Feiten
Gorbatsjov staat buitenspel
Kamal Bamadhaj komt
nooit meer terug
Kapitalisme onder
een autoritair bewind
Bekeerdecommie'
leidt Oekraïne
Indonesië heeft een onderzoekscommissie ingesteld, die ophelde
ring moet brengen over de schietpartij op het kerkhof. Maar door
de intimidatie van het leger is het moeilijk getuigen te vinden die
willen praten. De afscheidingsbeweging Fretilin wil het onderzoek
boycotten. Terwijl de alom gerespecteerde Indonesische minister
van buitenlandse zaken, Ali Ala tas, ervoor pleit dat de commissie
de vrije hand krijgt bij haar onderzoek, toont het leger geen be
rouw. Generaal Try Sutrisno herhaalde vorige week nog eens:
„Het was een gevaarlijke menigte die de soldaten dwong hard in
te grijpen".
Dinsdag 3 december 1991 Redactie: 023-150225 JANINE BOSMA ALTAN ERDOGAN RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERAAANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS JOLANDA OUKES JAN PREENEN SJAAK SMAKMAN
Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: ANDRIES DETMAR
EN MENINGEN
WIM STEVENHAGEN
De kersverse Oekraïnse president Leonid
Kravtsjoek blaakt van zelfvertrouwen.
„Rusland", zo zei hij gisteren, „zal onze on
afhankelijkheid erkennen. De pogingen van
Michail Gorbatsjov om een nieuwe Sov
jetunie te vormen, kunnen definitief als
mislukt worden beschouwd".
Tezelfdertijd spreekt die Michail Gor
batsjov met de Berlijnse burgemeester
Diepgen. „De Oekraïners hebben zich
zondag uitgesproken voor onafhanke
lijkheid. Maar dat is absoluut geen bar
rière op weg naar een nieuwe Unie. In
tegendeel, de Oekraïne heeft nu meer
dan ooit de vrije keus om zich aan te
sluiten bij die Unie", vertelt hij zijn be
zoeker.
Wie heeft er gelijk? Waarschijnlijk
beiden.
t/C- ni-Lt' J. y
MM je \WZSy jA HOOR,...
J6 HEJB-T TOCH PAS MOCJ IN U£-STÜ^ /ye*2
eiE-ZIEN HOÉ. HET/HOÊT? JA u
M Pfê ?E IN É£N STEftSrOQÉ
))J HÉT f/\N OOK
OrtMVPElUPZ
Onderzoekscommissie Oost-Timor heeft zware kluif
MOSKOU HANS GELEUNSE
In Kazachstan gaat het er ogen
schijnlijk nog ouderwets aan
toe. De zondag gekozen presi
dent Noersoeltan Nazarbajev
was de enige kandidaat voor de
hoogste post. De 51-jarige Na
zarbajev kreeg maar liefst 98.8
pet van de stemmen.
Toch is deze uitslag meer dan
communistische traditie. Ex-
communist Nazarbajev hij
verliet de partij na de staats
greep in augustus heeft in de
16,5 miljoen inwoners tellende
republiek geen politieke con
currentie te duchten. De oppo
sitie, verdeeld over moslim- en
democratische mini-bewegink
jes, kan alleen maar machteloos
vaststellen dat Nazarbajev hen
als zand door de vingers glipt.
Hij is de koning van het com
promis, een man die niet van
extremen houdt (een vorig jaar
door hem geschreven boek
draagt niet voor niets de titel
'Zonder rechtsen en linksen').
De ouders van Noersoeltan wa
ren arme schaapherders met
een vooruitziende blik. Noer is
het Kazachstaanse woord voor
'geluk' en dat heeft Nazarbajev
in zijn carrière ruim gehad. Hij
werkte als loodgieter, maar gaf
dat ambacht al snel op voor een
partijloopbaan.
Eind 1984 was Nazarbajev pre
mier van de republiek en de ge
doodverfde opvolger van partij
leider Koenajev. Maar Gor
batsjov stak daar een stokje
voor en benoemde de Rus Kol-
bin. Het was een van de vele
fouten van de Sovjet-president.
Kolbin wist het wankele even
wicht tussen 6,5 miljoen Russen
en 6,5 miljoen Kazachen niet te
bewaren en er braken felle on
lusten uit. Nazarbajev wachtte
zijn kans af en werd in 1989
partijleider. Een half jaar later
koos het parlement hem tot
president. Vanaf dat moment
rees de ster van Nazarbajev. Hij
was en is nog steeds een fervent
pleitbezorger voor het bijeen
houden van de Unie (alleen Ka
zachstan en Rusland hebben
zich nog niet onafhankelijk ver
klaard) en wist zich een keurige
positie als bemiddelaar te ver
werven in de politieke twisten
tussen jeltsin en Gorbatsjov.
Nazarbajev kritiseerde dan de
een, dan de ander, en legde zo
uiteindelijk de basis voor de I
'verzoening' tussen beide man
nen in het 'akkoord van Novo- I
Ogarevo', de eerste versie van
het Unie-verdrag dat in april
werd beklonken. Nazarbajev is
een fervent voorstander van
markteconomie. Hij haalde de
bekende econoom Javlinski en
een Koreaanse hoogleraar in
zijn Economische Raad om de
Kazachstaanse perestrojka te
begeleiden. De beschuldiging
dat hij dictatoriaal regeert, legt
hij naast zich neer. Hij is ervan
overtuigd dat democratie naar
westers voorbeeld in Kazach
stan niet mogelijk is. Nazarba
jev is een bewonderaar van het
'Koreaanse model': kapitalisme
onder autoritair bewind. Van
daar ook zijn waarschuwing gis
teren voor mogelijke sociale on
rust als gevolg van de economi
sche hervormingen. „Tegen po
litieke partijen die daar munt
uit trachten te slaan, zullen de
meest strenge maatregelen wor
den genomen", aldus Nazarba
jev.
te zeggen wanneer ze de situa
tie in Oost-Timor aan buiten
landers uitleggen", schreef hij.
„Ze zeggen dat het onder de
Portugezen een armetierige ko
loniale uithoek was totdat
Indonesië het gebied bevrijdde
en het eindelijk tot bloei brach
ten."
Indonesische soldaten ondergaan hun dagelijkse drill-oefening in hun vertaling margreet hesunga
kamp bij Dill, de hoofdstad van Oost-Timor. foto afp upali aturuciri
Jeltsins steun voor Gorbatsjovs Unie-
streven had alles te maken met die wes
terse adoratie van Gorbatsjov. Alleen on
der die paraplu konden Jeltsin en Rus
land zich een eigen machtspositie ver
werven. Na de putsch, toen Gorbatsjov
met lege handen kwam te staan, is het
helemaal snel gegaan.
Het centrum heeft afgedaan. De voor
malige republieken betalen geen contri
butie meer aan het Kremlin. Het door
'premier' Silajev geleide 'interstatelijk
comité' (de tijdelijke Unie-regering)
heeft geen penningmeester. Die zit sinds
kort in Rusland, dat het Unie-ministerie
van financiën en het bankwezen heeft
overgenomen. Het Unie-departement
van 'externe betrekkingen' heeft sinds
kort de gelouterde en prestigieuze
Eduard Sjevamadze aan het hoofd. Maar
in de media wordt al hevig gespeculeerd
over de vraag wanneer Sjevardnadze 'ge
woon' minister van buitenlandse zaken
van Rusland wordt.
Erkenning
Het bastion van Gorbatsjov is niet meer
dan een kaartenhuis. Het Westen zit al
op de wip. Men waarschuwt de Oekraïne
nog wel dat er geen gekke dingen moe
ten gebeuren met die kernwapens. Maar
erkenning van de zondag verworven on
afhankelijkheid zal er komen. Op ter
mijn, zoals Witte Huis-woordvoerder
Marlin Fitzwater gisteravond liet blijken.
Canada en Polen hebben Gorbatsjov al
afgeschreven. Zij erkenden de Oekraïne
gisteren als eersten.
Jeltsin heeft nu Gorbatsjovs lot in han
den. Afgelopen vrijdag liet hij het dag
blad Izvestia weten dat Rusland natuur
lijk geen Unie-verdrag gaat tekenen als
de Oekraïne niet meedoet. „Dan ont
staat er een geheel nieuwe situatie", zei
hij. Jeltsin verkeert nu voor het eerst in
zijn carrière in de positie dat hij Gor
batsjov kan negeren. Jeltsin kan in Minsk
de basis leggen voor een nieuwe samen
werking tussen de Oekraïne, Witrusland,
Kazachstan en Rusland.
Gorbatsjov vecht tegen beter weten in
voor een Unie-concept dat niet meer
kan. Een wanhopig gevecht met gevaar
lijke aspecten. Gorbatsjov speelt immers
de 'Russische kaart'. Ook gisteravond te
gen de Berlijnse burgemeester Diepgen
liet hij zich weer ontvallen dat een Oek
raïnse weigering om aan de Unie mee te
werken, kan leiden tot etnische conflic
ten (met de 12 miljoen Russen) in de
Oekraïne zelf en territoriale discussies
met Rusland.
Maar als Jeltsin zijn waarschuwing dat
Rusland aanspraak zal maken op Oek-
raïns gebied (de Krim en het noordoos
ten) laat vallen, heeft hij de Unie-presi
dent niet langer nodig. Kravtsjoek heeft
al voorgesteld dat de vier grootste repu
blieken een gezamenlijk commando vor
men voor het beheer van de kernwa
pens. Wanneer Jeltsin de schijn van Rus
sische overheersing weet te vermijden,
JAKARTA RAYMOND WHITAKER
THE INDEPENDENT
Kamal Bamadhaj werd op 12
november door Indonesische
troepen op Oost-Timor neerge
schoten, maar hij stierf niet on
middellijk. Hij strompelde 500
meter van de plek des onheils
voordat hij in elkaar zakte. Toen
het Rode Kruis hem vond, had
den soldaten al zijn bezittingen
Öntvreemd, behalve het Nieuw-
zeelandse paspoort waarmee hij
zwaaide in een poging aandacht
te trekken en hulp te krijgen.
Kort na aankomst in het militai
re hospitaal van Dili stierf hij
door bloedverlies.
De dood van de 20-jarige stu
dent is één van de weinige on
betwiste feiten in de gebeurte
nissen op het Santa Cruz-kerk-
hof. Het leger zegt dat 19 men
sen de dood vonden toen solda
ten het vuur openden op een
menigte die demonstreerde te
gen de Indonesische overheer
sing van de voormalige Por
tugese kolonie. Westerse jour
nalisten, diplomaten en overle
vende demonstranten zeggen
dat dit aantal veel hoger ligt: ten
minste 60, misschien wel drie
keer zoveel. Sommige officieren
geven toe dat het door het leger
gebruikte geweld buitensporig
was, maar, verdedigen ze, de
soldaten werden aangevallen.
Alle andere ooggetuigen zeggen
dat het leger minutenlang op
ongewapende demonstranten
schoot.
Groene ogen
Aanvankelijk ontkenden de au
toriteiten dat er een buitenlan
der was gedood. Geen van de
gesneuvelden zag er westers uit.
Kamal Bamadhaj was dan ook
moeilijk te plaatsen. Hij werd in
Kuala Lumpur geboren als zoon
van een Malaysische vader en
een Nieuwzeelandse moeder.
Hij omschreef zichzelf vaak als
'een Malaysiër met groene
ogen'. Toen hij 15 jaar was, ging
hij naar Nieuw-Zeeland om zijn
opleiding af te maken. Hij be
zocht de Universiteit van New
South Wales, waar hij zich aan
sloot bij de mensenrechtenbe
weging.
Zijn studie van de Indonesische
taal bracht hem naar Oost-Ti
mor, dat in 1976 door Jakarta
werd geannexeerd nadat de
Portugezen waren vertrokken.
De bezetting is nooit door de
Verenigde Naties erkend en ook
de 600.000 voornamelijk rooms-
katholieke Oosttimorezen heb
ben haar nooit geaccepteerd.
Na jarenlange onderhandelin
gen stemde Indonesië vorige
maand in met een bezoek aan
het gebied door een Portugese
parlementaire delegatie, in de
hoop dat dit een stap zou zijn in
de richting van internationale
erkenning. Maar voor de Oostti
morezen betekende dit bezoek
een unieke kans om de aan
dacht van de wereld op hun si
tuatie te vestigen.
Twee weken voordat de delega
tie zou aankomen, ging Kamal
naar Oost-Timor als waarnemer
voor de mensenrechten. Hij
hield een dagboek bij van wat
hij zag. „De Indonesiërs, in het
bijzonder de Javanen, lijken een
uit het hoofd geleerde tekst op
Kolonialen
Maar projecten zoals de bouw
van scholen kunnen de 200.000
Oosttimorezen die in 16 jaar
van onderdrukkend Indone
sisch bestuur door oorlogshan
delingen en hongersnood om
het leven zijn gekomen, niet te
rugbrengen. De Oosttimorezen
zeggen dan ook dat de Indone
siërs zich gedragen als kolonia
len door wegen aan te leggen
om het leger mobieler te maken
en om goederen en grondstof
fen te exploiteren.
Kamal beschrijft de voorberei
dingen voor het bezoek van de
Portugese delegatie aan een
school. Het leger waarschuwde
de leerlingen niet over de men
senrechtensituatie te spreken
en zich alleen in lovende be
woordingen uit te laten over de
economische vooruitgang. Een
jongen stond op en beklaagde
zich hierover, waarmee hij een
golf van anti-Indonesisch com
mentaar van de anderen ontke
tende. „De legerwoordvoerder
vroeg de menigte toen of ze
soms liever terugkeerde naar de
oorlogssituatie van het midden
en het eind van de jaren zeven
tig. Hij verwachtte een 'nee',
maar werd vergast op een gal
mend 'ja'."
Ondanks Indonesische dreige
menten hadden veel Timorezen
besloten de Portugese delega
tieleden aan te klampen om
over hun situatie te praten.
Toen kwam het nieuws dat het
bezoek was afgezegd, omdat
Indonesië bezwaren had tegen
de komst van Jill Jolliffe, een in
Lisabon wonende Australische
journaliste, wier echtgenoot,
eveneens journalist, tijdens de
Indonesische invasie op Oost-
Timor in 1975 is gedood.
Kamals werk zat er toen eigen
lijk op. Hij was zich bewust van
de gespannen situatie, maar
bleef in Oost-Timor als tolk van
een bezoekende Australische
functionaris. „Nu het bezoek is
afgelast, zijn de Timorezen te
rug in de hen zo bekende situa
tie van hulpeloosheid tegen wil
lekeurige arrestatie, onrecht
vaardige behandeling of zelfs de
dood", schrijft hij. Het is de
laatste observatie in zijn dag
boek. Kamal Bamadhaj stierf bij
de begrafenis van Sebastao
Gomes, die twee weken eerder
was doodgeschoten toen solda
ten een kerk bestormden waar
een aantal jongeren zich had
verschanst.
Het zit er nog steeds dik in
dat de Sovjetunie wordt
opgevolgd door een Unie
van Soevereine Staten. Al
leen, het zal een Unie zijn
zonder Gorbatsjov, een
Unie zonder een supra-na-
tionale regering en presi
dent. Helemaal uitgekris
talliseerd is het nieuwe
concept niet. De eerste
voorwaarde is dat Boris
Jeltsin en Leonid
Kravtsjoek het eens wor
den over een samenwer
kingsverband tussen Rus
land en de Oekraïne.
MOSKOU HANS GELEUNSE
Na de feest
roes van giste
ren, toen de
Oekraïners de
door hen zelf
gekozen onaf
hankelijkheid
vierden als een
overwinning
op de Russen,
hernam het le
ven in Kiev
vanmorgen
weer zijn ge
wone loop.
foto afp •da
vid brauchli
heeft het EG-idee van Kravtsjoek kans
van slagen.
De economische banden kunnen blijven
bestaan, de militaire op andere leest, bij
voorbeeld naar het Navo-model, worden
geschoeid. Volgens de Komsomolskaja
Pravda hebben de Oekraïnse, Russische
en Unie-defensieleiding al eerste stap
pen op weg naar zo'n ontwikkeling ge
zet. Een akkoord op dat punt is van het
grootste belang, niet in het minst omdat
alle republieken, maar de Oekraïne en
Rusland voorop, worden geconfronteerd
met de terugkeer van honderdduizenden
militairen als gevolg van de terugtrek
king uit Oost-Europa en de afslanking
van het Rode Leger.
Het vervelende is echter, dat Jeltsin dit
concept van de ratio niet in de hand
heeft. Het grootste gevaar voor instabili
teit komt uit de Russische Federatie zelf.
Die desintegreert bijna net zo snel als
voorheen de Unie. Republiekjes eisen
onafhankelijkheid op, de economische
malaise recruteert een miljoenenleger
van ontevredenen. Nationalistische de
magogie heeft er een vruchtbare voe
dingsbodem.
Het wachten lijkt nog slechts op de vonk
die een sociale explosie veroorzaakt. De
geheime dienst heeft er al voor gewaar
schuwd, de Amerikaanse ambassadeur
in Moskou, Strauss, voorspelt het ook, en
het Russische tv-nieuws weet het ook ze
ker. Als dat gebeurt, is het leed niet te
moskou hans geleunse
De toekomst van de Oekraïne is
even onvoorspelbaar als de
standpunten van Leonid
Kravtsjoek. De Oekraïners ko
zen de 57-jarige Kravtsjoek zon
dag tot president van hun repu
bliek. Ze moeten nu maar af
wachten hoe Kravtsjoek de door
hen gewenste onafhankelijk
heid vorm gaat geven.
Kravtsjoek is namelijk een 'be
keerde' communist. Driejaar
geleden stond hij op de barrica
den voor een Sovjetunie mét
Oekraïne. Hii verwierf de nodi
ge vermaardheid door harde tv-
debatten met de leiders van de
Oekraïnse onafhankelijkheids
beweging Roech.
Tegenover hun anti-communis-
me en nationalisme wierp hij
het 'moderne socialisme' en 'in
ternationalisme' in de strijd.
Een 'jeugdzonde'? Kravtsjoek
nu: „Een mens kan niet heel z'n
leven dezelfde denkbeelden
houden. Ik heb mezelf echter
maar één keer drastisch veran
derd."
Dat is een halve waarheid. Met
de onstuitbare opkomst van
Roech verlegde ook Kravtsjoek
zijn grenzen. Hij veranderde
zich vorig jaar in een 'nationaal-
communist'. Hij bleef voorstan
der van Oekraïnse onafhanke
lijkheid binnen een (vernieuw
de) Sovjet-federatie, maar legde
het accent steeds meer op soe-
vereniteit. Het veranderingspro
ces was daarmee niet ten einde.
Op 19 augustus, de eerste dag
van de staatsgreep in Moskou,
hield Kravtsjoek de Oekraïnse
natie een Colijn-achtige bood
schap voor: er verandert niets;
blijf gewoon aan het werk. De
nationalistische op
positie noemde dat
meteen verraad.
Kravtsjoek corri
geerde zijn voor
zichtige verklaring
na Jeltsins succes
volle optreden op de
Moskouse barrica
den. Op 24 augustus
speelde Kravtsjoek
de eerste viool in
het Oekraïnse parle
ment, dat toen de
'acte van onafhan
kelijkheid' aannam
die nu door het re
ferendum is be
krachtigd.
Bij die gelegenheid
kwam hij ook met
de weinig geloof
waardige verklaring
dat hij al op de eer
ste dag van de
staatsgreep zijn lid
maatschap van de
Communistische
Partij had opgezegd.
Daarmee kwam een
eind aan een 30-ja-
rige partijcarrière.
De boerenzoon
Kravtsjoek, geboren
in het Westoekraïn-
se Rovno, is een
echte apparatsjik.
Na zijn studie politicologie aan
de universiteit van Kiev klom hij
via de communistische jeugdor
ganisatie Komsomol naar de
top. Zijn hoogste partijfunctie
kreeg hij vorig jaar: secretaris
van het Centraal Comité, belast
met ideologie, tweede man ach
ter partijleider Hurenko.
De vraag is wat de 'nieuwe'
Kravtsjoek nu gaat doen. De op
positie denkt dat hij het op een
Leonid Kravtsjoek. foto afp david brauchli
akkoordje met Jeltsin zal gooien
en met Rusland een nieuwe
Unie zal proberen op te zetten.
Kravtsjoek bestrijdt dat. Maar
met deze gewiekste politicus,
die als reizend parlementsvoor
zitter het afgelopen jaar al het
nodige gezag in het buitenland
heeft verworven, is niets echt
voorspelbaar.
Zal Gorbatsjov daar zetelen als de Delors
van het Oosten, de voorzitter van de
'Unie Commissie', het dagelijks bestuur?
Zelfs dat zit er niet in. De Unie-president
heeft Oost-Europa en de Sovjetunie
(zijns ondanks?) van het totalitaire com
munisme bevrijd, maar het eigen her
vormersblazoen na zes jaar zigzaggen
tussen autoritair marxisme en vrije-
markt niet onbevlekt kunnen houden.
Waren de nu als 'verraders' opgeborgen
coupplegers niet zijn beste vrienden?
Westen
Gorbatsjovs prestige van macht is
nauwelijks sprake meer steunt nog
slechts op externe factoren, waarover hij
geen controle meer kan uitoefenen. De
dankbaarheid van de westerse wereld
bijvoorbeeld voor de man die het com
munistische gevaar tandeloos maakte.
En de westerse vrees dat het met al die
afzonderlijke republieken een puinhoop
wordt, Joegoslavische toestanden maar
dan met kernwapens. Om nog maar te
zwijgen over de vraag bij wie moet wor
den aangeklopt voor het innen van de 70
miljard dollar schuld die de Sovjetunie
bij dat Westen heeft opgebouwd.
De eerste stap kan vrijdag in de
Witrussische hoofdstad Minsk
worden gezet, want daar zullen
beide presidenten elkaar ont
moeten.
Tussen de Oekraïne en Rusland
bestaan de nodige problemen.
Maar de meeste zijn veroor
zaakt door Jeltsins steun aan
Gorbatsjovs streven naar een
nieuwe confederatieve Unie.
Die steun voorkwam een as
Moskou-Kiev, omdat Gor
batsjov nu eenmaal blijft vast
houden aan het idee van een
Unie-regering en president. Kravtsjoek
wil een soort EG, een economisch en po
litiek samenwerkingsverband van onaf
hankelijke staten. Hij noemde al Minsk
of Kiev als het toekomstige hoofdkwar
tier van deze nieuwe Unie.
