Wetenschap
Paddestoelen
verdwijnen
in rap tempo
Eén jaar graven legt eeuwen van Egyptische historie bloot
Grootmachten eens over
reactor voor kernfusie
Twijfel redding dieren
bij grootste olieramp
HETGIZA PLATEAU
Vriidap
ianua."
071-161400 Redactie: BRAM VAN LEEUWEN EN HANS SONDERS Eindredactie: HANS SONDERS Vormgeving: SIMON DE GRAAF
17
NIEUWSLIJN
Kankerepidemie in derde wereld
De komende 30 jaar worden de ontwikkelingslanden getroffen
door een kankerepidemie, zo voorspelt een groep vooraanstaan
de epidemiologen. Het aantal mensen dat jaarlijks aan kanker
overlijdt zal toenemen van 2.7 miljoen nu, tot 6.5 miljoen rond
het jaar 2020. Als belangrijkste oorzaken voor de komende
vloedgolf aan kankergevallen noemen de epidemiologen de ster
ke toename van het aantal ouderen en het overnemen van leef
gewoonten uit de ontwikkelde landen, vooral het roken. „Meer
dan 80 procent van de kankergevallen in de Derde Wereld wordt
pas ontdekt wanneer de kanker zóver is gevorderd dat medisch
ingrijpen geen zin meer heeft," aldus één van de onderzoekers.
Tokyo: vuil ondergronds verbranden
In het hartje van de Japanse hoofdstad Tokyo wordt over enige
tijd begonnen met de bouw van een ondergrondse vuilverbran
ding. Het besluit viel na hevige protesten van stadsbewoners te
gen de bouw van een gewone vuiloven dichtbij woongebieden.
Tokyo beslaat 0,3 procent van Japans totale grondgebied. Zo'n
12 miljoen mensen, 10 procent van de bevolking, woont in de
hoofdstad. De agglomeratie-Tokyo telt 30 miljoen inwoners, een
kwart van alle Japanners. De stad Tokyo produceert een achtste
van de totale hoeveelheid afval van Japan. De nieuwe, onder
grondse vuilverbrandingsoven moet in 2011 klaar zijn.
De mens driedimensionaal
Een vinding van twee Twentse studenten kan in minder dan een
seconde driedimensionale beelden van het menselijk lichaam
leveren. De Volume Redering Machine verwerkt gegevens van
medische diagnose-apparatuur zó snel tot driedimensionale
beelden, dat de weergave van het hoofd bijvoorbeeld kan rote
ren, of dat huid, spieren of botten afzonderlijk kunnen worden
getoond. De vinding staat in het Polytechnisch Weekblad en H.
Wessels en A. van der Horst zijn hierop afgestudeerd aan de
Universiteit Twente.
Voor het ontwerp van een nieu
we kernfusie-reactor is 600 mil
joen gulden beschikbaar ge
steld. Voordat echter kan wor
den overgegaan tot de bouw
van deze reactor moet bewezen
worden dat met kernfusie netto
energie geproduceerd kan wor
den. Pe Europese Commissie,
Japan, de VS en de (voormalige)
Sovjet-Unie zijn dat overeenge
komen.
Het gaat hier om de zogehe
ten ITER-centrale, de Interna
tional Thermonuclear Experi
mental Reactor, waarvan het
ontWerp in 1995 gereed moet
zijn. De daarop volgende bouw
van ITER zal 10 miljard gulden
kosten. Met deze reactor moet
worden bewezen dat stroomop
wekking met kernfusie" tegen
aanvaardbare kosten mogelijk
is. ITER zal zelf echter geen
stroom leveren.
Kernfusie heeft plaats bij zeer
hoge temperatuur, meer dan 10
miljoen graden. Het kost veel
energie om deze temperatuur te
bereiken en het kemfusiè-pro-
ces op gang te brengen. Een
volgend probleem is de kernfu
sie in stand te houden, zodat
energie vrijkomt. Bij kernfusie
ontstaat helium, dat het kernfu
sie-proces vertraagt en instabiel
maakt.
Het gaat niet goed met onze paddestoelen. Het nationale
zwammenbestand, eens overvloedig, in allerlei kleuren,
maten en vormen aanwezig op de ontelbare, bosrijke
vochtplekjes waar zonlicht maar sporadisch vermag door
te dringen, is bezig in rap tempo weg te kwijnen. Argwa
nende blikken van in de zwammenwetenschap al dan
niet gepromoveerde academici richten zich, automatisch
bijna, op industrie, landbouw en autoverkeer want het
spreekwoord mag dan luiden dat al het goede van boven
komt, voor het milieu geldt dat al lang niet meer.
Paddestoelen op een boomstam. Een langzaam maar zeker verdwijnend beeld.
LEIDEN BEN APELDOORN
Volgens de aan de landbouw
universiteit in Wageningen ver
bonden Eef Arnolds, een des
kundige bij uitstek op dit ge
bied, kon je een aantal jaren ge
leden met het grootste gemak
bijvoorbeeld cantarellen vinden
maar daar moet je nu echt
naarstig naar op zoek.
Ook elders in Europa en in de
VS is sprake van een bijna dra
matische terugval en onderzoe
kers van de Amerikaanse Ro-
chester-universiteit spreken
zelfs over massaal uitsterven.
De grote vraag is of hier sprake
is van een puur natuurlijk pro
ces of dat de oorzaken, natuur
lijk, bij de mens moeten worden
gezocht. Hoogstwaarschijnlijk is
het het laatste.
Arnolds wijst er op dat de te
loorgang van de zwammen in
de diverse soorten bossen onge
veer eenzelfde treurig beeld ver
toont en dat het verschijnsel
verbandv houdt met de steeds
toenemende concentraties
ozon, stikstof- en zwavelverbin-
dingen.
Dat paddestoelen overal aan
het verdwijnen zijn, is een zeer
verontrustend verschijnsel. Ze
vormen een niet weg te denken
onderdeel van de woud- en
bosecologie en het is inmiddels
duidelijk geworden dat vele
soorten bomen zonder de sym
biose met zwammen eenvou
digweg niet kunnen bestaan.
Die symbiose (een 'samen
gaan tot beider voordeel') be
staat er onder meer uit dat
zwamculturen bij boomwortels
water en mineralen vrijmaken
in ruil voor koolhydraten die de
bomen hun verschaffen. De
weerstand van de bomen gedu
rende perioden met extreme
vorst of droogte valt of staat met
de stille arbeid van de zwam.
Een directe oorzaak voor het
wegkwijnen van de zwammen
is volgens Arnolds niet duidelijk
aan te wijzen. Het is mogelijk
dat de door de luchtvervuiling
slechter geworden conditie van
de bomen, de vereiste symbiose
hoe langer hoe meer in de weg
begint te staan. Anderzijds heb
ben te hoge concentraties stik
stof en zwavel in de bodem het
zelfde effect.
Schotse onderzoekers hebben
ontdekt dat er ook in de relatie
tussen paddestoelen en bomen
iets onrustbarends aan het ver
anderen is. Naarmate een boom
onder normale omstandighe
den ouder wordt volgen bepaal
de soorten zwammen elkaar
successievelijk op.
Die minutieus in stand ge
houden 'ploegendienst' is nu in
een groot aantal gevallen zoek.
De bomen worden niet alleen
veel sneller oud, verliezen eer
der hun blad en gaan eerder
dood, hun houtige midlife-crisis
wordt bovendien nog verergerd
door het feit dat hun wortels
reeds op middelbare leeftijd
omgeven worden door diè soor
ten zwammen die anders in het
eindstadium ten tonele ver
schijnen.
Allerwege ziet men het weg
kwijnen van de zwam men fami
lies als één van de duidelijkste
bewijzen van de deplorabele
omstandigheden waarin de
houtflora is komen te verkeren.
De volgende fase zal. zo wordt
aangenomen, vrijwel zeker de
directe teloorgang van de mees
te boomsoorten betreffen.
(Bron: 'Science' vol. 254;
06.12.1991)
Haarscheuren
Franse centrales
kost miljarden
GRONINGEN HERMAN DAMVELD
Er zijn haarscheuren ontdekt
bij drie Franse kerncentrales
op plekken waar pijpen aan
sluiten op het reactorvat.
Volgens het Franse elektrici
teitsbedrijf EDF gaat het hier
om het ergste probleem dat
tot nu toe in de kerncentrales
is vastgesteld. Reparatie is
erg duur en neemt veel tijd
in beslag.
Per kerncentrale worden
de kosten op - orftgerekend -
150 miljoen gulden geschat.
En omdat alle Franse kern
centrales van hetzelfde mate
riaal gemaakt zijn, kunnen
de totale reparatiekosten op
lopen tot acht miljard gul
den.
Haarscheuren zijn kleine
scheuren in metaal. Wanneer
deze haarscheuren diep ge
noeg zijn, leveren ze een vei
ligheidsprobleem op. De
aansluitstukken op het reac
torvat kunnen dan afbreken
onder invloed van de hoge
druk die in het reactorvat
heerst. Dat geeft een niet te
beheersen lek. waardoor
stoom ontsnapt, de brand
stof droog komt te stéan en
er een kemsmelting op
treedt, tenzij tijdig nood
maatregelen genomen kun
nen worden.
Dat heeft tot gevolg dat er
netto minder energie vrij komt
dan men toe moet voegen om
kernfusie op gang te brengen.
In dp ontwerpfase van ITER
moet men methoden bedenken
om helium af te zuigen en ook
andere onzuiverheden weg te
halen. Indien men hierin niet
slaagt, heeft het bouwen van
ITER geen zin. De experimente
le fusie-reactor in Engeland,
waar begin november een suc
cesvolle proef is gedaan, zal in
februari volgend jaar worden
stilgelegd.
Gedurende anderhalf jaar
verbouwt men de centrale als
voorbereiding op nieuwe expe
rimenten die tot eind 1996 kun
nen duren. De financiering is
echter een probleem. De EG-
ministers van Energie hebben
weliswaar tot eind 1994 bijna
één miljard gulden beschikbaar
gesteld, maar dat is minder dan
Bij de experimentele fusiere
actor in Engeland zal de staf
met twintig procent worden in
gekrompen. Het Europees Par
lement vindt dat er te veel geld
wordt besteed aan kernfusie en
dat dit ten koste gaat van de
ontwikkeling van duurzame
energie. Volgens de Energie
commissie van het Europees
Parlement is kernfusie een bo
demloze put, waarin miljarden
verdwijnen.
M HAAG HENK HELLEMA
Twee met olie besmeurde zee-otters in het opvangcentrum in Valdez, Alaska.
De tanker Exxon Valdez liep bij
na drie jaar geleden op een rif
bij de kust van Alaska en verloor
daarbij bijna 40 miljoen liter ru
we olie. Het ongeluk wordt wel
beschouwd als de grootste
olieramp in de Amerikaanse ge
schiedenis. Een groot aantal
mensen en hulpmiddelen werd
ingezet om de olie uit zee en
van de vervuilde kusten te ver
wijderen en vele pogingen wer
den ondernomen om met olie
besmeurde dieren te redden.
Maar is een dergelijke reddings
actie voor dieren wel zo zinvol?
Mensen die nauw bij dit soort
werk betrokken zijn, zullen al
gauw zeggen dat elk gered dier
er één is. Maar hoe kijkt een ge
ïnteresseerd iemand daar met
enige afstand tegen aan? In het
Amerikaanse blad Science
maakt de onderzoeker James
Estes, verbonden aan het Insti
tuut voor Zee-onderzoek vari de
Universiteit van Californië, een
kosten-baten-analyse van de
pogingen om de in het vervuil
de gebied levende zee-otter uit
de klauwen van het oliemonster
te redden.
In totaal werden er, schrijft
hij, 357 vermoedelijk verontrei
nigde zee-otters opgepakt er#
naar opvangcentra gebracht.
Van deze dieren bleven er 222
in leven: 197 zee-otters werden
ruim 4 maanden na de ramp
weer in het wild uitgezet en de
overige 25 dieren werden naar
een permanent opvangcentrum
gebracht. Totale kosten van
deze reddingsoperatie: zo'n 33
miljoen gulden.
Per geredde zee-otter bete
kent dat een bedrag van onge
veer 144.000 gulden. „Wel een
erg groot bedrag", schrijft Estes.
Waarschijnlijk ligt dit bedrag
nog aanzienlijk hoger. Van de
45
die
het
wild werden uitgezet en een
zendertje meekregen om ze te
kunnen volgen, bleek de helft
het volgend voorjaar dood of
vermist te zijn.
Hij voegt daar bovendien aan
toe dat 70 procent van de naar
opvangcentra gebrachte dieren
niet of nauwelijks met olie ver
vuild bleek te zijn. Met zijn be
toog wil Estes een vraagteken
zetten bij de, heel natuurlijke,
neiging van veel mensen om bij
een ramp direct 'alles' in het
werk te stellen om met olie be
smeurde dieren te redden. Daar
zijn grenzen aan, vindt hij.
MIMI MANN/AP
Een jaar graven in een van de
historierijkste streken van Egyp
te, het Gizeh-plateau bij Cairo,
heeft Egyptologen zeer veel in
zicht verschaft in leven en dood
ten tijde van de grote piramide
bouwers. Vragen die jarenlang
zijn gesteld, zijn vervangen door
zo'n overstelpende hoeveelheid
voorwerpen dat archeologen de
informatie die zij verschaffen
maar nauwelijks kunnen ver
werken.
Cheops, die 4600 jaar geleden
op het plateau van Gizeh zijn
grote piramide liet bouwen, is
niet langer een van de raadsel
achtige figuren uit het oude
Egypte. Hetzelfde geldt voor de
arbeiders die in de schaduw van
zijn monument hebben geleefd
en gewerkt.
„Het is de ene verrassing na
de andere", zegt Zahi Hawass,
die de piramides en de sfinx in
Gizeh beheert. „Elke vondst was
een schok".
De belangrijkste vondsten:
- Een stad voor zo'n 200.000
arbeiders, de oudste en grootste
in zijn soort, die zich van de
voet van de Sfinx over enkele ki
lometers uitstrekt. Archeologen
hebben delen van huizen, meu
bilair en zelfs plantenzaden ge
vonden.
Een begraafplaats voor
ploegbazen, arbeiders en hun
familieleden. Tot nu toe zijn
honderd graftomben ontdekt,
waarvan tien waren overdekt
met kleine piramides-. Zij bevat
ten beeldjes, restanten van of
fergaven en kleitabletten waar
op was afgebeeld welke arbeid
de dode had verricht. De vele
skeletten met gekromde rugge-
graat maken duidelijk dat het
werk inderdaad zwaar is ge
weest.
- Een ambachts- en handels
centrum dat volgens Hawass
deel heeft uitgemaakt van een
complex waartoe ook de woon
wijk en de begraafplaats be
hoorden. Het centrum ligt naast
de begraafplaats.
Dagelijks leven
Opgravingen in de drie sectoren
geven voor het eerst inzicht in
het dagelijks leven in het Oude
Rijk, een periode van ruim vier
eeuwen waarin de farao's de
hoge gronden rond de Nijldelta
vol bouwden met hun pirami
des en die in 2134 voor Christus
afliep.
Veel van de koninklijke voor
werpen zijn waarschijnlijk ver
loren gegaan tijdens een volks
opstand die 400 jaar na de dood
van Cheops (2528) uitbrak. In
de eeuwen daarna zijn de be
graafplaats en het handelscen
Na een jaar zijn de laatste stukken uit de 70 jaar
van de vierde dynastie, waarin Gheops, Chephren en
Mycerinue de Giza Pyramid es bouwden, blootgelegd.
Deze kaart laat zien hoe het Giza Plateau er uit zag nadat
Cheope de Grote Pyramide bouwde (2551-2528 B.C.)
voordat zijn zoon Chephren de Sphinx
telegraphic AP/R J Hoogerdiik LD/AD Bros: Egyptian Mflguitw. Org*, tart on
trum, die in een bekken op 4,5
kilometer afstand van de Sfinx
liggen, diep onder het zand ver
dwenen. De rest van de* oude
stad strekt zich uit onder
Nazlett el-Sammen, een mo
dem toeristendorp dat aan de
voet van de Sfinx is ontstaan.
Hawass zei dat aan de hand
van de opgravingen voor het
eerst kan worden vastgesteld
hoe het landschap er vlak na de
bouw van de Grote Piramide
uitzag. Met die gebeurtenis be
gon een periode van 70 jaar
waarin het Plateau van Gizeh
gonsde van de bouwactiviteiten,
eerst de monumenten van
0 Bootgaten. Er zijn er vijf in totaal, waarvan er viei
zijn blootgelegd. In één bevond zich een
koninklijke booL Het gat dat nog niet is bloot
gelegd bevat het zustership.
0 De drie koninginnen pyramidee.
0 Graven van de koninklijke familie.
0 Dodentempel.
0 De 810-meter lange brug die de twee tempels
met elkaar verbindt Cheops lichaam werd over
deze brug naar zijn graf gedragen.
0 Valleitempel, hier werd het lichaam gebalsemd.
0 De stad ter grootte van drie vierkante kilometer.
0 Koninklijk paleis.
0 Werkplaats.
O Haven.
0 Boerderijen.
0 Artiestendorp.
0 Arbeidersdorp.
0 Begraafplaats voor de middenMaase.
Cheops, daarna die van zijn weten waar de stad was,
Chephren en kleinzoon de haven lag. We weten
Mycerinus.
„Alle monumenten zijn in
kaart gebracht", zegt Hawass.
„We kennen nu de route van de
hoge weg die van Cheops' pira
mide naar zijn 800 meter verder
gelegen Valleitempel liqp. We Dankzij de informatie die de
het koninklijk paleis en de ko
ninklijke boerderijen zich moe
ten bevinden".
Dikke muur
opgravingen van het afgelopen
jaar hebben verschaft, begrijpen
de archeologen nu wat de be
doeling was van een dikke muur
die hen altijd voor raadsels
heeft gesteld: deze moest de
goddelijke verblijven van de fa
rao's afschermen van de alle
daagse wereld van de arbeiders,
wier woonplaats nu wordt
blootgelegd.
De oogst aan informatie bevat
ondermeer gegevens over het
uiterlijk en de gezondheidstoe
stand van de arbeiders, wat zij
aten en dronken, hoe zij leefden
en begraven werden.
„De oude Egyptenaren hiel
den van gezelligheid en feesten,
ze dronken bier en wijn en za
ten graag in de tuin'", zegt
Hawass. „Dat wisten we al van
afbeeldingen, maar nu hebben
we ook tastbare bewijzen opge
graven".
Toevallige vondsten in het
zand van Gizeh hadden archeo
logen al generaties lang het wa
ter in de mond gebracht; een
stuk gereedschap, potscherven,
delen van de processieweg,
waarlangs het lichaam van
Cheops naar zijn piramide werd
gedragen. I n toen werd in de
zomer van 1990 een vondst ge-
daan die de archeologen op het
spoor bracht van een sinds eeu
wen onder het zand verborgen
begraafplaats vdVi de midden
klasse uit de tijd van de farao's.
Ongeveer tezelfdertijd werd in
het toeristendorp begonnen
met de aanleg van een door de
VS gefinancierd rioleringssys
teem. Overal waar gegraven
werd vlogen de oudheden in het
rond en omdat op dat moment
net de Golfcrisis aan de gang
was konden de archeologen,
niet gehinderd door toeristen,
naar hartelust graven.
Het dorp vertoont verrassen
de gelijkenis met Deir el-Medi-
na, een dorp voor arbeiders die
duizend jaar later graaf- en
schilderwerk verrichtten aan de
koningsgraven in het zuiden
van Egypte, bij het tegenwoor
dige Luxor.
Mark Lehner var
teit van Chicago, die met
Hawass leiding geeft aan de op
gravingen in Gizeh, zegt dat het
dorp het verhaal vertelt van het
piramide-tijdperk. .Arbeiders
kwamen hierheen om de mo
numenten te bouwen en bleven
zolang de cultuur van Cheops
standhield", aldus Lehner. Maar
na enkele eeuwen „waren al
leen nog een paar priesters over
die de rituelen uitvoerden. Er
was geen werk. geen reden voor
mensen om te blijven en het
hele gebied verdween onder het
zand".
