Cultuur
Positie Beeren
niet in gevaar
Goldreyer noemt
rapport 'absurd'
Het heelal, het labyrint en de bibliotheek
Evenwichtige uitvoering
Messiahdoor Asaf
Donderdag 19 december 1991
Redactie: 071-161400 CEES VAN HOORE ANNEMIEK RUYGROK JAN RUSDAM SASKIA STOEUNGA Eindredactie: PAUL DE TOMBE Vormgeving: PIET KOOREMAN
11
NIEUWSLIJN
Prijs voor Leidse Schouwburg
LEIDEN De Leidse Schouwburg heeft met zijn jaarprogram
maboekje de tweede prijs gewonnen in een prijsvraag die door
de Nederlandse Vereniging van Schouwburgdirecteuren was uit
geschreven. De jury, waarin onder anderen NRC-toneelrecen-
sent Henk van Gelder zat, vond het boekje 'zonder twijfel het
feestelijkste van alle'. Eerste werd de schouwburg van Deventer
die in een 'toneeljaarkalender' zijn programma bij het publiek
aanprees.
Recordprijs Utrechts getijdenboek
LONDEN Op een veiling in Londen is een uit 1448 daterend,
in Utrecht vervaardigd getijdenboek verkocht voor rond een
kwart miljoen gulden. De opbrengst was zes maal de geschatte
waarde. Een Duitse kunsthandelaar ontfermde zich voor die
prijs over het 229 bladen tellende kalender-werk, dat is voorzien
van talloze handgeschilderde miniaturen en illustraties van on
der andere het leven van Alexander de Grote.
Oostingprijs naar Amsterdammers
AMSTERDAM De jaarlijkse Jeanne Oostingprijs voor figura
tieve schilderkunst is dit jaar toegekend aan de Amsterdamse
schilderes Annette Ong. De prijs voor aquarelleerkunst gaat naar
Henri Plaat uit Amsterdam. Beide winnaars krijgen een bedrag
van vijfduizend gulden.
Carel Weeber voorzitter BNA
AMSTERDAM Prof. ir. Carel Weeber (54) wordt eind volgend
jaar de nieuwe voorzitter van de Koninklijke Maatschappij tot
Bevordering der Bouwkunst/Bond van Architecten, de BNA. Hij
volgt daarmee ir. C. Knol op. De bekende architect Weeber is als
hoogleraar verbonden aan de faculteit voor bouwkunde aan de
Technische Universiteit in Delft.
STEDELIJK Museum-di
recteur Wim Beeren wil
'Newman als geliefde in
valide laten hangen'.
De Amsterdamse commissie voor kunst en cultuur vergaderde gisteren over de restauratie van
houder M. Baak, commissievoorzitter A. Holvast, en Wim Beeren van het Stedelijk Museum.
THEATERS
DEN HAAG
APPELTHEATER
vr 20, za 2120.15 uur; De Appel-,
Spinoza, van Joshua Sobol.
CIRCUSTHEATER
vr 20, za 21do 26, 20.00 uur: zo
22, woe 25 en do 26, 14.00 uur: Les
Misérables.
Dl LIGENTIA
woe 25, 14.30 uur, do 26, 20.15
uur; Purper....En dat is negen.
KONINKLIJKE SCHOUWBURG
vr 20, za 21zo 22, ma 23,20.15
uur; zo 22 ook 14.00 uur; Het Natio
nale Toneel met 'Slotkoor' van Botho
Strauss.
woe 25, 14.00 uur; Noord Neder
lands Toneel met 'De knecht van
twee meesters', familievoorstelling.
do 26, 20.15 uur; Adèle Bloemen-
daal met 'Adèle op de Orinoco'.
AMSTERDAM
THEATER CARRE
vr 20 t/m do 26 beh. di.. 20.15 uur;
woe 25 en do 26 ook om 13.00 en
16.00 uur; Wereldkerstcircus.
NIEUWE DE LA MARTHEATER
vr 20, za 21, do 26. 20.15 uur; Mary
Dresselhuys en John Kraaykamp met
'Hoog Tijd'.
STADSSCHOUWBURG
vr 20, 20.15 uur; De Nederlandse Ope
ra met 'Hyperion' van Bruno Maderna.
tekraker'.
ma 23, di 24. 20.125 uur-, woe 25 en
do 26, 14.00 uur; 'Private Lives' van
Noël Coward, met o.a. Willem Nijholt e
Trudy Labij.
Stedelijk Museum-direc
teur Wim Beeren kreeg het
gisteren in de Amsterdam
se raadscommissie cultuur
zwaar te verduren naar
aanleiding van zijn falende
controle op de restauratie
van Newman's schilderij
'Who's afraid of Red, Yel
low and Blue'. Geen enkele
fractie wilde daar echter
consequenties voor zijn
positie aan verbinden. Het
debat moest door tijdge
brek worden afgebroken en
gaat vanavond verder.
AMSTERDAM GPD/ANP
De raadsleden waren vooral kri
tisch over dc handelwijze van
Beeren nadat hoofdrestaurateur
Elisabeth Bracht hem op 21
maart vanuit de VS in kennis
had gesteld van haar vermoe
den dat de Newyorkse restaura
teur Daniel Goldreyer het werk
had overgeschilderd. Beeren
zelf had het schilderij op 16
maart in New York gezien en
zijn tevredenheid over het artis
tieke resultaat uitgesproken, al
had ook hij een verandering in
de structuur van het oppervlak
waargenomen.
,,Ik vond het niet juist om een
restaurateur in wie ik vertrou
wen had gesteld, bij voorbaat te
belasten met twijfels."
Beeren zei gisterochtend bij
aanvang van het debat dat het
schilderij 'als een geliefde inva
lide' in het Stedelijk Museum
moet blijven hangen.
De kritiek op de gang van za
ken rond de restauratie heeft
Beeren duidelijk gekwetst. Met
drie tv-camera's en de ogen van
vele persvertegenwoordigers en
belangstellenden op zich ge
richt, deelde Beeren mee „er
voor te passen zich in een hoek
te laten drukken door goedwil
lende, maar niet ter zake kundi
ge lieden". „Het is haast of de
dader van de vernieling op
meer sympathie kan rekenen
dan wij", zo luidde de wrange
constatering van Beeren.
Aan de aanwezigen werd een
videofilm getoond van de eerste
fase van de restauratie in Gol-
dreyers studio in New York. Het
proces van de verdoeking werd
redelijk uitgebreid in beeld ge
bracht, maar de video-registra
tie stopte op het moment dat
het omstreden deel begon, het
plaatsen van rode puntjes dan
wel het overschilderen.
Expositie over Argentijnse auteur Jorge Luis Borges
RECENSIE THEO HAKKERT
'Jorge Luis Borges. Dichter van ruimtes'. In
het Institute of Contemporary Art, Nieuwe
Spiegelstraat 16, Amsterdam. Geopend
dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00
uur Donderdag tot 21.00 uur.
Te zien tot en met 12 januari.
Het is veelzeggend dat de be
zoeker, bovenaan de trap geko
men waar de tentoonstelling
over leven en werk van Jorge
Luis Borges te zien is, weer te
gen een trap oploopt en ook
nog een die na vijf treden dood
loopt. Het dwaalspoor had door
de schrijver zelf bedacht kun
nen zijn. Wie desondanks de
moeite neemt het klimmetje te
nemen, wordt op de bovenste
tree geconfronteerd met een
opmerkelijk uitzicht op de cen
trale vorm waarin Borges'
schrijversschap zich samenvat:
een labyrint.
In het Institute of Contempo
rary Art heeft samenstelster
Christina Grau een labyrint na
gebouwd om de woorden van
Borges in beelden om te zetten.
„Eigenlijk een onmogelijke op
gave, omdat iedere lezer een ei
gen wereld creëert", gaf ze toe
bij de opening en daar zit veel
waars in. Voor Borges gold het
labyrint als metafoor voor het
hele universum en dat laat zich
nu eenmaal niet in een exposi
tie vastleggen. Hoogstens laat
het zich kennen in de geest van
de lezer, waar bij het lezen van
Borges' werk beelden worden
opgeroepen. En die beelden zijn
heel wat gedetailleerder en
kleurrijker dan Grau op de ten
toonstelling suggereert. Al moet
de poging worden toegejuicht,
alleen al omdat het literaire
werk van Borges zo tot de ver
beelding kan spreken dat je zou
hopen dat het zich in een expo
sitie zou laten vangen.
De expositie begint links van
het trappetje. In vitrines uitge
stald liggen handschriften van
Borges, Argentijnse,- Franse, En
gelse en Nederlandse edities
van zijn boeken, zijn levensloop
hangt aan de muur en aan een
brede pilaar hangt een foto
Jose Luis Borges in de Nationale Bibliotheek
van Buenos Aires in circa 1965. foto opo
waarop hij peinzend op zijn
werk neerziet.
Jorge Luis Borges, gerang
schikt tussen Proust, Joyce,
Faulkner, Kafka en Musil als een
van de grootste schrijvers van
deze eeuw, werd geboren in
1899 in Buenos Aires. Zijn es
says, gedichten en verhalen zijn
in heldere taal gestelde, duize
lingwekkende gedachtenspin-
sels. Streng, maar ook speels en
met gevoel voor het magische,
dat in veel Latijnsamerikaanse
literatuur een grote rol speelt.
In 1955 werd Borges be
noemd tot directeur van de Na
tionale Bibliotheek van Argenti
nië. Een positie die hij bekleed -
de tot in 1974 Peron aan de
macht kwam. Hij overleed in
1986 in Genève.
In de bibliotheek was hij vol
ledig op zijn plaats. Borges na
melijk zag in de bibliotheek de
belichaming van het heelal. Zijn
geloof in het geschreven woord
was zo sterk, dat hij het heelal
zag als één grote bibliotheek.
„Het heelal, dat anderen de Bi
bliotheek noemen," schreef hij.
Borges droomde van de idea
le bibliotheek, zo een die alle
denkbare boeken bevatte. Een
niet in getallen uit te drukken
aantal boeken, want ze bevatten
alle mogelijke combinaties van
letters en lettertekens uit alle
denkbare talen, en nog eens de
variaties en commentaren daar
op, en daar weer op. Tot in het
oneindige inderdaad. Eén gi
gantisch boekenlabyrint, waarin
ook ergens het boek met alle
antwoorden op levensvragen
moest zijn verborgen. „De Bi
bliotheek is onbegrensd en
zichzelf herhalend", luidde de
conclusie en dat is een bekende
omschrijving van het heelal.
Grau heeft geprobeerd de on
eindigheid te suggereren door
op basis van Borges' beschrij
ving van de inrichting van de
bibliotheek enorme boekenrijen
in perspectief te schilderen. On
nodig te zeggen dat het bij sug
gestie blijft.
Veel aardser van aard zijn de
tientallen brieven, documenten,
briefkaarten en manuscripten
die her en der verspreid op de
tentoonstelling te zien zijn. Ze
komen uit de verzameling van
G. Helft, een Argentijnse Bor-
ges-liefhebber, die het materiaal
voor een habbekrats op een Ne
wyorkse veiling heeft gekocht.
We zien het glooiende hand
schrift van Borges, verfijnd,
klein en precies.
Op weer een andere verdie
ping worden films vertoond
naar verhalen van Borges of ge
baseerd op scenario's van zijn
hand. In een door Robert Lemm
bewerkte film komt ook de
schrijver zelf aan het woord en
zijn uitspraken moeten zeer
verhelderend werken voor be
zoekers die niet met Borges'
werk en gedachtenwereld be
kend zijn.
Opmerkelijk is bijvoorbeeld
zijn uitspraak dat hij door het
idee van een labyrint werd ge
boeid, omdat hij het zo'n mooi
woord vond. Hij wijst op de op
merkelijke overeenkomst tussen
het Engelse woord voor labyrint
'maze' en 'amazed', Engels voor
verbaasd. Zo'n uitspraak relati
veert op fraaie wijze het lood
zware karakter van zijn werk,
dat inderdaad veel speelser is
dan op basis van een verhaal
over oneindige bibliotheken,
het universum en labyrinten
mag worden verwacht. In dit
kader past ook zijn bescheiden
uitspraak: „Laat anderen prat
gaan op wat ze hebben geschre
ven; ik ben trots op wat ik heb
gelezen." Deze wereld is na
tuurlijk niet in een expositie te
gieten. Door de noodgedwon
gen versimpeling heen, spreekt
wel de liefde voor 's mans werk
en de bezoeker die in gedachten
verzonken de trappetjes weer
afdaalt zal zeker als lezer het
echte universum van Borges
nog eens betreden.
Over Borges verscheen re
cent van Robert Lemm: 'De li
terator als filosoof. De innerlij
ke biografie van Jorge Luis
Borges'. KokMgora Kampen,
fl. 59,50.
Directeur van het Stedelijk Museum Wim Beeren gisteren tijdens de
speciale vergadering van de Amsterdamse raadscommissie voor kunst
en cultuur. foto anp
CONCERTEN
LEIDEN
STADSGEHOORZAAL
20 december
Meesterserie, Forum Filharmonisch Orkest olv Woldemar Nelsson mmv Natalia
Gutman, cello. Werken van Von Weber, Sjostakovitsj en Brahm, 20.15 uur.
22 december
Leids Studenten Koor en Orkest 'Collegium Musicum' met werken van Brahms e
Elgar, 20.15 uur.
DE WAAG
20 december
Deigthon Family n
t folk, blues, cajun, bluegrass, pop en jazz, 20.00 u
Het rapport van het gerechtelijk
laboratorium in Rijswijk over de
restauratie van het schilderij
„Who's afraid of red, yellow and
blue 3" van Barneth Newman is
tegenstrijdig en niet overtui
gend. Dat schrijft de Ameri
kaanse restaurator Daniel Gol
dreyer in een brief aan de direc
teur van het Stedelijk Museum
in Amsterdam, W. Beeren.
Het resultaat is „absurd voor
een ieder die bekend is met de
kunstenaar en zijn restauratie
technieken". In zijn brief blijft
de restaurator bij zijn eerder ge
dane uitlatingen dat hij het be
schadigde doek punt voor punt
met het originele materiaal van
Newman heeft gerestaureerd.
Daarop kwam vervolgens over
het gehele oppervlak een laag
verf op alkidebasis, die het doek
onder meer beschermt tegen
licht. Goldreyer houdt vol dat de
restauratie professioneel en vol
gens het contract werd uitge
voerd. Er werd niet overschil
derd.
In de brief gaat Goldreyer in
op specifieke technische onder
delen van het rapport van het
gerechtelijk laboratorium. De
vraag of zijn restauratiewerk
zaamheden ongedaan kunnen
worden gemaakt, komt in de
brief niet aan de orde.
Goldreyers opvatting dat het
rapport van het gerechtelijk la
boratorium niet overtuigénd en
tegenstrijdig is, wordt krachtig
ondersteund door O'Toole-
Ewald Art Associates Inc. uit
New York. Dit bureau verrichtte
onderzoeken naar vermeende
kunstfraude in opdracht van
onder meer het Amerikaanse
ministerie van justitie en het
Canadese departement van fi
nanciën.
In een brief aan museumdi
recteur Beeren en het gemeen
tebestuur van Amsterdam zet
de directeur van O'Toole-
Ewald, Elin Lake Ewald grote
vraagtekens bij de resultaten
van het onderzoek door het ge
rechtelijk laboratorium. „Het
rapport kan net zo makkelijk in
het voordeel van de restaurator
worden uitgelegd, als in zijn na
deel", aldus Ewald. Volgens de
Amerikaan is het probleem met
wetenschappelijke onderzoeken
dat ze vaak niet zo wetenschap
pelijk zijn als men wel zou wen-
Hij staaft die bewering met
een aantal voorbeelden van te
genstrijdigheden in twee weten
schappelijke onderzoeken. In
het rapport dat het Amsterdam
se Centraal Laboratorium in ju
ni 1986 maakte, vlak na de ver
nieling van „Who's afraid
werd geschreven dat de rode
verf sporen bevatte van ijzer,
lood, chroom, aluminium,
strontium, magnesium en sili
conen. In het rapport van het
gerechtelijk laboratorium wordt
geen melding van deze stoffen
gemaakt in de rode verf, terwijl
toch beide monsters afkomstig
waren van het schilderij vóór de
restauratie door Goldreyer.
Ewald plaatst bovendien gro
te vraagtekens bij de betrouw
baarheid van de monsters die
de twee laboratoria ter onder
zoek aangeboden kregen. Veel-
betekend vindt Ewald het ook
dat het lab-rapport uit 1986 vier
lagen rode verf op het oor
spronkelijke oppervlak signa
leert, terwijl het gerechtelijk la
boratorium melding maakt van
slechts één laag.
„Wetenschappelijk onderzoek
wordt onterecht vaak aangepre
zen als dè methode om een
kunstwerk te beoordelen, terwijl
deskundigheid en bekendheid
met de intentie en de filosofie
van de kunstenaar en van het
werk waar het om gaat, veel be
langrijker zijn", aldus Ewald.
PIETERSKERK
20 december
Bachkoor Holland olv Charles de Wolff met het Weih
Bach, mmv Ellen Bollongino (sopraan), Ulla Groenewold (alt), Wilfried Jochens
(tenor), Charles van Tassel (bas), Herman Broekman (orgel) en het Amsterdams
Kamerorkest, 19.30 uur.
HOOGLANDSE KERK
22 december
Adventsconcert Leidse cantorij olv Joop Brons, 20.15 uur.
HARTEBRUGKERK
22 december
Kerstconcert mmv het Kamerorkest Leiden Smfonietta. Schola Catorum, Harte-
brugkoor en dubbelkwartet Quattro Stagioni, 15.00 uur.
L0KH0RSTKERK
20 december
Kerstconcert Kamerkoor Micro Phoon, olv Anton Montagne mmvChristiaan Mau-
genest, werken van o.a. Palestrma, Schütz, Willcocksen Poulenc, 20.15 uur.
DROOMFABRIEK
24 december
Pianomuziek door Pablo Cifuentez en Jorge Ballardo, 20.30 uur.
ALPHEN
HET KASTEEL
20 december
Tröckener Kecks, 21.00 uur.
LISSE
ENGELENKERK
21 december
Kerstorgelconcert door de 11-jarige Mattijs de Vreugd, bekende kerstliederen en
werken van Bach, 15.00 uur.
AGATHAKL00STER
22 december
Koffieconcert met Inge Hei (harp), Cees Molenaar, p
Kaptijn (sopraan). Ook zal een blazerstrio werken var
spelen, 12.15 uur.
KATWIJK
TRIPODIA
20 december
The Deep River Quartet met het trio Joop van Deuren, 20.15
DORPSKERK
20 december
Kerstconcert door het Kc
Guillorit, sopraan, Henk
thesizeren Léonie Metz, declamatie, 20.00
NOORDWIJK
ST. JER0ENSKERK
22 december
Kerstconcert ten bate van het werk van pater Jerome de Souza in Bombay (India)
mmv Unico Consort met Jan van der Linden, clavecimbel, en het Oecumenisch
Kinderkoor Wassenaar olv Christina Guillermo, 15.00 uur.
CULTUREEL CENTRUM DE RANK
22 december
Kerstconcert voor harp en fluit met Emilie Heyens en Emile Biessen, werken van
Bach, Rousseau, Chopin, Spohr, Flothuis, Ravel, Ibert, 14.15 uur.
LEIDERDORP
SCHEPPINGSKERK
22 december
Volkskerstzang mmv jongerenkoor 'De menswording' en kinderkoor van de Willem
de Zwijgerschool. Orgel: Bep Verra, 19.00 uur.
VOORSCHOTEN
HERVORMDE DORPSKERK
22 december
Kerstconcert Voorschotens Kamerkoor olv Nico Hoviu
15.00 uur,
HOOFDDORP
HET OUDE RAADHUIS
22 december
Twee kerstconcerten door de Hoofddorpse zanggroep Experiment, populairi
kerstliederen in close harmony, 12.00 en 15.00 uur.
rale Symfonie, een sterk licht-
MIJ71FK J
voeög continuo door Tijn van
Eijk op een kistorgel en een hel
dere trompetpartij voorafgaand
aan 'The trumpet shall sound'.
De lichte, naïeve alt van Alei-
da van Dongen, in de lage regis
ters wel wat ongecontroleerd,
zong toch overtuigend door de
gedreven inhoudsvolle interpre
tatie. Diezelfde gedrevenheid en
inzet had de sopraan Marjan
Smit, waardoor haar 'Rejoice
greatly' vitaal en zelfverzekerd
overkwam. Haar stem heeft nog
te weinig diepgang maar dat
kan zeker groeien. De kleine rol
van tenor in 'Messiah' werd op
vallend mooi gezongen door
Alex Vermeulen, onbetwist de
beste van de vier solisten. Ook
de bas Alexander Offenberg
heeft een grote en warme uit
straling, ondanks zijn beperkte
volume. Tot slot: een dirigent
met een duidelijke opvatting,
die hij uitstekend overbrengt op
zijn vitale, enthousiaste koor.
'Messiah' werd niet geheel inte
graal uitgevoerd, maar wat ge
boden werd was zonder beden
king lofwaardig.
Randstedelijk Begeleidingsorkest. Gehoord
18 december in de Maartenskerk,
Hillegom.
Na 1740 wijdde Handel zich
vrijwel geheel aan het oratori
um, de vorm geweest, waarin
hij het beste gegeven heeft wat
hij te geven had. Delen uit Han
dels 'Messiah' bracht de Hille-
gomse Oratoriumvereniging
'Asaf gisteren onder leiding van
Gé van der Steen gisteravond
ten gehore. Het zette het eerste
koor 'And the glory of the Lord'
direct als een monument neer,
helder homogeen en groots.
Ook in 'And He shall purify',
waar alle vier partijen na elkaar
inzetten, doorzichtigheid, lichte
cadans en perfectie, echt heel
mooi voor een amateurkoor.
Het Randstedelijk orkest be
geleidde ook deze keer spiritu
eel, vol vaart en dynamiek, met
krachtige maar ook delicate
vioolpartijen, zoals in de Pasto-
Miele maakt de mooiste
en de beste keukens
vGer Hovius (orgel),
Daarvan overtuigen wij u graag
Miele-Keuken-Centrum "Leiden".
Korevaarstraat 11, tel. 071-149859.
Miele-Keuken-Centrum Ruud Philipsen.
Denneweg/hoek Hooistraat 2, tel. 070-3646154.
