Gorbatsjov
Hervorming haalt de hervormer in
'Veranderingen struikelden over onze onverdraagzaamheid'
De invloed van Michail Gorbatsjov
nt
'Hij heeft er 'n puinhoop van gemaakt'
Vrijdag 27 december 1991
Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), Gemeenschappelijke Persdienst (GPD), Inter Press Service (IPS).
LONDEN STEVE CRAWSHAW
THE INDEPENDENT
,Als we weer een oude man
zouden kiezen, wisten we dat
ons hetzelfde te wachten stond
als wat we al drie jaar achtereen
hadden meegemaakt: handen
schudden met buitenlandse lei
ders op een begrafenis." Zo ver
dedigde ex-premier Nikolai Ry-
zjkov de beslissing van een klei
ne groep machtige mannen om
de jonge Michail Gorbatsjov op
10 maart 1985 te benoemen tot
secretaris-generaal van de
Communistische Partij van de
Sovjetunie.
De dag na het overlijden van de
vorige leider, KonstantinTsjer-
nenko, keurde de partijkrant
Pravda hem niet eens een foto
op de voorpagina waardig.
Tsjemenko's opvolger had het
nieuws van zijn dood naar de
tweede pagina verdrongen.
Vanaf het prille begin was dui
delijk dat dit het Gorbatsjov
tijdperk zou worden.
Gorbatsjov kreeg de opdracht
mee de al jaren stagnerende
economie nieuw leven in te bla
zen. Al ras werd hij aanbeden
wegens zijn directheid, open
heid en onuitputtelijke energie,
waarmee hij zich onder
scheidde van vorige partijlei
ders. Tijdens een wandeling
door Leningrad in mei 1985
vroeg hij de mensen om advies.
„Ga dichter bij het volk staan",
zei een vrouw. „Hoe bedoelt u,
nog dichter bij dan nu?", rea
geerde hij tot algehele hilariteit.
Gorbatsjov kondigde een nieuw
beleid aan van uskorenie (ver
snelling) waarmee de Sovjet
economie uit het slob moest
worden gehaald. Het systeem
bleef in principe onveranderd,
maar de efficiëntie moest dras
tisch worden verhoogd.
Korte tijd later werden nog twee
toverwoorden aan de officiële
partij propaganda toegevoegd:
perestrojka Uierstructurering)
en glasnost (openheid).
Op aanbeveling van Jegor Li-
gatsjov (hoofd ideologie van de
partij) werd een Siberiër ge
naamd Boris Jeltsin uit Sverd
lovsk gehaald om partijchef te
worden in Moskou. Toen Jeltsin
niet erg happig leek, belde Li-
gatsjov hem hoogst persoonlijk
op om hem over te halen.
Tsjemobyl
In 1986 voltrokken de verande
ringen zich gestaag. De kern
ramp in Tsjernobyl in april
maakte echter duidelijk dat
glasnost iets anders was dan
eerlijkheid. Kranten mochten
zonden brief van de scheikun
deleraar Nina Andrejeva uit Le
ningrad. Pravda zou deze brief
later terecht betitelen als een
'anti-perestrojka manifest'. De
brief verscheen terwijl Gor
batsjov in het in Joegoslavië was
en Ligatsjov gaf de opdracht
hem opnieuw te publiceren in
de hele Sovjetunie.
Onvrede
Eind 1988 doken de eerste teke
nen van teleurstelling en onvre
de op omdat perestrojka er niet
in was geslaagd de schappen in
de winkels te vullen.
De eerste grote waterscheiding
kwam in maart 1989, toen vrije
verkiezingen werden gehouden
Naam: Michail Sergeje-
vitsj Gorbatsjov.
Beroep: politicus.
Geboren: 2 maart 1931.
Geboorteplaats: Privolno-
je, provincie Stavropol,
Rusland.
Burgerlijke staat: gehuwd
met Raisa Maksimova, één
dochter, Irina, twee klein
dochters.
Ouders: Sergej Andreje-
vitsj (overleden), Maria
Pantelejevna, boeren op
collectieve boerderij.
Ook fabriekarbeiders uit Minsk deden in mei mee aan de algemene sta
kingen. FOTO AP
niets over de ramp berichten.
Toch kreeg glasnost in het kiel
zog van het ongeluk in Tsjer
nobyl een nieuwe impuls.
Er waren ook andere verande
ringen. In februari vertelde Gor
batsjov het Franse communisti
sche dagblad L'Humanitê. „Wij
hebben geen politieke gevange
nen". Toen hem werd gevraagd
naar Andrej Sacharov, die sinds
1980 naar Gorki was verbannen,
verklaarde hij: „Het is algemeen
bekend dat hij dingen heeft ge
daan die strafbaar zijn vólgens
de wet." Maar in december van
datzelfde jaar deelde Gorbatsjov
Sacharbv mee dat zijn 6-jarige
verbanning voorbij was.
In 1987 baarde Gorbatsjov in
ternationaal opzien. De onder
tekening in Washington van het
INF-verdrag over beperking
middellange afstandsraketten
was een mijlpaal. Ook in de
Sovjetunie zelf begonnen de
mensen te geloven in de moge
lijkheid van politieke verande
ringen. Tegelijkertijd braken de
eerste opstandjes los.
De meest onverwachte ontwik
keling was dat Boris Jeltsin, die
altijd een hervormingsgezinde
medestander was geweest van
Gorbatsjov, ontslag nam uit het
Politburo omdat de veranderin
gen zich te langzaam voltrok
ken. Gorbatsjov was woedend
en vertelde hem dat hij nooit
meer een positie van politieke
macht zou bekleden. Jeltsin leek
verleden tijd. Maar de monoliet
begon te barsten.
In 1988 waren de conservatie
ven nog steeds sterk. In maart
1988 deed Ligatsjov zich gelden
via de publicatie van een inge-
om de communistische partij
de geloofwaardigheid te ver
schaffen die ze zozeer miste. De
partij deed alles wat in haar
macht lag om de verkiezingen
te manipuleren. Toch slaagden
veel radicalen erin belangrijke
posities te veroveren. Boris Jelt
sin, die door de officiële pers
werd doodgezwegen, kreeg
liefst 90 procent van de stem
men in Moskou. Gorbatsjov
deed het nog beter met 98 pro
cent, maar zijn stemmen kwa
men van partijkameraden.
De tv-uitzendingen van parle-
mentszittingen doorbraken vele
taboe's. In de hele Sovjetunie
zaten de mensen aan de buis
geplakt tijdens de eerste uit
zending daalde de nationale
produktie met 20 procent. Een
stemming van opstandigheid
verbreidde zich. In juli werden
de eerste massastakingen ge
houden in de geschiedenis van
de Sovjetunie. Tegen het eind
van 1989 toen de Berlijnse
Muur viel groeide de druk
voor afschaffing van artikel zes
van de grondwet, dat de com
munistische partij een leidende
rol garandeerde. Gorbatsjov
wist het centrale comité van de
partij zo ver te krijgen hiermee
in te stemmen.
Ondertussen begonnen de Bal-
tische staten, die in 1940 door
Stalin waren ingelijfd, zich los te
maken van de Sovjetunie. Gor
batsjov was furieus over de on-
afhankelijksverklaring van de
Litouwse communistische partij
en reisde in januari 1990 naar
Vilnius. Hij waarschuwde Litou
wen dat het voortzetten van de
plannen voor onafhankelijkheid
'strijd, bloedvergieten en dood'
zou betekenen.
Tegelijkertijd stuurde Gor
batsjov troepen naar de Azerba-
jdzjaanse hoofdstad, Bakoe,
toen duidelijk werd dat de
macht van de communisten
daar afbrokkelde. Meer dan
honderd mensen kwamen om
het leven toen de tanks Bakoe
binnentrokken.
Oproer
Gaandeweg werd steeds duide
lijker dat het communistische
machtscentrum niet kon voor
komen dat de Sovjetunie uit
eenviel. Van de Baltische staten
tot in de Kaukasus was de Unie
in oproer. De enige lijm die de
Sovjetunie nog samenhield, was
het monopolie van het eenpar
tijstelsel. En toen de partij zelf
uiteenviel, was de Unie hetzelf
de lot beschoren. Maar Gor:
batsjov was vastbesloten ieder
een binnenboord te houden.
In Oost-Europa maakte hij dui
delijk dat hij niet van plan was
tanks in te zetten om verande
ringen tegen te gaan. Maar bin
nen de grenzen van de Sovjetu
nie had hij minder scrupules.
In 1990 was Gorbatsjov opge
klommen tot de positie van in
ternationale held. In november
kreeg hij de Nobelprijs voor de
Vrede. Hij had toen echter al
veel voormalige medestanders
van zich vervreemd en was hij
uitgesproken impopulair bij de
man in de straat. Eind decem
ber trad Eduard Sjevardnadze af
als minister van buitenlandse
zaken met de waarschuwing dat
een dictatuur dreigde te ont
staan.
En weer was Gorbatsjov ont
stemd. Hij hield vol dat Sjevard-
nadze's angst ongegrond was.
Op zijn beurt richtte hij ernstige
waarschuwingen aan het adres
van de Baltische republieken.
Op 13 januari trokken Sovjet
tanks op tegen de menigte die
zich buiten de openbare gebou
wen in het centrum van Vilnius
hadden verzameld. Veertien
werden gedood.
Jeltsins comeback
Intussen maakte Jeltsin zijn co
meback: in juni 1990 riep hij
Ruslands soevereiniteit uit, tot
woede van Gorbatsjov. Een jaar
later werd hij de rechtstreeks
gekozen president, waarmee hij
de positie van de niet gekozen
en impopulaire Sovjet-leider
verder ondermijnde. Voor het
Westen telden alleen Gorbatsjov
en zijn bondgenoten. Iedereen
die het Gorbatsjovkamp verliet,
werd beschouwd als een hin
derpaal voor de vooruitgang.
Toen op 19 augustus de beruch
te coup werd gepleegd, werd dit
door sommigen in het Westen
gezien als een rechtvaardiging
van hun bezorgdheid jegens de
positie van Gorbatsjov. Maar in
Moskou zag men het anders. De
radicalen hadden er altijd op
aangedrongen dat Gorbatsjov
zich zou distantiëren van de
conservatieven. Het was iro
nisch dat hij uiteindelijk werd
gered door dezelfde radicalen
waarmee hij in de voorgaande
maanden overhoop had gele
gen. Later gaf Gorbatsjov zelf
het paradoxale van de situatie
toe. De dag na zijn terugkeer
naar Moskou verklaarde hij dat
hij geen 'windvaantje' was en
dat hij trouw bleef aan de partij.
Maar hij was allang ingehaald
door het hervormingsprogram
ma dat hij zelf had gelanceerd.
Na de coup was Gorbatsjov niet
meer dan een versiering op de
Sovjet-cake, geliefd door het
Westen maar genegeerd door
de mensen die hij zo graag rin
geloorde. Vier maanden na zijn
terugkeer uit zijn gevangen
schap op de Krim, heeft hij dat
ook zelf ingezien.
VERTALING: MARGREFT HESUNGA
Introductie van de begrippen 'glasnost'
en 'perestrojka' om de economie en het
openbare leven uit het slop te halen
IMJI
►Ondertekening van eersteverdrag tot
reductie van kernwapens
►Roept Partijcongres bijeen om
hervormingen door te drukken.
►Democratische hervormingen geven
meer vrijheid en macht aan afgevaardigden gekozen in verkiezingen
met meer kandidaten: de oude garde wordt verslagen (1989)
Laatste Sovjet-troepen verlaten Afghanistan
Afschaffing van Brezjnev-doctrine. Sovjetunie zat niet ingrijpen
wanneer communistische regimes in Oost-Europa omver worden
geworpen
Laat bezwaar vallen tegen Duitse hereniging (1990)
Einde aan machtsmonopolie van Communistische Partij
Aanzet tot ommezwaai naar vrije-markt-economie
Steunt V.N. in blokkade van Irak na invasie in Kuwayt.
Vrije verkiezingen van Russische president. Jeltsin gekozen.
Tijdelijk afgezet na coup op 21 augustus.
Poging om bijval te krijgen voor nieuw Unieverdrag dat republiek meer
zelfstandigheid belooft
Verwerpt plan van Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne om Unieverdrag
op te zeggen en nieuw 'gemenebest' te vormen
AP/gpd
1946: scholier, assistent
combine-bestuurder.
1951: Komsomol-activist,
uiteindelijk chef van de Com
munistische Jeugdliga in pro
vincie. Kandidaat-lid Commu
nistische Partij.
1952: lid partij.
1955: afgestudeerd in rech
ten aan Moskouse Lomonos-
ov-universiteit. In 1967 tegelijk
met Raisa gepromoveerd.
1962: hoofd organisatie par-
tijwerk in Stavropol-provincie.
1970: partijleider Stavropol-
provincie.
1971: lid van de Oppserste
Sovjet van de Unie.
1974: voorzitter commissie
jeugdzaken Sovjet-parlement.
1978: secretaris Centraal Co
mité CPSU, landbouwporte-
feuille.
1979: kandidaat-lid van het
politbureau van de commu
nistische partij onder Brezjn-
jev.
1980 volledig lid van Polit
buro.
1983: door partijleider An
dropov belast met personeels
zaken partij.
maart 1985: na dood Tsjer-
nenko gekozen tot secretaris
generaal CPSU.
1988: voorzitter Presidium
Opperste Sovjet.
1989: voorzitter Opperste
Sovjet.
1990: door parlement geko
zen tot president Sovjetunie,
herkozen als partijleider door
28e Congres CPSU.
Onderscheidingen: drie keer
de Orde van Lenin; de Orde
van de Oktober-revolutie, de
Orde van de Rode Banier van
de Arbeid.
Winnaar Nobelprijs voor de
vrede 1990.
1991: 22 augustus afgetreden
als partijleider, 26 december
afgetreden als president
HANSGELEUNSE
CORRESPONDENT
„Die Gorbatsjov krijgt een
staatspensioen en buitenhui
zen. Wij moeten de straat op
om eten te krijgen." Boris Vladi-
mirovitsj is boos. En hij niet al
leen. Zo'n 200 inwoners van
Lakinsk nemen het recht in ei
gen hand. Ze vormen een leven
de blokkade op de doorgaande
weg van Vladimir naar Moskou.
De actievoerders zijn dolblij
met de aanwezigheid van de
Nederlandse pers. „Laat u het
de Hollanders maar weten. Be
halve brood was hier niets meer
te krijgen. Nu is er ook al geen
brood meer", zegt Boris. „Zo
kan het niet langer. We hebben
van de burgemeester geëist dat
er vandaag nog eten komt. We
blijven hier staan tot het zover
Geen van deze boze i
van Lakinsk heeft ook maar één
goed woord over voor Gor
batsjov. „Hij heeft van het hele
land één grote puinhoop ge
maakt", zegt een vrouw, diep
weggedoken in een versleten
bontmantel en stampvoetend
van de kou.
Lakinsk moet de primeur heb
ben van het eerste 'voedselop-
roer' na het vertrek van Gor
batsjov. De actievoerders laten
er geen twijfel over bestaan dat
de Russische president Boris
Jeltsin nog de nodige hoofdbre
kens zal krijgen van deze 'erfe
nis van Gorbatsjov'.
In beide richtingen heeft zich al
een file van zeker tien kilometer
gevormd, voor het merendeel
vrachtwagens. De actie zal dus
ook de bevoorrading van plaat
sen in de omgeving ontwrich
ten.
In een dorp twintig kilometer
verder stappen we een bakkerij
binnen. We kunnen er zoveel
brood krijgen als we willen.
Hieronder volgt de letterlijke tekst van de televisietoespraak van
Michail Gorbatsjov, waarin hij ziin aftreden als president van de
uiteengevallen Sovjetunie officieel bekendmaakte.
Beste landgenoten, medeburgers,
Als gevolg van de situatie die is ontstaan door het oprichten van
het Gemenebest van Onafhankelijke Staten beëindig ik mijn werk
zaamheden als president van de Sovjetunie. Ik heb dit besluit uit
principiële overwegingen genomen. Ik heb steeds krachtig gepleit
voor de onafhankelijkheid van naties en de soevereiniteit van de re
publieken. Tegelijkertijd ben ik voor het behoud van de Unie en de
integriteit van dit land.
De ontwikkelingen hebben een andere loop genomen. De politiek
van het uiteenvallen van dit land en de ontbinding van de staat
heeft het gewonnen en dit kan ik niet goedkeuren. Na de bijeen
komst en de besluiten van Alma Ata veranderde mijn houding niet.
Bovendien ben ik ervan overtuigd dat besluiten van dit formaat
moeten worden getroffen op grond van de wil van het volk.
Ik wil echter alles doen wat ik kan om ervoor te zorgen dat de ak
koorden die daar werden ondertekend, leiden tot echte eendracht in
de samenleving en de uitweg uit deze crisis en het hervormingspro
ces vergemakkelijken.
Aangezien dit de laatste keer is dat ik als president van de USSR
tot u spreek, acht ik het noodzakelijk u mijn gedachten mee te delen
over de weg die we sinds I9Ö5 hebben bewandeld. Ik vind dit be
langrijk omdat er vaak controversieel, oppervlakkig en subjectief is
Het noodlot bepaalde dat toen ik leider van deze staat werd, het
al duidelijk was dat er iets verkeerd was met dit land. We hadden
veel - grond, olie en gas, andere natuurlijke hulpbronnen - en er
was intellect en talent in overvloed. Wij leefden echter veel slechter
dan mensen in de geïndustraliseerde landen en we raakten ook
steeds meer achterop. De oorzaak was toen al duidelijk. Dit land
stikte in de greep van een bureaucratisch commandosysteem. Ge
doemd om te voldoen aan de ideologie en lijdend onder de zware
last van de bewapingswedloop, stond dit land op instorten.
Alle halfslachtige hervormingen (en dat waren er veel) mislukten
de een na de ander. Dit land had geen perspectief en we konden zo
niet verdergaan. We moesten alles radicaal veranderen.
Daarom heb ik geen enkele keer betreurd dat ik mijn ambt van
secretaris-generaal niet heb gebruikt om verschillende jaren over dit
land te heersen. Ik zou dit een onverantwoordelijk en immoreel be
sluit hebben gevonden. Ik was er me ook van bewust dat beginnen
aan hervormingen van dit formaat in een samenleving als de onze
buitengewoon moeilijk en zelfs riskant zou zijn. Maar zelfs nu ben
ik ervan overtuigd dat de democratische hervorming die we in het
voorjaar van 1985 startten, historisch juist was.
Het vernieuwen van dit land en het doorvoeren van dramatische
veranderingen in de internationale gemeenschap bleken veel inge
wikkelder te zijn dan iemand zich kon voorstellen. Laten we echter
oprecht zijn over wat tot nu toe is bereikt.
Deze maatschappij heeft vrijheid gekregen. Zij is politiek en gees
telijk bevrijd, en dit is het belangrijkste succes, dat we nu stevig in
handen moeten houden. En dat hebben we niet, omdat we nog niet
hebben geleerd hoe deze vrijheid te gebruiken.
Er is echter een inspanning van historisch belang uitgevoerd. Het
totalitaire systeem, dat verhinderde dat dit land langgeleden een
welvarende staat werd, is uitgeschakeld. En er werd een doorbraak
bereikt op weg naar democratische veranderingen. Vrije verkiezin
gen zijn werkelijkheid geworden. Een vrije pers, vrijheid van gods
dienst, representatieve parlementen en een meer-partijensysteem
zijn èen realiteit. Mensenrechten zijn opperste principes en de eerste
prioriteit geworden. Er is beweging naar een veelzijdige economie en
degelijkheid van eigendomsvormen is vastgelegd.
Binnen het kader van de landhervorming is er weer een klasse
van boeren aan het ontstaan en miljoenen hectaren land worden
gegeven aan stedelingen en plattelandbewoners. De economische
vrijheid van de producent ligt vast in de wet en het vrije onderne
merschap, de opkomst van vennootschappen en de privatisering
winnen aan kracht. Bij de overschakeling naar een markteconomie
is het belangrijk eraan te herinneren dat dit is gedaan ter wille van
het individu. In deze moeilijke tijd moet alles gedaan worden om
vooral de bejaarden en kinderen sociaal te beschermen.
We leven in een nieuwe wereld. De Koude Oorlog is voorbij, de be
wapeningswedloop is gestopt, alsmede de onzinnige militarisering
die onze economie, de openbare psyche en de zeden verminkte. De
dreiging van een wereldoorlog is verdwenen. Nog een keer wil ik be
nadrukken dat van mijn kant tijdens de overgangsperiode alles is
gedaan om een betrouwbare controle op kernwapens te handhaven.
We hebben onszelf geopend voor de wereld, bemoeiden ons niet
langer met zaken van andere volken, stuurden geen troepen meer
naar andere landen, en kregen daarvoor vertrouwen, solidariteit en
respect. Wij zijn nu een van de belangrijkste modellen geworden
voor verandering in een moderne beschaving op vreedzame, demo
cratische basis.
De naties en volken (van dit land) verwierven de vrijheid hun ei
gen lot te bepalen. Het zoeken naar een democratische verandering
van de multinationale staat brachten ons tot op de drempel van een
nieuw Unieverdrag. Al deze veranderingen verlangden een immen
se inspanning. Hun doorvoering vereiste veel strijd en stuitte op
groeiend verzet van verouderde krachten: de voormalige structuren
van staat en partij, het economische apparaat, alsmede onze ge
woontes, ideologisch bijgeloof, de psychologie van parasiteren en ni
velleren.
Zij struikelden over onze onverdraagzaamheid, laag ontwikkelde
politieke cultuur, vrees voor verandering. Daarom hebben we zoveel
tijd verloren. Het oude systeem stortte ineen voordat het nieuwe
werkte en daardoor werd de crisis in de samenleving nog acuter. Ik
ben me bewust van de ontevredenheid met de huidige moeilijke si
tuatie, van de scherpe kritiek op alle autoriteiten, inclusief mijn
persoonlijke activiteiten. Maar opnieuw zou ik willen benadrukken:
radicale veranderingen in een dergelijk groot land. in een land met
zo'n erfenis, kunnen niet pijnloos en zonder moeilijkheden en
schokken geschieden.
De staatsgreep van augustus vergrootte de algemene crisis ernstig.
Het meest schadelijke van deze crisis is het uiteenvallen van de
staat. Ik ben bezorgd over het feit dat ons volk het staatsburgerschap
van een groot land verliest. De gevolgen hiervan kunnen voor ieder
een erg hard zijn.
Ik denk dat het erg belangrijk is de democratische verworvenhe
den van de laatste jaren te bewaren. We hebben ze verdiend met het
lijden door onze hele geschiedenis heen, met onze tragische ervarin
gen. Zij mogen onder geen enkele omstandigheid of voorwendsel
worden opgegeven. Anders zal onze hoop op een betere wereld wor
den begraven. Ik zeg dit alles ronduit en eerlijk. Dat is mijn morele
plicht.
Vandaag wil ik alle burgers danken die de politiek van vernieu
wing hebben gesteund en die betrokken waren bij de uiWoering van
de democratische hervormingen. Ik dank de staatslieden, openbare
en politieke functionarissen, miljoenen mensen in het buitenland,
die onze plannen hebben begrepen en ondersteunden, en oprecht
met ons hebben samengewerkt.
Ik verlaat mijn post met bezorgdheid, maar ook met hoop, met
vertrouwen in u, uw wijsheid en geesteskracht. Wij zijn de erfgena
men van een grote beschaving en haar wedergeboorte in een nieuw,
modern en waardig leven hangt af van ieder van u.
Ik dank degenen hartelijk die me al die jaren hebben bijgestaan.
Sommige fouten hadden zeker kunnen worden vermeden, veel za
ken hadden beter gekund, maar ik ben er van overtuigd dat onze
gemeenschappelijke inspanningen vroeg of laat vruchten zullen
dragen en onze volken in een welvarende en democratische maat
schappij zullen leven.
Ik wens u het allerbeste.
