Wetenschap
Speurtocht
naar de
superpieper'
'Vallende sterren' te bezichtigen
Afval verbranden
met een kernbom
PROTOPLASTENFUSIE
K>
Uv-straling maakt mens vatbaarder
Aardwarmte levert
besparing van 3 a 4
miljard m3 aardgas
AARDWARMTE
Dinsdag 10 december 199 1 071-161400 Redactie. bram van leeuwen en hans sonders Eindredactie: nier eaas Vormgeving: simon de graaf
23
1
NIEUWSLIJN
Peulvruchten eten: minder galstenen
Geregeld eten van peulvruchten halveert de kans op galstenen.
Verder beschermt matig alcoholgebruik enigszins het ontstaan
van galstenen. Dat blijkt uit het proefschrift van C. Thijs waarop
hij op 19 december promoveert aan de Rijksuniversiteit Lim
burg. Ongeveer één op de drie oudere vrouwen heeft galstenen.
Bij de mannen is dit één op zes. Van deze mannen heeft eender
de een galblaasoperatie ondergaan, bij vrouwen was dit de helft.
De kans op galstenen neemt toen naarmate de leeftijd vordert.
Maar ook in de eerste vijf jaar na een zwangerschap treden gal
stenen 2,5 keer zo vaak op.
Fysiotherapeut promoveert als hbo'er
De 34-jarige C.P. van der Schans promoveert deze week als eer
ste fysiotherapeut met alleen een hbo-diploma tot doctor in de
geneeskunde aan de Groninger universiteit. Daartoe biedt de
wet op het wetenschappelijk onderwijs uit 1986 de mogelijkheid.
In zijn onderzoek concludeert Van der Schans dat het intensief
kloppen op de borst (tapotage) bij veel cara-patiënten achterwe
ge kan blijven. Mits de patiënt goed hoest en goede ademha
lingsoefeningen doet, voegt kloppen weinig toe aan de behande
ling. De patiënt wordt er juist extra afhankelijk door van zijn fy
siotherapeut en vrienden of familie.
Eerste leerstoel voor psoriasis
„Elke dag een pil in de mond houdt de huid gezond." Dat is ver
wachting voor de komende jaren van prof. dr. P. Mier die vrijdag
is benoemd tot bijzonder hoogleraar in de biochemie van de
huid aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. De leerstoel heeft
als doel het ontdekken welke genen verantwoordelijk zijn voor
psoriasis. De oorzaak van deze huidziekte waaraan 80 miljoen
mensen lijden is niet bekend. Wel dat de aandoening niet
kwaadaardig is en niet wordt veroorzaakt door bacteriën of vi
russen. Mogelijke oorzaak is een storing in de stofwisseling. Mier
verwacht dat de oorzaak voor de eeuwwisseling is gevonden.
Groeiend tekort aan oogartsen
Bij ongewijzigd beleid zal het tekort aan oogartsen oplopen van
80 in 1990 tot ongeveer 400 in 2005. F. Biesheuvel-Snellen heeft
dit becijferd in haar doctoraalscriptie voor de studierichting be
leid en management gezondheidszorg aan de Erasmus Universi
teit in Rotterdam. Ze baseert haar prognoses op een enquête on
der alle 420 praktizerende oogartsen, de vraag naar oogheelkun
dige zorg uitgedrukt in 'patiëntencontacturen', veranderingen in
de samenstelling van de bevolking en de verwachtingen over
medisch-technologische ontwikkelingen in de oogheelkunde.
Groot milieuonderzoek in verkeer
Wetenschappers van de Vrije Universiteit in Amsterdam, de uni
versiteit van Amsterdam en de Erasmus universiteit in Rotter
dam gaan de komende jaren een grootscheeps onderzoek uit
voeren naar de ontwikkelingen van verkeer en vervoer en de ge
volgen daarvan voor het milieu. Onderzocht worden onder meer
het woonwerkverkeer, introduktie van milieuschone voertuigen,
het effect van overheidsmaatregelen op de mobiliteit en de
maatschappelijke kosten en opbrengsten van verkeer en infra
structuur. Het project, dat in 1995 moet zijn afgerond, staat on
der leiding van de hoogleraren prof. dr. P. Nijkamp, prof. dr. P.
Rietveld en prof. dr. G.A. van der Knaap.
Kleiner mestoverschot door algen
Een afvalzuiveringssysteem gebaseerd op de groei van algen kan
een belangrijk bijdrage leveren aan de vermindering van het
mestoverschot. Dat zegt Bernd Kroon, die vorige week promo
veerde op een proefschrift over dat onderwerp aan de universi
teit van Amsterdam. De huidige zuiveringstechnieken verlagen
wel de de organische verontreiniging, maar er zit nog een hoog
gehalte aan stikstof en fosfaatverbindingen in het afvalwater. In
algenvijvers zetten bacteriën de organische verontreiniging om
in kooldioxide. Algen nemen om te kunnen groeien die kool
dioxide op samen met grote hoeveelheden stikstof en fosfaatver
bindingen. De algen zijn weer geschikt als veevoer of als bron
voor brandstof en chemicaliën.
Noren beginnen weer met walvisvangst
Noorwegen laat de jacht op dwergwalvissen voor wetenschap
pelijke doeleinden weer toe. De regering keurde vorige week de
vangst van 400 dwergwalvissen in de komende drie jaar goed.
De Noorse Greenpeace-woordvoerster Ingrid Berthinussen
noemt de beslissing „ongelooflijk". Ze zei dat achter de vangst
geen wetenschappelijk belang steekt maar alleen die van de vis
sersgemeenschap. Oslo stopte de vangst voor wetenschappelijke
doeleinden in 1989 nadat vanuit de VS was gedreigd met een
economische boycot.
MOSKOU HERMAN DAMVELD
De Sovjet-firma Tsjetek wil met
kernbommen chemisch afval
vernietigen. De warmte die bij
de kernexplosie vrijkomt moet
het chemisch afval verbranden.
Volgens Valeri Siderov, vice-
president van Tsjetek, zal er juni
1992 een proef genomen wor
den op Nova Zembla. Het gaat
om de verbranding van 1000
ton chemisch afval uit het bui
tenland. Tsjetek heeft hiervoor
contacten met chemische be
drijven uit Scandinavië, Duits
land en de VS.
Door de kemwapenakkoor-
den vallen er ontslagen in de
wapenindustrie. Een groep we
tenschappers, werkzaam bij het
Sovjet-programma voor water
stof-kernbommen, heeft met de
oprichting van de firma werk
loosheid weten te voorkomen.
Volgens een brochure beschikt
deze firma over de technologie
om zwaar chemisch afval op
milieuvriendelijke manier te
vernietigen via een zogeheten
kernexplosie voor vreedzame
Mensen, dieren en planten zijn niet makkelijk dood te
krijgen. Elk gezond organisme heeft een afweersysteem
dat aanvallen van buitenaf afslaat met antistoffen. Vol
maakt is dit systeem niet. Soms heeft het geen ant
woord op vreemde indringers: het organisme mist de
genetische informatie die nodig is om verzet te kunnen
bieden tegen virussen, schimmels en parasieten.
©0
©0
0)
LEEUWARDEN IRENE OVERDUIN
Er zijn mogelijkheden om dat
gebrek aan eigen afweer tegen
allerlei ziekteverwekkers op te
lossen. Kruising is de bekendste.
De nakomeling beschikt dan
over eigenschappen van beide
ouders. Sommige soorten laten
zich echter niet op de traditio
nele manier (stuifmeel op stam
per) tot elkaar veroordelen.
Dat is onder andere het geval
bij aardappelen. Toch wil de
landbouw dat de huis-tuin-en-
keukenpieper wordt uitgerust
met genetische informatie
waarover alleen wilde soortge
noten beschikken. Wetenschap
pers hebben daar wat op gevon
den: protoplastenfusie.
In het laboratorium van
kweekbedrijf Ropta ZPC in het
Friese Metslawier wordt het nu
drie jaar toegepast. Er wordt ge
zocht naar aardappelplanten
die zich kunnen verweren tegen
aanvallen van enkele veel voor
komende schimmels, virussen
en parasieten. Bij voorbeeld de
beruchte phytophthora, een
schimmel die aardappelziekte
veroorzaakt en in het midden
van de 19de eeuw in Ierland een
drama veroorzaakte.
Het tekort aan aardappelen
door een schimmelepidemie
veroorzaakte destijds een hon
gersnood die 1 miljoen slachtof
fers maakte. Verder wordt ge
zocht naar planten die bestand
zijn tegen cysteaaltjes (parasi
taire draadwormpjes die aard
appelmoeheid veroorzaken) en
erwinia (zwartbenigheid of na-
trot).
De techniek speelt zich af op
celniveau. Kort gezegd: twee
bladcellen, een afkomstig van
een gecultiveerde plant, de an
der van een wilde, worden met
elkaar versmolten. Als deze zo
genoemde fusie slaagt, groeit er
een nieuwe plant die zowel ei
genschappen van de ene als van
de andere ouder heeft.
Informatie
Eén zo'n bladcel (1 gram blad
levert zo'n 6 miljoen cellen) is te
vergelijken met een kamer
waarin alle voorwerpen een ei
gen functie hebben; een stoel
om op te zitten, een bureau om
aan te werken, en lamp voor het
licht. In een cel luidt voor het
ene deel de opdracht 'reserve
voedsel bewaren', voor het an
der 'giftige stoffen aanmaken
Het meest interessant zijn ech
ter de delen die genetische
formatie bevatten. Die gegevens
liggen opgeslagen op drie plek
ken: in de celkern, de chloro-
plasten en de mitochondria.
Zoals de kamer begrensd
wordt door muren, zo is de cel
voorzien van een cel wand. Of
eigenlijk van twee celwanden,
een buiten- en een binnen
muur. Om bij de onderdelen te
kunnen komen, moet er eerst
een gat in de buitenmuur ge
maakt worden. In plaats van
een moker gebruikt de weten
schapper enzymen die vooraf
uit een schimmel werden geïso
leerd. De enzymen breken een
deel van de cel wand af. De pro
toplast (cel minus celwand)
komt dan bloot te liggen.
Daarna is het zaak de afge
broken stukjes celwand te
scheiden van de protoplast. Het
geheel wordt hiertoe door een
zeef met onvoorstelbaar kleine
gaatjes gehaald: een protoplast
is slechts 0,03 milimeter groot.
Dankzij het ontbreken van de
celwand kunnen twee verschil
lende protoplasten later, tijdens
de fusie, samensmelten.
Om dat te bereiken moeten
ze onder stroom gezet worden.
Het proces dat zich dan vol
trekt, is fascinerend. Onder in
vloed van het wisselspannings
veld en als gevolg van de la-
dingsverschillen rijgen de pro
toplasten zich als parels aan een
De protoplasten liggen nu
netjes geordend op een rij, klaar
om versmolten te worden. Dat
cruciale moment breekt aan zo
dra ze een tweede stroomstoot
krijgen, een elektrische gelijk-
lil -6- §s .A
Een zeer heldere meteoor ('vallende ster') die in augustus 1979 werd waargenomen. De meteoor gaf bijna eveneel licht als de volle maan.
FOTO CPD
LEIDEN.BEN APELDOORN
doeleinden. Het gaat daarbij om
een ondergrondse explosie.
Tsjetek zegt de steun te hebben
van het Sovjet-ministerie voor
Kernenergie en Industrie.
Kernexplosies voor vreedza
me doeleinden zijn toegestaan
volgens het Verdrag tegen Ver
spreiding van Kernwapens. Dit
Verdrag stelt dat kemwapensta-
ten diensten mogen verlenen
aan niet-kernwapenstaten. In
de jaren vijftig voerden de VS
diverse kernexplosies uit voor
vreedzame doeleinden, maar
stopten er mee omdat er grote
hoeveelheden radioactieve stof
fen in de lucht vrijkwamen.
De eerste kernexplosie voor
industriële doeleinden in de
Sovjet-Unie vond in 1965
plaats. Het ging daarbij om ver
anderingen van de loop van ri
vieren en de aanleg van onder
grondse holten voor de opslag
van olie of aardgas. Zo werd in
1976 in de noordelijke Oeral
door drie explosies een meer
gevormd van 600 bij 400 meter
en 12 meter diep. Dit als onder
deel van een plan om een ka-
Vrijdag- en zaterdagavond bestaat de kans
één of meerdere 'vallende sterren' te zien.
Het verschijnswel wordt veroorzaakt door
een 'meteorenzwerm' die de aarde in haar
jaarlijkse kringloop rond de zon medio de
cember kruist.
De deeltjes (de meeste nauwelijks groter
dan een zandkorrel) komen met snelheden
van tientallen kilometers per seconde onze
dampkring binnen, waar ze verbranden
door luchtwrijving. Het verbrandingsproces
gebeurt in zeer korte tijd op hoogten tussen
70 en 100 kilometer boven het aardopper
vlak.
De brokjes zijn afkomstig van kometen,
de kwistig met gas en stof in de interplane
taire ruimte rondstrooiende 'staartsterren'
die zo nu en dan, vaak volkomen onver
wacht, hun soms majestueuze opwachting
aan het firmament maken. Hun afvalpro-
dukten doorlopen ongeveer dezelfde banen
en omdat er duizenden kometen bekend
zijn, bestaan er ook duizenden meteoor-
Slechts van een handvol snijden
de banen die van de aarde.
De allerbekendste zwermen die elk jaar
'terugkeren' zijn de Boötiden (begin janu
ari), de Perseïden (medio augustus) en de
Geminiden (medio december). De namen
zijn ontleend aan het sterrenbeeld waarin
zich het 'vluchtpunt' van de meteoren be
vindt; dat punt is eigenlijk dezelfde vorm
van gezichtsbedrog als het 'punt' (aan de
horizon) waar rails en bovenleidingen van
een recht stuk spoor lijken samen te ko
men. De deeltjes stormen dus in onderling
evenwijdige banen onze dampkring bin-
De Perseïden zijn het bekendst, simpel
weg omdat het 's nachts dan niet koud is en
er (nog) veel mensen op vakantie zijn. Maar
de 'rijkste' meteoorzwerm is die van de Ge
miniden, die we vrijdag en zaterdag kunnen
aanschouwen als de hemel tenminste on-
bewolkf is.
Het vluchtpunt van de Geminiden ligt in
het sterrenbeeld Tweelingen (Gemini) en
die sterrengroep staat 's avonds aan de oos-
Ultraviolette straling die vrij
komt als de ozonlaag dunner
wordt, tast het immuunsysteem
van de mens aan. De kans be
staat dan dat de mens vatbaar
wordt voor allerlei infecties om
dat het eigen lichaam er niet
meer tegen kan vechten.
Dat blijkt uit een rapport dat
in opdracht van de Verenigde
Naties is opgesteld onder lei
ding van de Utrechtse hoogle
raar dermatologie dr. J. van der
Leun
Door het verdwijnen van de
ozonlaag zullen niet alleen
huidkanker en oogziekten toe
nemen zoals al bekend was,
maar wordt ook het immuun
systeem aangetast. Het gaat dan
vooral om de cellen in dat sys
teem die vreemde
bacteriën en schimmels
vechten.
spanningspuls. Wat er precies
gebeurt, onttrekt zich aan het
zicht van de wetenschapper.
Aangenomen wordt dat de fu
siepuls een gat in het mem
braan, de binnenmuur, schiet.
Van die toestand wordt vervol
gens razendsnel gebruik ge
maakt: de protoplasten worden
met hun openingen tegen el
kaar gedrukt en versmelten.
Wie op dat moment door de
microscoop kijkt, ziet een
mengsel van duizenden gefu
seerde protoplasten. Overigens
is er niet alleen sprake van
duo's, maar ook van trio's en
kwartetten. De duo's zijn het in
teressantst. Althans, die duo's
die gevormd zijn door zowel
een wilde als een gedomsticeer-
de protoplast.
De nieuwe cel moet kort na
de fusie weer een celwand vor
men. De cel wordt daartoe in
een voedingsvloeistof gelegd die
de groei van een nieuwe cel
wand stimuleert. Als die er een
maal is, kan de deling beginnen.
De gefuseerde cellen vermenig
vuldigen zichzelf en in 3 a 4 we
ken tijd wordt een klompje ter
grootte van een millimeter
zichtbaar.
Uiteindelijk zal uit dat klompje
cellen een plant moeten groei
en. Vanzelf gaat dat niet. De cel
len hebben voedsel en groeihor
monen nodig. Ze worden daar
om uit de vloeistof gehaald en
op een vaste voedingsbodem
gelegd, een soort gelatine. Daar
in zitten onder meer groeihor
monen. Na verloop van tijd vor
men zich vaatbundels en sten
gels. Wanneer die lang genoeg
zijn, worden ze afgesneden, in
een buisje gezet en krijgen ze
opnieuw hormonen toege
diend. Als gevolg daarvan vor
men de stengels wortels: het ge
heel begint op een plant te lij
ken.
Medewerkers van het kweek
bedrijf kunnen nu aan de slag.
Zij testen het materiaal uitge
breid. Is het werkelijk resistent
tegen phythophthora? Tegen er
winia? Tegen de diverse soorten
cysteaaltjes? Vormen de planten
wel knollen? En zo ja, hoe is de
kwaliteit van die knollen? Zo
gaan er jaren overheen voordat
bekend is of de door protoplas
tenfusie tot stand gekomen
plant al dan niet in produktie
genomen kan worden.
telijke hemel. Het is vrij gemakkelijk te her
kennen aan de twee vrij heldere sterren die
recht boven elkaar staan: Castor en Pollux.
De Geminiden lijken van Castor vandaan te
komen, waar we ook aan de hemel kijken.
De aanduiding 'rijk' is bij de Geminiden
niet onterecht. Bij de Perseïden kan een en
kele waarnemer soms meer dan 100 meteo
ren zien; bij de Geminiden kunnen dat er
nog veel meer zijn terwijl de meeste ook
flink helder kunnen zijn.
Wel treden er van jaar tot jaar nogal wat
verschillen op bij één en dezelfde zwerm.
Men schrijft dat toe aan de onregelmatige
opbouw van meteoorzwermen, waardoor
het elk jaar weer een verrassing is.
De meeste meteoren zijn niet helderder
dan de helderste sterren maar soms komt
het voor dat een enkel exemplaar qua hel
derheid de volle maan naar de kroon steekt.
De gehele omgeving baadt dan, heel even,
in het licht van zo'n fenomeen. In dit geval
is er sprake van een echt brok materie ter
grootte van ëen tennisbal.
Luchtven'iiiling flink minder
miljoen gulden. Naarmate men
in de aarde afdaalt, stijgt de
temperatuur met ongeveer 3
graden Celsius per 100 meter.
In watervoerende, poreuze
aardlagen treffen oliemaat
schappijen op 2000 meter diep
te water aan van 60 tot 70 gra
den. Door het op te pompen en
door een warmtewisselaar te
voeren, kunnen per boorput
zo'n 4000 woningen worden
verwarmd.
De Nederlandse Aardolie
Maatschappij (NAM) is van
plan in 1992 in Delft een explo
ratieboring uit te voeren. De
oliemaatschappij heeft prof.
Walter toegezegd dat de put zal
worden afgestaan voor
aardwarmte, als er geen olie
maar slechts warm water wordt
gevonden.
De hoogleraar heeft kritiek op
de geringe belangstelling van de
overheid voor aardwarmte:
„Weliswaar stelt de overheid
zich ten doel vóór het jaar 2000
twee centrales voor aardwarmte
in gebruik te nemen, maar dat
is te mager voor een overheid
die duurzame energie als doel
ziet."
In Denemarken, Duitsland,
Frankrijk en Italië worden al
honderdduizenden woningen
op economisch rendabele wijze
door aardwarmte verwarmd.
Parijs wint al sinds 1967
aardwarmte.
Het gebruik van aardwarmte
voor de verwarming van huizen,
kantoren en tuinbouwkassen is
economisch rendabel. Boven
dien is het de goedkoopste ma
nier om de luchtvervuiling met
kooldioxyde en stikstofoxyden
terug te dringen. Dit zegt prof.
drs. F. Walter van de faculteit
Mijnbouwkunde en Petroleum-
winning bij de TU in Delft. Er
kan volgens hem zoveel
aardwarmte in ons land worden
gewonnen dat dit jaarlijks een
besparing oplevert van 3 tot 4
miljard kubieke meter aardgas.
De exploitatie hoeft volgens
hem niet veel te kosten omdat
de netten voor stadsverwarming
voor 150.000 woningen en
boorputten deels al bestaan. De
putten ontstaan doordat de
oliemaatschappijen jaarlijks 5
exploratieboringen verrichten
waarbij zij niet de beoogde olie
of gas vinden, maar warm wa
ter. Door zo'n bestaande put te
gebruiken hoeft nog maar één
put te worden geslagen om het
opgepompte warme water na
gebruik weer terug te voeren.
Warmtewisselaar
Prof. Walter becijfert dat de
stichtingskosten voor een
aardwarmtecentrale dan niet
meer hoeft te kosten dan 13
O PR0DUKTIEPUT
O INJECTIEPUT
PR0DUKT1EPOMP
Volgens onderzoeksmede
werker dr. F. de Gruijl werkt het
eigen afweersysteem niet goed
meer als iemand bij voorbeeld
vier dagen achter elkaar in de
zon ligt. Als de dosis uv-stralen
zo hoog is, dat de huid erdoor
verbrandt, is het effect ook
meetbaar in het afweersysteem.
-mi
