Feiten
P
Gorby vecht tegen windmolens
Leipzig krabbelt
met gemengde
gevoelens op
1991
Moskous zetel in
V-raad op de tocht
EN MENINGEN
Burgeroorlog? Onvermijde
lijk zal hier en daar felle
strijd ontbranden in het
immense rijk dat onlangs
nog Sovjetunie heette. Hoe
treurig ook, het gebied
heeft die chaos nodig om
weer op orde te geraken.
Maar vooralsnog lijkt de
angst van het Westen on
gepast. Van een wereld
brand met nucleaire risi
co's zal het niet komen. Al
thans, nu nog niet.
AMSTERDAM ONNO HAVtRMANS
Nadat de presidenten van Rus
land, de Oekraïne en Wltrus-
land afgelopen zondag besloten
tot de vorming van een Slavisch
Gemenebest, waarschuwde de
Amerikaanse minister James
Baker (buitenlandse zaken)
voor 'een tweede Joegoslavië,
maar dan met kernwapens'.
Harder had de alarmbel niet
kunnen rinkelen. Maar terecht
is het niet.
Het Gemenebest van onafhan
kelijke staten van Jeltsin,
Kravtsjoek en Sjoesjkevitsj bun
delt juist drie van de vier poten
tiële kernmachten, die na het
ontbinden van de Sovjetunie
zullen ontstaan. En de drie Sla
vische leiders wijzen er met na
druk op dat ze in hun 'akkoord
van Brest' tot een gezamenlijke
defensie-politiek en een centra
le controle over de kernwapens
hebben besloten.
Dat geldt natuurlijk nog niet
voor het centraal-Aziatische Ka-
zachstan, dat buiten de afspra
ken van Brest is gehouden.
Maar volgens Boris Jeltsin, die
de afgelopen dagen min of
meer als woordvoerder namens
de drie presidenten is opgetre
den, kan elke republiek uit de
voormalige Unie aansluiting
zoeken bij de nieuwe staten
bond.
Kazachstan, in oppervlakte de
tweede en qua economische
kracht de derde republiek van
de Unie, zal de nauwe banden
met vooral Rusland niet zomaar
opgeven. President Nazarbajev
heeft al laten doorschemeren
dat hij als het niet anders kan
aansluiting zal zoeken bij het
e Gemenebest. Het arme
Estland
45.100 km2
1,6mllj.inw.
Letland
63.700 km2
2,7 milj. inw.
ONTWIKKELINGEN IN DE SOVJETUNIE
•UNIE VAN SOEVEREINE STATEN'
De onvrede in de Sovjetunie neemt toe. De roep om onafhankelijkheid wordt
i steeds sterker. Vooral in de Baltische staten komt men in
opstand tegen de centrale regering in Moskou. Door^
het inzetten van Sovjettroepen vallen er veel
slachtoffers onder de burgerbevolking.
9 augustus meldt het persbureau Tass dat Michail
Gorbatsjovs taak als president van de Sovjetunie i.v.m.
gezondheidsredenen door vice-president Gennadi Janajev
TJN1
^^^^slacl
mÊ D0p19aug
Alles wat maar aan het communisme doet
denken wordt door de bevolking verwijderd.
is overgenomen.D De bevolking, met name die in Moskou, verzet zich tegen de staatsgreep.
Onder leiding van Boris Jeltsin wordt om de terugkeer van Gorbatsjov
geroepen. Na drie dagen keërt Gorbatsjov weer. In Rusland
wordt de Communistische Partij voorlopig verboden. Nadat
de Baltische Staten zich onafhankelijk hebben verklaard, volgen
andere republieken. Moskou dringt aan op onder
tekening van een nieuw Unieverdrag.
Armenië, dat bezig was zich he
lemaal los te maken van de
Unie, koos daar al meteen zon
dagavond voor.
Genadeklap
Zoals de kaarten nu liggen, be
tekent het nieuwe Gemenebest
sodroezjestvo zeggen de Rus
sen vooral de genadeklap
voor Unie-president Gor
batsjov. Het Gemenebest lijkt in
veel opzichten op de Unie van
Soevereine Staten die Gor
batsjov voor ogen stond. Er zijn
echter twee opvallende verschil
len.
Allereerst symboliseert de keuze
van Minsk als administratief
centrum de radicale breuk met
de eeuwenoude centrale functie
van Moskou. Met uitzondering
van Peter de Grote, die in de
delta van de Neva aan de Finse
Golf een moderne hoofdstad
liet bouwen Sankt Peters
burg, dat de afgelopen 67 jaar
Leningrad heette bestuurden
alle grootvorsten en tsaren van
af de vijftiende eeuw hun in
grootte steeds wisselende Russi
sche rijken vanuit Moskou. En
de bolsjewieken deden al niet
anders. Nu komt het centrum
van de macht, waar beslissin
gen zullen worden g
over het gezamenlijk
het gebied van defensie, buiten
landse politiek, financiën en
economie, in Minsk, de wat sla
perige hoofdstad van Witrus-
land.
De breuk met 'het centrum' van
Gorbatsjov is overigens niet
zonder gevaren. Het Westen
maakt zich momenteel terecht
zorgen over de toekomst van
het Rode Leger, waarin de on
vrede sinds de terugtrekking uit
Afghanistan en Oost-Europa
immens is. Rusland heeft vrij
wel alle instanties van de Unie
overgenomen, behalve het leger
dat nog helemaal is opgebouwd
Met gemengde gevoelens bewondert een bejaarde inwoonster van Moskou de etalage van een particuliere
winkel. De prijzen voor westerse import-goederen in de nieuwe privé-bedrijfjes zijn vooral voor gepensio
neerden niet op te brengen. foto epa anatolysapronyenkov
vodden worden afgedankt.
Neem bijvoorbeeld Oezbekis
tan. Jarenlang mochten de Oez-
beekse boeren alleen maar ka
toen verbouwen. Herders moes
ten de traditionele schapenteelt
opgeven omdat de weidegrond
in cultuur werd gebracht voor
de katoenplant. Ook vruchtbare
landbouwgrond moest eraan
geloven. Oezbekistan was nu
eenmaal uitverkoren voor de
katoen. Rivieren werden omge
legd om de velden te besproei
en. Het land is nu geruïneerd,
het milieu een ramp. Omdat de
natuurlijke waterhuishouding
volledig is verstoord, verdroogt
de grond en rukt de woestijn
op. Door het massale gebruik
van bestrijdingsmiddelen wordt
volgens communistische struc
turen. Bovendien heeft juist dat
leger de beschikking over (kern-
)wapens en kennis. Daarmee is
het een tikkende tijdbom.
Vodden
Het tweede belangrijke verschil
is de verheven opstelling van de
Slavische republieken, niet toe
vallig de meest welvarende of
moeten we zeggen de minst
noodlijdende van de Unie. An
dere republieken mogen zich
aansluiten, maar ze mochten
niet meepraten in Brest. Dat is
vooral zuur voor de vijf cen
traal-Aziatische republieken, die
jarenlang door de planecono
mie zijn misbruikt en nu als
viseur Stanislav Sjatalin, werd
duidelijk dat 'Gorby' aan het
einde was van zijn Latijn. Ie
mand anders had het moeten
overnemen, om de perestrojka
in een nieuwe stroomversnel
ling te brengen.
Het waren niet de minsten die
een nieuwe dictatuur voorspel
den, toen Gorbatsjov steeds
nieer ging leunen op conserva-'
tieve krachten en de hervormers
van de Sovjet-staat van zich ver
vreemdde. Anderen waar
schuwden voor het uiteen spat
ten van de Sovjetunie, met een
burgeroorlog als gevolg, aange
zien de glasnost het deksel van
de beerput vol onderdrukte r
ziekten. Hoe dit soort proble
men moeten worden aange
pakt, bleef in Brest onbespro-
Onvermijdelijk
Op het eerste gezicht is het
merkwaardig dat uitgerekend
de drie Slavische republieken
Gorbatsjov onderuit halen. Wit-
rusland stond begin augustus
nog te boek als de meest volgza
me republiek van de Sovjetunie.
De Oekraïne had weliswaar ge
kozen voor onafhankelijkheid
maar pas na de putsch in Mos
kou ging ook president
Kravtsjoek overstag. En de Rus
sische Federatie is met Kazach
stan de enige republiek die zich
wel soeverein, maar nog altijd
niet onafhankelijk heeft ver
klaard.
Toch was de val van Gorbatsjov
onvermijdelijk. Al vorig jaar
september, toen hij terugdeins
de voor de radicale economi
sche hervormingen van zijn ad-
licht. Merkwaardig genoeg blijf
die burgeroorlog nog steeds uit.
Waren de voorspellingen dan
toch te pessimistisch?
Jawel, er komen steeds meer
brandhaarden. Nagomo-Kara-
bach, de Armeense enclave in
Azerbajzjan, wordt niet voor
niets vergeleken met het Liba
non van nog maar een jaartje
terug. Moldava wordt ver
scheurd door drie volken, Mol-
daviërs, Russen en Gagaoezen,
die elkaar naar het leven staan.
In Zuid-Ossetië, dat zich wil los
maken van Georgië om zich aan
te sluiten bij Noord-Ossetië in
Rusland, vallen dagelijks doden
door geweld. En onlangs had
den we nog de opstand van de
Tsjetsjenen, die hun republiekje
willen afscheiden van Rusland,
maar het intern weer aan de
stok hebben met een minder
heid van Ingoesjen. Het is maar
een greep uit de stapel verse
persberichten. Het is vreselijk,
wat daar gebeurt.
En toch valt het allemaal nog
erg mee. Minder dan een jaar
geleden, toen Eduard Sjevard-
nadze in een dramatische toe
spraak bekend maakte dat hij
aftrad als Sovjet-minister van
buitenlandse zaken omdat de
Unie in de sfeer raakte van een
dictatuur, begon het Westen
zich grote zorgen te maken.
De reus op lemen voeten, die
het rijk van Lenin door econo
misch en sociaal wanbeleid was
geworden, leek op het punt te
staan in tientallen kleine brok
jes uiteen te vallen. Aanvanke
lijk was dat precies wat het
Westen van het Rijk van het
Kwaad verlangde, maar na de
mislukte augustuscoup ging de
twijfel knagen.
De lang verwachte knal leek
eindelijk te komen, toen op 1
december een grote meerder
heid in de Oekraïne koos voor
onafhankelijkheid, los van Mos
kou. Maar er gebeurde niets.
Nou ja, drie presidenten spra
ken in Brest af te gaan samen
werken en een einde te maken
aan het logge apparaat van de
Unie.
Die keuze lijkt de dreigende
conflicten in de kiem te smoren.
Dat moet ook wel, want de drie
partners hebben alle mogelijke
steun van het Westen broodno
dig en het laatste wat ze daarbij
kunnen gebruiken is angst voor
een kernoorlog. Het Westen is
wel gedwongen hulp te geven,
al was het maar om te voorko
men dat een paar gefrustreerde
militairen uit pure nood hun
nucleaire kennis te gelde maken
bij gevaarlijke gekken la Sad
dam Hussein.
Dat Gemenebest is zo gek nog
niet. Gorbatsjov vecht tegen
windmolens.
LEIPZIG KEES HUCES
Even voorbij Braunschweig
boort een Nederlandse touring
car zich door een zware mist op
weg naar voormalig Oostduits
grondgebied. Wie nooit in het
Oostblok is geweest en zich
daarvan een grijs grauw beeld
heeft gevormd, wordt nu nog op
zijn wenken bediend. De mist
plus de nauwelijks verlichte we
gen, compleet met slecht aan
gekondigde omleidingen, geven
een uiterst kil beeld van de
vroegere DDR.
Wie Leipzig van voor die Wende
kent en nu terugziet, krijgt het
beeld van een langzaam op
krabbelende grote stad. Ooit
was Leipzig een rijke, wijds ge
bouwde stad met imposante ge
bouwen. Maar de laatste de-
cennnia is de aanblik sterk ver
pauperd onder invloed van de
bruinkoolaanslag en door het
uitblijven van elke vorm van
onderhoud. Veel gebouwen
staan nu in de steigers voor een
grondige restauratie. Ook het
Trabant-wagenpark lijkt aardig
uitgedund en vervangen door
andere automerken.
Daarentegen verdwijnen vroe
ger gerenommeerde winkels uit
het stadsbeeld, omdat de steeds
hoger wordende huren niet
meer zijn óp te brengen. De
werkloosheid groeit gestaag en
ligt in de deelstaat Saksen in
middels al zo rond de 30 pro
cent, met alle gevolgen van
dien. De maatschappelijke ef
fecten van de werkloosheid be
zorgen de medewerkers van de
Nicolaikerk een grote werkdruk.
Johannis Lehnert, werkzaam
aan het kerkelijk bureau, en
Christian Führer, één van de
drie predikanten van deze kerk,
vertellen dat zij worden bena
derd met de meest uiteenlopen
de en ingewikkelde smoezen
met als uiteindelijk oogmerk dat
mensen geld of woonruimte
proberen te krijgen. Wat is er
trouwens overgebleven van de
grote voortrekkersrol van de Ni
colaikerk?
Lehnert: „Vanaf 1983 houden
we in deze kerk de zogenoemde
Friedesgebeten. In het begin
kwamen daar zo'n dertig bezoe
kers op af om in 1989 uit te
groeien tot een compleet volle
kerk. Twee groepen mensen
vonden zich in dit gebed. De
ene groep wilde compleet bre
ken met het socialisme, terwijl
de andere het socialisme gestal
te wilde geven in de vorm waar
voor het uiteindelijk was uitge
dacht. Wat beide groepen ge
meen hadden was de zekerheid
dat het zó niet langer meer
kon."
„Tot nu toe heeft de eerste
groep de overhand. Rigoreus
wordt alles uitgeroeid wat naar
socialisme riekt. Straat- en
pleinnamen zijn veranderd
het kost handen vol geld. Zo
heet het Karl Marxplatz nu weer
Augustusplatz. Maar ik vraag je,
was die Augustus dan zo'n vre
delievend mens? De kerk van
nu behoort aan de staat, omdat
die haar financiert via de belas
ting. Zolang de kerk zich met
religieuze zaken bezig houdt is
er niets aan de hand. maar met
politiek mogen christenen zich
niet bemoeien."
Nu is dit laatste juist heel moei
lijk te omzeilen met een man
als Christian Führer. Ten tijde
van de omwenteling heeft deze
'Sjors van de rebellenclub' zich
Johannes Lehnert.
opgeworpen als een buffer te
gen rassenhaat. Daarna heeft hij
een groot werklozenproject van
de grond geholpen. Daarbij
wordt niet alleen door middel
van diverse gespreksgroepen
maar door het creëren van ar-
beidsplekken hard gewerkt om
hulp te bieden aan schoolverla
ters, psychisch benadeelden, al
leenstaande jonge moeders en
uit het arbeidsleven gestoten
ouderen.
De verwikkelingen rond de
voormalige Staatssicherheits-
dienst, de Stasi, zijn ook een
'hot item'. In het oude Stasige
bouw in Leipzig loopt dezer da
gen een tentoonstelling met de
treffende titel: Stasi, Macht und
Banaliteit. Vooral dat laatste
komt tot uiting in een opstel
van de hand van een 14-iarige
jongen. Hij beschreef enkele ja
ren geleden de mogelijkheid
een tweetakt-Trabant om te
bouwen tot een viertaktwagen-
door middel van een samen
werkingsverband met de Volks
wagenfabriek. Het was voldoen
de om het gehele veiligheidsap
paraat in beweging te brengen.
De ontmanteling van de Stasi
levert dan ook nog steeds grote
emoties op. Zo is bijvoorbeeld
Hans-Joachim Rotzch, de zeer
geliefde cantor van het beroem
de Thomanerchor (waar de
FOTO KEES HUCES
naam van Johann Sebastian
Bach onverbrekelijk aan ver
bonden is) door de stad aan de
kant gezet vanwege zijn ver
meende rol binnen de Stasi.
Rotzch heeft schriftelijk moeten
bevestigen (zoals elke leidende
figuur in Leipzig) dat hij infor
matie naar de Stasi doorspeel
de. Volgens de een is dat door
spelen van gesprekken ook
daadwerkelijk gebeurd, terwijl
een ander meldt dat Rotzch dit
nu juist niet op zijn geweten
heeft. Maar het stadsbesuur
trekt één lijn, dus eruit.
De grens tussen informanten en
'integeren' loopt dwars door fa
milies en werkrelaties heen. Ei-
Eind vorige maand reisden 45
vertegenwoordigers van de her
vormd/gereformeerde kerken
van Haarlem-Noord naar Leip
zig. Sinds 1985 onderhouden zij
intensieve cantacten met de Ni
colaikerk. Daardoor waren zij in
oktober 1989 getuige van de
grote maandagse demonstra
ties, vanuit de Nicolaikerk op de
toenmalige Karl Marxplatz, die
het communistische bewind in
de voormalige DDR aan het
wankelen hebben gebracht en
die uiteindelijk de val van de
Muur veroorzaakten. Organist
Kees Huges beschrijft zijn erva
ringen bij de terugkeer naar
Leipzig.
gen dossiers opvragen, durft ei
genlijk niemand omdat men
bang is namen van vrienden en
familieleden tussen de infor
manten aan te treffen. Ook
blijkt dat Stasileden zich in de
laatste weken van het regiem
bedienden van valse namen op
formulieren, zodat zij de ver
denking op onschuldige perso
nen konden werpen. Onzeker
heid troef.
Lehnert: „Kun je je nu ook de
agressie voorstellen die mensen
uitleven op de zwakkeren bin
nen onze samenleving zoals
buitenlandse groeperingen?
Weet wel dat skinheads alleen
nog maar het zichtbare topje
van de ijsberg vormen. De poli
tie is te zwak. Die laat zich voor
een schamel salaris niet in el
kaar slaan. Vroeger wist je als
burger waar je aan toe was, nu
voel je je belazerd door de poli
tiek, de banken, noem maar
op."
Lehnert is geen pessimist, maar
een realist die in zijn eigen
wakker te schudden. Hij meent
echter dat het nog zeker tien
jaar zal duren voordat de mist
boven de voormalige DDR wer
kelijk zal zijn opgetrokken.
'De ondergang
van de Sovjetu- jg
nie roept de
vraag op of 's we-
relds belangrijk- r
ste diplomatieke
lichaam, de Vei- -
ligheidsraad van
de Verenigde Na
ties, niet aan ra- V
dicale hervor- 1
ming toe is. 1
Deze maand is
de Rus Yuliy Vor-
ontsov voorzitter
van de V-raad,
maar weet nie
mand meer wie
hij vertegenwoordigt. Vorontsov Uit Maastricht komt vandaag of
morgen de boodschap dat een
gemeenschappelijke Europese
zetel onvermijdelijk is.
De Europese Commissie kreeg,
onlangs toestemming om in het
Wereld Voedsel Programma,
een VN-organisatie in Rome, op
De Witrussische parlementsvoorzitter Sjoesjke
vitsj (rechts) begroet de Oekraïnse president
Kravtsjoek bij diens aankomst in Minsk, afgelo
pen zaterdag. foto epa david brauchli
is ambassadeur v
lige Unie, die afgelopen week
einde door de presidenten van
Rusland, de Oekraïne en Wit-
rusland werd opgeblazen.
De verwarring wordt alleen
r groter doordat de laatste
twee republieken altijd zelfstan- te treden namens de Twaalf,
dig lid zijn gebleven van de Ver- Maar zolang Brussel geen
enigde Naties. De permanente
zetel in de V-raad is echter niet
in handen van Rusland, de der
de en grootste republiek, maar
van de Unie die niet meer be
staat.
Die Unie is sinds enkele weken
niet meer in staat zijn rekenin-
kelijke eenheid vertegenwoor
digt, zal de EG de Twaalf niet
mogen vertegenwoordigen in
New York. Het einde van de
Sovjetunie kan dit proces moge
lijk versnellen door een hervor
ming van de V-raad. Parijs en
Londen schijnen te hopen op
;en aan de VN te betalen, waar- een „elegante oplossing'v
worden ontheven van stem
recht in de Algemene Vergade
ring.
De tijd lijkt rijp
het probleem van de Sovjet-ze
tel. Het ideaal is dat de Russi
sche Federatie deze permanen
te zetel overneemt.
ge reorganisatie, ook al omdat
in Maastricht de dag naderbij
wordt gebracht waarop Groot-
grondi- Geen van de vijf permanente le
den van de Raad Groot-Brit-
tannië, Frankrijk, de VS, China
en dat wat de Sovjetunie was
Brittannië en Frankrijk hun per- is voor een radicale hervorming
manente zetel zullen moeten
opgeven. Londen en Parijs ver
worven hun positie aan de di
plomatieke toptafel, toen zij elk
nog een wereldmacht waren.
van het knusse clubje dat vrij
wel onveranderd is gebleven
sinds de oprichting 46 jaar gele
den.
