Kunst
Leiden drie maanden 'Rembrandt City'
2e KERSTDAG
LEIDERDORP
GEOPEND
SIIEUWSLIJNDe vele gezichten van Max Ernst
Jaap van Zweden richt
eigen kamerorkest op
Braun biedt Amsterdam
een beeldentuin aan
hp
ft-Cï
Pianorecital Bulgaar Iliev
Dinsdag 24 december 1991 Redactie: 071-161400 CEES VAN HOORE ANNEMIEK RUYCROK JAN RUSDAM SASKIA STOELINCA Eindredactie: PAUL DE TOMBE Vormgeving: RUTGERJ HOOGERDUK
5
Openingsuren kassa schouwburg
LEIDEN In verband met de feestdagen is de kassa van de
Leidse Schouwburg beide kerstdagen, 29 december en Nieuw
jaarsdag gesloten. Van 27 t/m 31 december is de kassa van 10 tot
12 uur open. Telefonisch plaatsbespreken is mogelijk van 11 tot
Rob van den Broeck op Birdlandtour
LEIDEN Pianist Rob van den Broeck zal tijdens de zogenaam
de Birdlandtour die elke woensdag café De Tregter aandoet, op
eerste kerstdag composities spelen van Duke Ellington en Thelo-
nius Monk. Ook zal hij in zijn 'Pianoreflections' werk van eigen
hand vertolken.
Van den Broeck werkte met de Chris Hinze Combination en
Free Fair. Sinds enige tijd is hij onder meer actief in The Euro
pean Jazzensemble. Het programma in het café aan de Heren
straat 1 begint om acht uur.
AMSTERDAM GPD
jaap van Zweden, nu nog con
certmeester van het Koninklijk
Concertgebouworkest in Am
sterdam, heeft een kamerorkest
opgericht. Het nieuwe ensem
ble luistert naar de naam Pro
metheus, krijgt een vaste kern
van dertig mensen en kan wor
den aangevuld tot de omvang
van een symfonieorkest. Het za
kenleven sponsort het orkest
met 4 miljoen gulden voor drie
jaar.
Van Zweden gaat zelf de artis
tieke directie voeren. Viktor Li-
berman, Van Zwedens collega
als eerste concertmeester bij het
KCO, deelt de verantwoordelijk
heden met Van Zweden en zal
Prometheus dirigeren. Inmid
dels zijn al zo n tien musici aan
getrokken voor Prometheus.
Ook op de plaats van de con
certmeester van het nieuwe en
semble is een 'andere bekende
Nederlander' aangetrokken,
zegt Paul Jonkers, directeur van
Dutch Grammophone Group.
Afgelopen weekeinde is de
sponsoring voor Prometheus
rondgekomen. Jonkers: ..Jaap
ontmoette een 'captain of in
dustry' bij Ajax-Feyenoord. Een
gat van enkele tonnen in het
budget kon zo worden opge
vuld. Je moet namelijk met
sponsors in zee als je iets
nieuws unit. De sponsoring was
geen probleem."
Half januari maakt Van Zwe
den bekend of hij verbonden
blijft aan het Concertgebouwor
kest. Volgens Jonkers, die de
commerciële exploitatie van
Prometheus voor zijn rekening
neemt in samenspel met Bart
Kamerbeek van JE Classics, is
de belangstelling voor Van Zwe
den vanuit Amerika 'heel seri-
De naam Prometheus is een
opvallende. In de Griekse my
thologie was deze zoon van
Zeus de meest slimme. In de
wereldliteratuur wordt Prome
theus gezien als een tragische
figuur, die in zijn streven en lij
den het mensdom symboliseert.
BEELDENDE KUNST
RECENSIE HANSGERTSEN
Overzichtstentoonstelling Max Ernst
Te zien tot en met 27 januari in het Cen
tre Georges Pompidou
Centre Pompidou is dagelijks, behalve
dinsdags, geopend van 12 00 uur tot
22 00 uur
De Franse surrealistische
dichter André Breton noemde
hem ooit 'het meest geobse
deerde brein dat er bestaat'.
Zonder een spoortje afkeuring,
overigens. Breton had, evenals
veel andere Franse surrealisten,
een mateloze bewondering voor
de Duitse schilder en beeldhou
wer Max Emst.
De in 1976 in Parijs overleden
kunstenaar werd 100 jaar gele
den geboren in het plaatsje
Brühl, een gehucht halverwege
Keulen en Bonn. Op 2 april
1891, om precies te zijn. De
zoon van een verdienstelijke
zondagsschilder zou uitgroeien
tot een van de allergrootste
kunstenaars van deze eeuw.
Een kunstenaar op wiens werk
heel wat etiketten geplakt zijn.
Etiketten die de lading maar ge
deeltelijk dekken, zoals blijkt uit
de grote overzichtstentoonstel
ling die het Parijse Centre Pom
pidou aan Max Emst heeft ge
wijd.
Tot en met 27 januari 1992
zijn maar liefst 250 werken uit
zijn lange en vruchtbare artis
tieke leven te zien in de futuris
tische 'buizenfabriek' in het
hartje van Parijs. Schilderijen,
collages, sculpturen en allerlei
mogelijke tussenvormen. Als de
overzichtstentoonstelling in
Pompidou één ding duidelijk
maakt, is het wel dat Max Emst
van veel markten thuis was.
Emst was bovendien een groot
grensverlegger. een gedreven
artiest die altijd weer op zoek
was naar nieuwe uitdrukkings
vormen en technieken.
Emst staat onder andere te
boek als de uitvinder van ver
schillende schildertechnieken,
waaronder 'dripping'. In 1941,
Europa ontvlucht voor het ge
weld van de Tweede Wereldoor
log, kwam hij in de Verenigde
Staten als eerste op het idee om
verf uit een doorboord conser
venblik op een op de grond lig
gend doek te laten vallen. Het
'verfbombardement' werd ga
degeslagen door een verbijster
de jonge Amerikaanse schilder.
Sydney Pollock. Pollock zou zijn
hele leven op die techniek
voortborduren. Voor Max Emst
was de fase van de zogenaamde
'art automatique' slechts een
van de vele in zijn lange carriè-
Zijn in zijn eerste werken nog
duidelijk kubistische en futuris
tische invloeden te zien, de
waanzin en verschrikkingen van
de Eerste Wereldoorlog die hij
deels als artillerist aan het wes
telijk front aan den lijve ervoer,
dreven hem stevig in de armen
van de dadaïstische beweging.
In de eerste na oorlogse jaren is
niets te dol voor Max Emst. As
semblages, typografische expe
rimenten, maar vooral collages
kenmerken zijn werk uit het be
gin van de jaren twintig. Provo
cerende technieken die een uit
drukking zijn van zijn weigering
om de werkelijkheid met directe
middelen weer te geven. Die
weigering blijft een constante in
hel hele verbluffende oeuvre
van Max Emst.
Raar
Het kan raar lopen in het leven.
In 1917 was Ernst als artillerist
betrokken bij het bombarderen
van de Franse stellingen. Ajnper
een kilometer verderop lag de
Franse dichter Paul Eluard in de
loopgraven. Eikaars tegenstan
ders in een oorlog die ze allebei
verafschuwden, werden ze be
gin jaren twintig de beste vrien
den en vochten ze samen voor
'de totale bevrijding van de
mens', die de internationale
surrealistische beweging voor
stond.
Dank zij Eluard en Breton
kreeg Max Ernst voet aan de
grond in Parijs; de eerste expo
sitie van collages van de gedre
ven Duitser mondde uit in een
grote dadaïstische manifestatie
waarbij behalve Eluard en Bre
ton ook Tristan Tzara acte de
présence gaf. Een beweging die
overigens in die dagen tot zeer
verhitte debatten aanleiding
gaf. Serieuze kranten lanceer
den zelfs een enquête onder de
alleszeggende kop: 'Moet men
de dadaïsten fusilleren?'.
Niet alleen in Frankrijk riepen
de dadaisten en surrealisten
heftige reacties op. De nazi's
moesten helemaal niets hebben
van wat in hun ogen 'Entartete
Kunst' was. Volgen? de nazi's
waren de surrealisten 'kunst
bolsjewieken'. En Max Emst
stond heel hoog genoteerd op
de zwarte lijst. Verschillende
werken van Emst maakten deel
uit van de tentoonstelling 'En
tartete Kunst' die in 1937 in
München werd gehouden.
De bij de overzichtstentoon
stelling van Max Emst behoren
de catalogus bevat een histori
sche foto: Adolf Hitler die in het
gezelschap van Goebbels staat
te lachen bij een schilderij van
Max Ernst. „De Führer bezich
tigde met Dr. Goebbels deze
verschrikkelijke werkstukken,
waarover het nieuwe Duitsland
alleen nog maar lachen kan", zo
meldt het originele onderschrift.
Collages
Een aantal van Max Emsts col
lages die begin jaren twintig in
Parijs zulke heftige reacties op
riepen, zijn nu opnieuw te zien
in de Franse hoofdstad. Maar
van verontwaardigde reacties is
geen sprake meer. Integendeel:
anno 1991 wordt Emst alom er
kend als een van de grootste
kunstenaars van de twintigste
eeuw. Zijn genie wordt wel ver
geleken met dat van Picasso. Nu
gaat iedere vergelijking natuur
lijk mank, maar net als Picasso
was Max Emst een ongelooflijk
veelzijdig kunstenaar, een klas
sieker en een vernieuwer tege
lijkertijd.
Hoewel er over Max Emst in
middels een flinke kunsthistori
sche bibliotheek is geschreven,
is de tentoonstelling in het Cen
tre Pompidou nog redelijk ver
rassend. De selectie van 250
werken die Max Emst-kenner
Werner Spies bijeen heeft ge
bracht, maakt nogmaals duide
lijk dat Emst niet in een hokje is
onder te brengen. Nergens
krijgt de bezoeker de indruk dat
de kunstenaar zichzelf herhaalt
en dat is een prestatie die alleen
de allergrootsten kunnen leve-
Niet alleen daarom is een be
zoek aan de overzichtstentoon
stelling de moeite waard. Het is
ook een buitenkansje om ken
nis te maken met de 'complete'
Max Emst. Maar liefst zeventig
procent van zijn schilderwerken
behoort toe aan particulieren
en is normaal gesproken niet
door het publiek te zien. Voor
eens en voorlopig waarschijnlijk
voor het laatst is zo n groot deel
van het fascinerende oeuvre op
enkele honderden vierkante
meters bijeen gebracht, chrono
logische geordend en boven
dien verklaard in een zeer fraaie
catalogus.
Tijdens de expositie zijn er in
het Centre Pompidou boven
dien de nodige nevenactivitei
ten rond Max Emst. Zo zijn er
geregeld vertoningen van een
viertal films over de Duits/Fran
se kunstenaar en iedere don
derdagavond laten verschillen
de Max-Emst-deskundigen hun
licht schijnen over aspecten van
zijn werk en leven.
Klein maar fijn overzicht in Lakenhal
Rembrandt is weer thuis! Dat wil zeggen: een aantal van
zijn schilderijen zijn, voor het eerst, sinds ze in zestien-
honderdzoveel het atelier verlieten, terug op Leidse bo
dem. Vijftig werken (schilderijen en tekeningen) van
Rembrandt en zijn jeugdvriend Lievens hebben in 16 da
gen al circa 5.800 bezoekers naar de Lakenhal getrokken.
LEIDEN - JAN RUSDAM
Bussen vol Japanners, Italianen
en Hollandse huisvrouwen wor
den geleegd bij het tijdelijk
overkapte voorplein van het
museum dat. volgens burge
meester Goekoop, veel weg
heeft van de bus-overkapping
bij het stadhuis. De Lakenhal is
'Laken-halte' geworden, Leiden
is drie maanden lang "Rem
brandt City.
Het idee van de Leidse muse
um-directie om ook „iets met
Rembrandt te doen gelijktijdig
met de grote Rembrandt ten
toonstelling in het Rijksmuse
um, is aangeslagen. Wie de 129
werken in het Rijksmuseum te
veel van het goede vindt kan te
recht in de Lakenhal. Ook hier
zijn echte Rembrandts (zo is
onomstotelijk bewezen) te be
wonderen. Minder in getal
maar niet minder in kwaliteit.
De Leidse tentoonstelling is
mooi en overzichtelijk. Klein
maar fijn. zogezegd.
Op een gewone ochtend of
middag kunnen de meesterwer
ken in alle rust worden beke
ken. Geen drommen bezoekers
die zich rond de schilderijen en
tekeningen verdringen, tenzij er
net een bus is leeggelopen. De
schilderijen hangen in chrono
logische volgorde bij elkaar zo
dat de ontwikkeling van Rem
brandt in zijn Leidse jaren ge
makkelijk te volgen is.
In de Lakenhal worden voor
het eerst ook Rembrandt en Lie
vens herenigd die van 1625 tot
1631 nauw met elkaar hebben
samengewerkt. De bedoeling is
dat de bezoeker zelf kan vast
stellen wie van de twee de an
der overtreft en waarin. Dat
blijkt niet moeilijk. De leek, oog
in oog met de meester(s), kan
vrij gemakkelijk constateren dat
Rembrapdt een historieschilder
was die bij voorkeur gebeurte
nissen weergeeft ontleend aan
de klassieke literatuur of histo
rie. Zijn stukken hebben vaak
een moralistische inslag, zoals
de boekstillevens die een waar
schuwing symboliseren tegen
een te grote gehechtheid aan
aardse genoegens. Maar wat
vooral treft in het vroege werk
van Rembrandt zijn de leven
digheid van emoties, de weer
gave van fraaie stoffen en voor
werpen die opgloeien in het
donker.
Wonderkind
Jan Lievens, die volgens de
overlevering een wonderkind
moet zijn geweest (hij ging al op
8-jarige leeftijd in de leer bij de
portretschilder Joris van
Schooten), beeldt in zijn schil
derijen en prenten bij voorkeur
één persoon af. Zoals de Ooster
ling, een soort Turkse vorst die
als een berg is afgebeeld. Het
grote formaat en de monumen
tale aanpak zijn typerend voor
Lievens.
In Samson en Delila komen
de overeenkomsten en creatieve
wedijver tussen het tweetal het
duidelijkst tot uitdrukking. De
compositie van het schilderij
van Rembrandt is vrijwel gelijk
aan die van Lievens' olieverf-
schets. Rembrandt experimen
teert hier duidelijk met de wer
king van het licht en de span
ning in de houdingen en ge
zichten is minder statisch en
daardoor overtuigender weer
gegeven. Lievens' tweede versie
van dit onderwerp (olieverf op
doek) is meer dan levensg-oot.
Delila heeft op dit schilderij Ru-
bensiaanse vormen aangeno
men en draagt eenvoudige stof
jes.
In tekeningen en prenten kie
zen Rembrandt en Lievens vaak
oude mannen en vrouwen, klui
zenaars en apostelen als onder
werp. Het tweetal aapt elkaar
ook na, zoals blijkt uit Rem
brandts serie Oosterse koppen
die slechts in lijnvoering en in
een aantal details afwijkt van
Lievens' serie karakterkoppen
van enkele jaren daarvoor.
Rembrandt en Lievens heb
ben ook eikaars kop regelmatig
afgebeeld. Zo duikt Lievens' tro
nie op in Rembrandts Doop van
de Kamerling en in zijn Muzika
le allegorie. Rond 1629 schjlder-
de Lievens op zijn beurt een
portret van zijn jeugdvriend en
ook in de figuur op zijn teke
ning van een Man in mantel
heeft men Rembrandt herkend,
zo lezen we in het fraaie boek
dat bij de tentoonstelling is ver
schenen.
In zijn historiestuk Palamedes
voor Agamemnon heeft Rem
brandt zichzelf weergegeven.
Het doet denken aan de wijze
waarop de filmregisseur Alfred
Hitchcock, drie eeuwen later,
zijn tronie regelmatig zou laten
opduiken in zijn eigen films.
Ontwikkeling
Verrassend om te zien is hoe
Rembrandt zich in zijn Leidse
jaren heeft ontwikkeld. Verge
lijkt men Rembrandts Palame
des voor Agamennon uit 1626
met werk van twee of drie jaar
later, dan ziet men dat de jonge
Rembrandt een uitzonderlijke
ontwikkeling heeft doorge
maakt. Cbristiaan Vogelaar,
conservator oude kunst van de
Lakenhal, zegt daarover in het
boek dat vooral het verschil in
schildertechniek en kleurscha
kering opvalt. Maar, meer nog
treft de overgang van extraverte
gebaren naar een introverte ge
latenheid.
De grote verrassing van de
tentoonstelling is evenwel dat
een echte Rembrandt zoveel le
vensechter is dan de cliché-ge
worden Nachtwacht en Staal
meesters die iedereen kan dro
men. Geen kopie kan weerge
ven wat Rembrandt werkelijk in
zijn schilderijen wist te vangen.
Je ziet de verfstreken, ervaart de
ruimtewerking, ondergaat de
licht-donker effecten, raakt be
vangen van de grootsheid van
de meester.
Een uitzondering is het zelf
portret van Rembrandt met de
poedel. Dit schilderij is voor mij
een beetje een raadsel. Is dit
werkelijk een echte Rembrandt?
De man in het schilderij lijkt
een kleine dikzak met te korte
armen en beentjes. Zien we het
werk wel in het juiste perspec
tief? Zijn zijn voeten soms ver
borgen achter de poedel? Of,
was Rembrandt misschien een
dwerg?
Het lijkt een vreemde gedach
te. maar anatomische onvolko
menheden schijnen wel vaker
voor te komen in het werk van
Rembrandt. Een te grote hand
of te korte arm, je zou het niet
verwachten, maar ook Rem
brandt was niet altijd perfect.
Het is hem vergeven.
Van een 'steen des aanstoots'
naar een beeldentuin van inter
nationale allure. Zo ziet Christi-
aan Braun de nabije toekomst
van het Museumplein in Am
sterdam. Braun is de ex-direc
teur van het vorig jaar juni na
een conflict met de gemeente
gesloten museum Overholland.
Braun lijkt over al het oud
zeer heen te stappen met zijn
aanbod aan het college van B
en W om het Museumplein
tot er een definitieve herinrich
ting plaatsvindt op eigen
kosten om te toveren tot een
beeldentuin.
In een persbericht schrijft
Braun dat hij van de gemeente
slechts vraagt „ons in de uitvoe
ring van het project deze keer
daadwerkelijk en spontaan te
steunen." Een aantal toonaan
gevende kunstenaars uit bin
nen- en buitenland heeft toege
zegd voor dit doel een kunst
werk te willen realiseren.
Met zijn plan wil Braun voor
komen dat het Museumplein
verder verkommert tijdens de
beraadslagingen tussen het cen
trale stadsbestuur en de stads
deelraad zuid. „zoals destijds
Saguntum verloren ging tijdens
het delibereren van de senato
ren in Rome."
Het Museumplein ligt er in
tussen in meer dan één opzicht
desolaat bij en is verworden tot
een steen des aanstoots voor ie
dereen die echt van Amsterdam
houdt, vindt Braun. Zijn plan
komt voort uit het vooruitzicht
van een ongetwijfeld nog jaren
voortslepende plannenmakerij.
De beeldentuin moet op een
zodanige manier worden aan
gelegd dat er nog ruimte over
blijft voor andere publieksfunc
ties. Daartoe rekent Braun
waarschijnlijk geen activiteiten
als het 'circusachtige' Van Gogh
Village, dat de druppel was die
de emmer deed overlopen fti
het conflict met de gemeente
Amsterdam. Volgens Braun had
de gemeente verzuimd om.
zoals beloofd, eerst contact met
hem op te nemen alvorens ver
gunningen af te geven voor ma
nifestaties in de directe omge
ving van het museum.
In hoger beroep oordeelde
het Amsterdamse Gerechtshof
dat Braun gelijk had. De ge
meente was tekort geschoten in
de nakoming van toezeggingen
en had de museumdirectie de
mogelijkheid onthouden om via
de weg van overleg te komen tot
een andere vorm of een andere
plaajs voor het Village. Het hof
achtte het 'aannemelijk' dat het
uit- en aanzicht van Overhol
land door de aciviteiten was ge
schaad. Voor het museum was
het al te laat. Na de laatste ten
toonstelling. 'Black USA' sloot
Braun op 29 juli 1990 de deu-
Zijn aanbod aan de gemeente
Amsterdam is, zo hoopt hij, een
langer leven beschoren. Braun
verwacht zoveel enthousiasme
voor zijn beeldentuin dat er
mettertijd waarschijnlijk met
spijt afscheid van zal worden
genomen. „Maar wij menen dat
dit vooruitzicht geen reden mag
zijn zo'n unieke kans geduren
de een aantal jaren te laten lig
gen. Zal Amsterdam niet wel va
ren bij ditmaal een royaal te
gengebaar van het gemeentebe
stuur?"
is onze vestiging
Winkelcentrum Winkelhof
VAN 10.00 tot 17.00 uur.
V\l 10.00 tot
SLAAPKAMERS
'n Dorraaël Slaapkamer. Daar geuet je dubbel van.
LEIDEN»
De Bulgaarse pianist Emil Iliev geeft op tweede kerstdag een piano
recital in de Stadsgehoorzaal. Het programma bestaat uit werken
van Chopin: voor de pauze de vier Ballades, ema het tweede Scher
zo en de Sonate opus 35 (met de treurmars).
Iliev werd in het Bulgaarse Vidin geboren. Hij kreeg zijn oplei
ding aan het conservatorium Russe en later aan het staatsconserva-
torium in Sofia waar hij studeerde bij o.a. Jenny Zacharieva. Onder
leiding van pianist en K&O-directeur Tjitte Weber specialiseerde hij
zich in de interpretatie van het romantisch repertoire. I lij behoorde
tot de prijswinnaars op pianoconcoursen in Prevadia (Bulgarije) en
Salerno (Italië) en.won het pianoconcours van Razgrad in Bulgarije.
Aanvang van het concert: 11.30 uur.
Op een gewone ochtend of middag kunnen de meesterwerken in alle rust worden bekeken. Geen drommen
bezoekers die zich rond de schilderijen en tekeningen verdringen, tenzij er net een bus is leeggelopen.
FOTO HENK BOUWMAN
