt.
Tegelijk met de Russische de
legatie arriveert vandaag in Kiev
een delegatie van het centraal
commando van de GOS-strijd-
krachten. Opperbevelhebber
Sjaposjnikov had eerder deze
week al onderhandelingen op
hoog niveau aangekondigd. De
opperbevelhebber van de Zwar-
te-Zeevloot, admiraal- Kasaton-
ov, wreef het Oekraïnse militai
re leiderschap 'volslagen in
competentie' aan.
Oekraïne is gisteren begon
nen de tactische kernwapens
van zijn grondgebied te verwij
deren. De wapens worden voor
vernietiging naar Rusland ge
stuurd, zo meldde het persbu
reau Tass.
i boze opperbevelhebber van de Sovjet-marine, admiraal Vladimir Chemavin, verklaarde gisteren dat Oekraïne zich tevreden moet stellen met
bewapende kustwacht. Er kan geen sprake van zijn dat de Zwarte Zeevloot aan Oekraïne wordt overgedragen. foto epa vit au armand
PETER PRINGLE THE INDEPENDENT
Het decreet, dat meteen het
einde kan betekenen van het
toch al fragiele Gemenebest van
Onafhankelijke Staten (GOS),
moet worden gezien als een po
ging Oekraïne en de andere re
publieken onder druk te zetten.
Jeltsin, die een zware delegatie
naar het overleg in Kiev stuurt,
dreigt zijn decreet uit te vaardi
gen als zijn Oekraïnse collega
Kravtsjoek zijn claim op de
Zwarte Zeevloot niet laat vallen.
Oekraïne wil dat de Sovjet
militairen in de republiek een
eed van trouw aan Oekraïne af
leggen en de eigendommen van
de ex-Sovjetstrijdkrachten 'na
tionaliseren'. Het officierskorps
van de Zwarte-Zeevloot weigert
echter besluiten en orders van
Kravtsjoek tevens opperbe
velhebber van Oekraïne uit te
voeren. Andere onderdelen van
de voormalige Sovjet-marine
hebben zich solidair verklaard
met hun collega's.
Een kopie van Jeltsins decreet
is in handen gekomen van de
militaire correspondent van de
onafhankelijke Moskouse krant
Nezavismaya Gazeta. Er staat in
dat tenzij er een overeen
komst wordt bereikt tussen de
republieken van het Gemene-
Botha boos over houding
ANC jegens bezoek Lubbers
PRETORIA-DEN HAAG AFP-ANP
MOSKOU
CORRESPONDENT
Rusland beschuldigt de tien
overige republieken in het Ge
menebest van Onafhankelijke
Staten (GOS) van financiële na
latigheid. Volgens Pjotr Aven,
voorzitter van het Russische co
mité voor buitenlandse handel,
schenden de republieken een
akkoord over gezamenlijke af
betaling van buitenlandse
schuld.
Als gevolg daarvan moet bij
de buitenlandse schuldeisers,
zowel banken als overheden,
uitstel van betaling worden aan
gevraagd. Aven zei tegen het
persbureau Tass, dat Rusland
vrijwel alleen opdraait voor de
aflossing en rente van de bui
tenlandse schuld van de voor
malige Sovjetunie. Die bedraagt
tussen de zestig en zeventig
miljard dollar.
Onderling hadden de repu
blieken een verdeelsleutel afge
sproken, waarbij Rusland onge
veer zestig procent van de beta
lingsverplichtingen op zich zou
nemen. Volgens Aven is dat per
centage in de praktijk opgelo
pen tot 85 procent.
De republieken op hun beurt
verwijten Rusland dat hun ban
ken onvoldoende worden be
voorraad met roebels. Rusland
heeft het monopolie op de geld
pers, die momenteel dag en
nacht draait. Oekraïne, dat al
coupons uitgeeft die de roebel
deels vervangen, heeft nu al een
tekort van 6 miljard roebel. De
Russische centrale bank is van
plan volgende maand cheques
uit te geven vanwege het tekort
aan contant geld. Alleen inwo
ners van Rusland kunnen die
cheques krijgen.
Aven zei tegen Tass, dat de
westerse schuldeisers hebben
ingestemd met een uitstel van
betalingsverplichtingen, voor
dit jaar vastgesteld op 20 mil
jard dollar, van 11 miljard dol
lar. Matjoechin kondigde aan
dat volgende week tijdens een
bijeenkomst met westerse ban
kiers in Frankfurt op verder uit
stel zal worden aangedrongen.
De Zuidafrikaanse
tha (buitenlandse zaken) heeft
gisteren in Pretoria felle kritiek
geuit op het Afrikaans Nationaal
Congres (ANC), dat de Neder
landse premier Lubbers ge
vraagd heeft af te zien van het
voorgenomen bezoek aan Zuid-
Afrika volgende maand.
Botha noemde deze eis kort
zichtig en voegde eraan toe dat
dit de ambivalentie van het
ANC weerspiegelt op het gebied
van het herstel van de interna
tionale betrekkingen van Zuid-
Afrika. „Er is geen rechtvaardi
ging voor deze kortzichtige op
stelling gezien de grote behoefte
aan de versnelling van de eco
nomische groei in Zuid-Afrika",
betoogde Botha.
Het ANC had de reis van Lub
bers en minister Van den Broek
(buitenlandse zaken), die voor
18 tot 20 februari op het pro
gramma staat, eerder als „niet
opportuun" en „voorbarig" ge
kwalificeerd omdat daarmee
„een onwettig regime gelegiti
meerd" zou worden.
Het ministerie van buiten
landse zaken in Den Haag ver
klaarde gisteren dat de Neder
landse regering hoopt dat het
ANC zijn bedenkingen tegen
het bezoek van Lubbers en Van
den Broek zal kunnen laten val-
len. Groen Links heeft de pre
mier gevraagd het bezoek op te
schorten.
Kuron verraadde
veel collega's
PUSSELDORF Rtr
De Westduitse dubbelspion
Klaus Kuron heeft minstens
veertig andere Westduitse agen-,
ten aan de voormalige DDR ver
raden. Officier van justitie Ekke-
hard Schulz deelde dat gisteren
op de derde dag van het proces
in Düsseldorf tegen Kuron mee-
De man, die acht jaar voor de
DDR spionneerde, is nooit ont
maskerd omdat hij bij de Oost-
duitsers bedongen had dat dub
belagenten die hij zou verraden
niet door de DDR zouden wor
den gearresteerd.
Filosoof enige kanshebber bij Bulgaarse presidentsverkiezingen
DEN HAAG ANP-GPD
Maar liefst 22 kandidaten heb
ben zich aangemeld voor de
eerste, directe presidentsverkie
zingen in Bulgarije, die morgen
worden gehouden. Echter nu al
staat vast dat het huidige staats
hoofd, Zhelu Zelev, de enige
echte kanshebber is. Uit recente
opiniepeilingen blijkt dat de fi
losoof kan rekenen op meer dan
50 procent van de stemmen.
De populariteit van de 56-jarige
Zelev, die in augustus 1990 na
langdurig gehakketak tussen de
regerende ex-communisten en
de oppositie door het parlement
werd gekozen tot president, is
(nog) ongeëvenaard. Als enige
punt ten nadele van Zhelev
wordt de keuze van zijn vice-
presidente gezien, de bekende
dichteres Blage Dimitrova. Niet
alleen is zij politiek vrijwel oner
varen. Ook is ze een fervent mo-
narchiste, wat uiteraard een
beetje merkwaardig is v
vice-president.
Zhelev wordt gesteund door de
Unie van Democratische Krach
ten, de partij die bij de laatste
verkiezingen de meeste stem
men veroverde, en de beweging
van de niet onaanzienlijke
Turkse minderheid. Al is dat
laatste in nationalistische Ogen
weer een nadeel.
Zo voedt de 54-jarige partijloze
jurist Velko Valkanov, bekend
als „de wolf', met zijn campag
ne de anti-Turkse sentimenten
in het land. De één miljoen le
den tellende Turkse minder
heid, die een belangrijke plaats
in de coalitieregering heeft ver
worven, heeft „te veel rechten
maar geen plichten", zo roept
Valkanov, die door de socialis
ten, de voormalige communis
ten, wordt gesteund.
De socialistische partij, die
sinds het verlies bij de parle
mentsverkiezingen wordt ge
teisterd door een interne crisis,
heeft geen eigen kandidaat. Vol
gens de peilingen zal Valkanov
ongeveer 18 procent van de
stemmen krijgen. Vooral op het
platteland hebben de voormali
ge communisten nog veel
steun.
Als sterkste rivaal van Zelev
geldt echter oud-premier Demi-
tar Popov, net als Valkanov par
tijloos jurist maar een veel ge
matigder politicus. Bij de Bulga
ren heeft hij als regeringsleider
enig krediet opgebouwd door
broodnodige hervormingen te
introduceren. Popov was voor
hij in december 1990 tot pre
mier werd gekozen, voorzitter
van het gerechtshof in Sofia.
Als onpartijdige figuur was hij
acceptabel voor zowel de socia
listen als de Unie van Democra
tische Krachten, die toen in de
oppositie zat. Met het eerste
Bulgaarse coalitiekabinet be
hartigde hij de staatszaken tot
de vervroegde parlementsver
kiezingen die in oktober vorig
jaar werden gehouden nadat de
bevolking de socialistische rege
ring van Andrej Loekanov tot af
treden had gedwongen. Nadelig
voor Popov is dat hij er als pre
mier niet in is geslaagd de eco
nomische crisis in zijn land
enigszins te keren.
Bulgarije is er slecht aan toe en
daar krijgt de president mee te
maken, ook al zijn zijn macht
en bevoegdheden beperkt. On
geveer 70 procent van de bevol
king leeft onder het bestaans
minimum en de werkloosheid is
het afgelopen jaar gestegen tot
bijna 10 procent van de be
roepsbevolking. De produktie is
gekelderd met 21 procent en de
buitenlandse steun is financieel
minder dan verwacht.
Er zijn ook grote problemen
met de energievoorziening. De
ze moest eind vorig jaar al wor
den ingekrompen na nieuwe
haperingen in de kerncentrale
van Kozloduy, die in het verle
den voorzag in 40 procent van
de Bulgaarse energiebehoefte.
Nu de Oekraïne deze week de
levering van elektriciteit aan het
buurland heeft opgeschort en
betaling in harde valuta's eist,
valt aan verdere rantsoenering
waarschijnlijk niet te ontkomen.
Na zijn verkiezing tot premier
in november vorig jaar verklaar
de Filip Dimitrov dat „economi
sche stabilisatie en de strijd te
gen de inflatie" zijn belangrijk
ste doelen waren. In deze om
standigheden zal het voor Zelev
moeilijk worden zijn verkie
zingsbelofte van afgelopen zon
dag, dat Bulgarije „een eiland
van sociale en politieke stabili
teit zal blijven op de Balkan",
waar te maken, ook al staat een
groot deel van de bevolking nu
achter hem.
Tienduizend aanhangers van de
Bulgaarse president verzamelden
zich afgelopen week in Sofia om
hun steun aan Zelev te betuigen.
foto epa mladen antonov
BANGKOK RICHARD EHRLICH
Myanmar (het voormalige Burma) en
Bangladesh hebben de afgelopen we
ken langs de gezamenlijke grens troe
pen samengetrokken. De kans is groot
dat het tot een gewapend treffen komt
tussen beide legers, zeggen diplomaten
in de Thaise hoofdstad Bangkok. Eind
december schoot een Myanmarese le
gerpatrouille al twee Bangladeshi's
dood. Volgens de officiële lezing van in
de hoofdstad Yangon (Rangoon) waren
het moslimstrijders, die vanaf het
grondgebied van Bangladesh ijveren
voor een aparte moslimstaat in de
grensprovincie Arakan.
„Het is veel meer dan een schermut
seling wat zich daar aan de grens mo
menteel afspeelt", zegt een diplomaat
in Bangkok. „Er is wel een vreedzame
oplossing mogelijk, maar het is zeer de
vraag of het regime in Yangon daartoe
bereid is. De Myanmarese junta is in
een al jaren durende strijd verwikkeld
met talrijke etnische minderheden, die
vooral langs de grenzen wonen.
Aan de andere kant heeft het bewind
orti de boeddhistische meerderheid in
het land te vriend te houden vaak ge
probeerd de schuld van zijn eigen fa
lend economisch beleid bij de moslims
te leggen. Zo gebeurde het herhaalde
lijk dat het regime anti-moslim rellen
organiseerde om de aandacht van de
bevolking af te leiden van de werkelijke
oorzaken van de toenemende armoe
de.
De meeste moslims zijn afkomstig
uit India. Toen beide gebieden nog on
der Brits koloniaal bestuur stonden
was het voor de Indiase moslims tame
lijk gemakkelijk om naar Myanmar te
trekken en een nieuw bestaan op te
bouwen.
Vanaf het moment dat de generaal
Ne Win in 1962 de macht greep en een
dictatuur instelde heeft het regime
door een verdeel- en heerspolitiek ge
probeerd de boeddhistische meerder
heid voor zich te winnen. Zo werden in
1964 werden bankbijetten van 50 en
100 Kyats vervallen verklaard waardoor
de spaartegoeden van talloze burgers
van de ene op de andere dag werden
uitgewist.
Vooral de moslimminderheid, die
een sterke positie had in het zakenle
ven werd door deze maatregel zwaar
getroffen. Zo zagen ruim 200.000 mos
lims zich gedwongen terug te gaan
naar India en Pakistan, nadat hun fa
milie soms al tweehonderd jaar in
Myanmar had gewoond. Hoewel het
nationalistische bewind door deze
maatregel schijnbaar even de wind in
de zeilen kreeg was het economische
effect rampzalig, vooral omdat er geen
Myanmarees kader was om de openge
vallen plaatsen te bezetten.
De moslims die in de noordwesteljke
grensstreek Arakan wonen worden er
door Yangon van beschuldigd dat ze er
niet thuis horen maar uit Bangladesh
komen. Zo hield het leger in 1978 in de
Arakan regio een 'schoonmaakopera-
tie', waardoor ruim 200.000 moslims
naar Bangladesh vluchtten.
Velen van hen verblijven nu nog
steeds in opvangkampen bij de stad
Cox's Bazar, vaak onder erbarmelijke
omstandigheden. Velen zijn vermoord,
ontvoerd of verkracht door het Myan
marese leger en veroordeeld tot
dwangarbeid. Yangon ontkent echter
deze aantijgingen, hoewel het toegeeft
dat het hard optreedt tegen de mos
lims, „omdat het illegalen zijn, die een
te grote belasting vormen voor de
plaatselijke economie en bovendien
onrust stoken".
De jongste Myanmarese legerver-
plaatsingen in het noorden van Arakan
hebben in Bangladesh de vrees gewekt
dat Yangon de troepen opdracht zal
geven om de grens te overschrijden,
waardoor een oorlog tussen beide lan
den onvermijdelijk zal worden.
Het Myanmarese regime staat onder
toenemende internationale druk en
ook binnenlands kan het elk moment
opnieuw worden geconfronteerd met
massale protestbewegingen, zoals in
1988. Daarom zou een offensieve actie
om de aandacht af te leiden het leger
wellicht niet ongelegen komen, zo
meent men in Dhaka. Om weer bin
nenlandse steun te krijgen van de
boeddhistische meerderheid zou het
regime weer zijn toevlucht kunnen ne
men tot anti-moslim rellen.
Op zichzelf is het opmerkelijk dat het
Myanmarese regime een offensief inzet
tegen de moslims en een oorlog zal
willen riskeren met Bangladesh. Yang
on wordt bestreden door in totaal zo n
veertien guerrillagroepen, die alle min
of meer onophoudelijk actief zijn.
Maar Yangon heeft eind vorig jaar
nieuwe wapenleveranties van China
gekregen. Militair gezien voelt het zich
sterker dan het zich de laatste jar«r
heeft gevoeld.
Maar ook een zeer berekenend regi
me als dat in Myanmar kan een bere-
keningsfout maken, door de kracht van
een of meer guerrillabewegingen te on
derschatten. De democratiseringsbe
weging die na de brutale onderdruk
king in 1988, waarbij duizenden doden
vielen, en de annulering van het ver
kiezingsresultaat van 27 mei 1990 waf
kortademig was geworden, zou op
nieuw een poging kunnen wagen het
militaire regime af te zetten. Natuurlijk
hoopt de oppositie dat het buitenland
dan actievere steun zal verlenen als in
het verleden.
