7
'Een vader kan z'n kind
beter niet in bad doen'
De gezinsdans
ZATERDAGS
ZATERDAG 23 NOVEMBER 1991
In de familiekring, op het werk, in de
hulpverlening, op school of bij de sportclub.
De seksuele criminaliteit rukt steeds verder op.
De maatschappij reageert met walging op deze
delicten, zeker als er kinderen bij betrokken zijn.
Maar de balans slaat door. Gefrustreerde
vrouwen zien in een beschuldiging van incest
een mooie stok om hun ex-man te slaan. De
politie neemt elke aanklacht immers uiterst
serieus. De sporen die dergelijke beschuldigingen
nalaten zijn diep. Heel diep.
'Van onderschatting van het
probleem zijn we gekomen
tot een overschatting'
CER DUKSTRA
In een plakboek heeft Han alles zorg
vuldig bijgehouden. Voor later, als de
kinderen groot zijn. Aanvankelijk ver
telt hij tamelijk afstandelijk over wat hem is
overkomen. Maar halverwege het gesprek ko
men de emoties boven: „Je gaat door een hel.
Het hele onderzoek duurde uiteindelijk acht
dagen, maar voor je gevoel zijn het acht ja
ren. Na afloop was ik geestelijk kapot."
De ex-vrouw van Han heeft hem vals be
schuldigd van incest met hun twee kinderen.
Er zijn meer mensen die op een dergelijke
manier door hun ex-partner worden 'gepakt'.
De meeste betrokkenen voelen zich zo ge
kwetst dat ze na afloop de héle zaak zo snel
mogelijk willen vergeten. Han niet. Hij wil
genoegdoening voor wat hem is aangedaan.
Het verhaal van Han is als zovele andere.
Een uitgeblust huwelijk dat niet meer te re
pareren viel en toen een vriendin. Han kon
digde in januari de scheiding aan en ging
kort daarna samenwonen.
Op een ochtend in maart stond de politie
voor de deur. Het duurde enkele uren voor
dat hij wist dat zijn vrouw hem had aange
klaagd wegens incest met hun tweeling, een
jongen en een meisje. Gedurende acht dagen
werd hij verhoord, daarna weer op vrije voe
ten gesteld. Han: „Mijn zoontje heeft een ver
groeide voorhuid. Niets bijzonders, gewoon
een kwestie van goed zijn piemel wassen. In
dezelfde periode had mijn dochtertje last van
wat afscheiding. Dat gebeurt wel vaker bij
meisjes als ze zich niet goed afdrogen na het
plassen. Op haar vagina ging een zalfje. Dat
deed ik meestal, 's avonds na het bad. Maar
ik heb gemerkt dat je als vader je kind beter
niet in bad kunt doen..."
Een half jaar later kwam de brief, dat de
zaak werd geseponeerd. Maar Han heeft nog
steeds het gevoel dat hij met de nek wordt
aangekeken. „De mensen slikken de waar
heid niet zo gemakkelijk. Ze horen liever dat
je wèl iets hebt uitgevreten." Zijn vriendin
Loes (18) heeft het er ook moeilijk mee. Ze
heeft toch al het idee dat ze iets moet uitleg
gen omdat ze samenwoont met een oudere
man. En dan dit nog. „Ie kon ze zien denken,
daar heb je het vriendinnetje van die vieze
rik."
poppenmethode
Vier jaar geleden schreef Rita Kohnstamm in
het blad Psychologie: .Alleen het kind en de
eventuele dader weten echt wat er is ge
beurd." De psychologe schreef dit naar aan
leiding van Amerikaanse publikaties over een
kind als betrouwbare getuige bij seksuele
mishandeling. Tot de leeftijd van een jaar of
acht is die betrouwbaarheid zeer gering, zo
blijkt. En daarvan wordt behoorlijk misbruik
gemaakt. Aanklachten wegens incest komen
steeds meer voor bij echtscheidingszaken.
Klaas kan er over meepraten. Een maand
voordat de Raad voor de Kinderbescherming
zijn kind vrijwel aan Klaas zou toewijzen
deed zijn ex-vrouw aangifte: incest. Evenals
Han deed ook Klaas zijn dochter meestal in
bad. De moeder had altijd wel een smoes om
dat niet te doen.
De afdeling Jeugd- en Zedenzaken van de
Enschedese politie nam de aanklacht serieus.
Zeven keer werd het kind verhoord. Daarna
volgde nog een onderzoek met de omsheden
poppenmethode. Omstreden, omdat de sug
gestieve poppen de fantasie van kinderen be
hoorlijk kunnen stimuleren. De politie zag
voldoende aanleiding om de vader en zijn
vriendin aan te houden. „Nadat er dus we
kenlang op mijn dochtertje was ingepraat",
stelt Klaas verbitterd.
„Het verhoor door de politie was doorspekt
Hier is een raadsel: Judith, 15 jaar oud, lijdt aan
anorexia nervosa, die merkwaardige stoornis
waarbij iemand almaar bezig is met gedachten
aan te dik ofte. vet zijn en zichzelf uit- of zelfs
doodhongert. Haar ouders houden vol dat er,
voordat Judith begon met weigeren te eten, be
slist geen problemen waren. De vraag is: als er
iemand uit dit gezin in behandeling zou moeten,
wie dan?
Slachtoffers van valse incest-beschuldiging vallen in diep dal
ter Diane Schetsky.
De psychologe Kohnstamm: „Kinderen die
vertellen dat zij het slachtoffer zijn van seksu
ele mishandeling moeten enerzijds op hun
woord worden geloofd. Anderzijds moet men
er rekening mee houden dat hun verhaal ge
heel of gedeeltelijk niet op waarheid berust.
Zij kunnen door volwassenen zijn aangezet
tot de beschuldiging."
Nog steeds zo schrijft de Utrechtse
hoogleraar Wolters in een recente publikatie
worden mannen van huis gehaald en voor
enkele dagen opgesloten in een cel. „De per
soonlijke en maatschappelijke schade is
groot, wanneer later blijkt dat er geen sprake
was van seksueel misbruik."
Angst
Uit het verhaal van het echtpaar Gijs en Tina
blijkt hoe diep de sporen zijn die een valse
incestbeschuldiging kan nalaten. Het paar
zou een vijfjarig nichtje tijdens een logeer
partij seksueel hebben misbruikt. De aan
klacht werd ingediend door de zuster van de
vrouw, die psychisch zwaar in de problemen
zat en daarvoor ook onder behandeling was.
„Ik wist helemaal niets van de aanklacht
die mijn zus had ingediend", vertelt Tina.
Opeens stond de politie voor de deur en
werd ze meegenomen. „Ik dacht nog, die ko
men wat vragen stellen over een gluurder die
hier in de buurt was gesignaleerd." Haar man
werd op zijn werk gearresteerd. Zij 'zat' drie
dagen, haar man zelfs negen. Niet alleen op
grond van de aanklacht van het nichtje, maar
ook omdat buurtonderzoek plotseling een
'verkrachting' opleverde.
Een vader uit de buurt was er van over
tuigd dat zijn dochter door Gijs was ver
kracht. Medisch onderzoek bracht een vagi
nale beschadiging aan het licht; maar aan het
feit dat het meisje toegaf hevig te masturbe
ren werd voorbij gegaan. Van een verkrach
ting kon het 10-jarige meisje zich niets herin
neren. Gijs: „Voor de kinderpsychologe een
bewijs dat ik haar had gehypnotiseerd..."
De aanklacht en de nasleep hebben diepe
sporen nagelaten in het leven van Tina, Gijs
en hun kinderen. De angst voor intieme om
gang met andere kinderen is groot. „Vroeger
nam mijn dochtertje vriendinnetjes mee naar
haar kamer. Ze liepen in en uit, maar als mijn
man boven is wil ik dat niet meer hebben.
Veronderstel dat hij net uit de douche komt...
Vroeger dachten we daar absoluut niet over
Gijs laat een kind dat op straat is gevallen,
gewoon liggen. Een huilende peuter op de
knie kan immers snel verkeerd worden uitge
legd. Tina: „Het is dat we een sterk, warm ge
zin vormen. Daardoor hebben we het over
leefd."
Genoegdoening
De zaak werd uiteindelijk na anderhalf jaar
geseponeerd. Heel onbevredigend, vinden
Tina en Gijs. Hun onschuld is daarmee im
mers niet bewezen. Het echtpaar diende een
klacht in. Aan Tina is intussen een forse scha
declaim toegewezen. Haar man heeft niets
gekregen. „Kennelijk wordt er van uitgegaan
dat een man wèl in staat is bepaalde dingen
te doen en een vrouw niet", zegt Tina. Over
de motieven van haar zuster om hen te be
schuldigen tast ze nog steeds in het duister.
Ook lóaas probeerde bij wijze van genoeg
doening te procederen tegen zijn 'ex'. Maar
de justitiële molens die snel maalden toen hij
werd verdacht, draaiden nu plotseling zo
langzaam dat het niets opleverde. Het leven
van Klaas is sindsdien veranderd. Zijn rechts
gevoel heeft een flinke deuk opgelopen.
Het verlangen om zijn dochterje weer te
zien is groot, ook al is hij opnieuw vader ge
worden. Met kinderen gaat hij anders om
dan vroeger, afstandelijker. „Ik zal nooit de
badkamer inlopen, als ik weet dat het doch
tertje van mijn vrouw zich wast. Vroeger zou
ik daar niet eens bij nadenken. Dan liep ik zo
naar binnen."
Zijn 'ex' heeft in die zin gewonnen, dat hij
zijn dochtertje tot op heden niet meer heeft
gezien. Gezien het gebeurde vond de Raad
voor de Kinderbescherming het uiteindelijk
toch beter voor het meisje dat ze bij de moe
der bleef. Er kwam geen bezoekregeling.
Han heeft goede hoop dat hij zijn tweeling,
die hij bijna een jaar niet meer heeft gezien,
binnenkort weer in de armen mag sluiten. Al
zijn de voortekenen niet erg hoopvol. Via
haar advocaat heeft zijn ex-vrouw hem al ge
maand uit de buurt van de kinderen te blij
ven. Han: „Maar in de kleine plaats waar ik
woon is dat bijna onmogelijk. )e kunt elkaar
hier niet ontlopen..."
I I og een raadsel:
I mijnheer De Waard
heeft al twee jaar
seksuele omgang met zijn 13-ja-
rige zoon. De jongen laat het te
genwoordig schijnbaar zonder
veel problemen over zich heen
komen. Mevrouw De Waard
weet wat er gaande is, maar
zwijgt in alle talen. Als er iemand
uit dit gezin in behandeling zou
moeten, wie dan?
Het laatste raadsel: Anita de
Zwaan is een alleenstaande moe
der van begin 30 met vier kinde
ren: Miranda van 13, M^fina van
12 en Mathijs en Mark, een twee
ling van 11 jaar oud. Mathijs en
Mark hebben constant ruzie,
plassen in hun bed en zijn ver
schillende keren vanwege vanda
lisme van school gestuurd. Mi
randa en Marina zijn ook al eens
van school gestuurd. Alle vier de
kinderen worden door de omge
ving als lastpakken beschouwd.
Als er ruzie met een buurjongen
of - meisje is geweest, zien ze er
niet tegenop om hondepoep in
de desbetreffende brievenbus te
duwen of die bus als urinoir te
gebruiken. Als er iemand uit dit
gezin voor behandeling in aan
merking zou komen, wie dan?
Volgens de grondleggers van wat
nu de gezinssysteem-therapie
heet, luidt het antwoord op al
deze drie raadsels 'iedereen'. De
ze therapie is niet alleen maar
een andere manier om mensen
met psychische problemen te
behandelen. Het is in feite ook
een andere kijk op wat psychi
sche problemen nou eigenlijk
zijn of wat ze betekenen.
Lange tijd hebben psychologen
en psychiaters geloofd dat de
emotionele problemen die indi
viduele mensen hebben ook in
dividueel behandeld zouden
moeten worden. Iemand die de
pressieve klachten heeft, zou
moeten leren anders te denken,
zich anders te uiten en zich an
ders te gedragen. Iemand die
niet meer alleen de stTaat op
durft agorafobie zou moe
ten leren zich in openbare situa
ties te ontspannen en af te stap
pen op wat hij (of zij) nu steeds
uit de weg gaat. Hoewel de pre
cieze behandelingswijze kon ver
schillen, gingen de meeste thera
peuten er van uit dat het pro
bleem in het individu zat en daar
aangepakt moest worden.
Totdat er iemand familieleden
begon te interviewen om meer te
weten te komen over de proble
men van patiënten. Dat leverde
zo veel nieuwe aanknopingspun
ten op dat therapeuten patiënten
gingen behandelen waar andere
familieleden bij waren. Naarma
te ze meer te zien kregen van de
wisselwerking tussen patiënten
en gezinsleden, begonnen thera
peuten steeds meer te geloven
dat het gezin de belangrijkste
oorzaak was van de problemen
van het individu. Sommige the
rapeuten meenden zelfs heel be
paalde gezinspatronen te kun
nen aanwijzen als de oorzaak
van heel bepaalde stoornissen.
Ze begonnen te spreken over het
schizofrene gezin, het psychoso
matische gezin, het anorexie ge
zin, enzovoort.
Het volgende stadium in de evo
lutie van het therapeutisch den
ken was radicaler: bepaalde the
rapeuten begonnen te denken
dat het gezin niet de oorzaak van
het probleem is, maar dat het ge
zin het probleem zelf is. Het 'ge
stoorde' individu is niets anders
dan een opvallend onderdeel van
een systeem dat in z'n geheel ge
stoord is. Deze verandering in
opvatting is vermoedelijk mede
te wijten aan een technische uit
vinding, namelijk die van de
one-way spiegel aan de ene
kant spiegel, aan de andere kant
raam waar je doorheen kunt
kijken en ongemerkt gezinnen in
de behandelkamer kunt gade
slaan.
Wat de waarnemers (soms spot
tend 'psycho-spionnen' ge
noemd) zagen was niet zozeer
een enkele persoon die lijdt aan
een bepaalde persoonlijke aan
doening. maar een heel patroon
van uitingen en gedragingen
waarin alle gezinsleden hun rol
met vooroordelen. Ze gingen er gewoon van
uit dat er iets was gebeurd. En eerlijk gezegd,
ik begon dat ook te geloven. Alleen, wat en
met wie?"
Seksuele criminaliteit lijkt de laatste jaren
steeds meer toe te nemen. In de familiekring,
op het werk, in de hulpverlening, op school
of bij de sportclub. Het scala is bijna even on
uitputtelijk als de menselijke geest. Met wal
ging en afgrijzen wordt door de maatschappij
op deze delicten gereageerd, zeker als er kin
deren bij betrokken zijn.
Maar de balans slaat door. Massahysterie
in zaken als de Bolderkar-affaire, de clowns
van Oude Pekela of zware overdrijvingen,
zoals in de ontuchtzaak in Enschede, zijn het
gevolg. „Van onderschatting van het pro
bleem zijn we gekomen tot een overschat
ting", schrijft de Amerikaanse kinderpsychia-
Gefnjstreerde vrouwen zien in een beschuldiging van incest een mooie stok om hun ex-man te slaan.
FOTO WERNER RAUWERDINK
spelen. Het gedrag van de 'pa
tiënt' is maar onderdeel van een
grotere, zich steeds maar herha
lende dans. Zo raakten ze er
langzamerhand van overtuigd
dat het vooral de dans was die
belangrijk was, en niet zozeer het
voetenwerk van een enkele dan
ser.
Het meest opvallende kenmerk
van de dans is wisselende bewe
ging. Tijdens het dansen wisse
len toenadering en verwijdering
elkaar af. worden partners gewis
seld. gaat het tempo omhoog,
veranderen de stappen, gaat het
tempo omlaag, veranderen de
stappen weer. loopt het tempo
weer op, en dat gaat zo maar
door.
Dat geldt ook voor de gezins
dans. Moeder beschuldigt doch
ter van 13 dat ze niet voldoende
respect toont. Vader sympathi
seert met dochter en kiest haar
partij. Moeder keert zich dan te
gen vader. Dochter komt vader te
hulp door kritiek op moeder te
spuien. Vader keert zich dan te
gen dochter met het verwijt dat
ze te weinig respect voor moeder
toont. Dochter komt dan met het
verwijt aan vader dat hij uitein
delijk toch altijd de kant van
moeder kiest.
Uit zo'n dans één persoon pik
ken en zeggen dat het zijn of
haar toedoen is waardoor het zo
gaat als het gaat. is net zo zinnig
als te beweren dat de regenbui
van vanmorgen de schuld is van
het slechte weer van vandaag.
De gezinssysteem-therapeuten
beweren dat, om enige positieve
invloed te hebben, de therapeut
niet aan de rand van de dans
vloer moeten blijven staan en
vandaar probeert te choreografe
ren of de dans te stoppen. Hij
(zij) moet zelf de dansvloer op.
Als moeder haar dochter gebrek
aan respect verwijt en vader de
kant van dochter kiest, kan de
therapeut ze allemaal een 'door
draai' laten maken door de kant
van de moeder te kiezen. Is het
eigenlijk wel terecht dat de doch
ter zo brutaal is tegen haar eigen
moeder? Hebt u. vader, res pea
voor moeder? Als vader van
boompje verwisselt en nu ook
vindt dat dochter eigenlijk ver
keerd zit, hijst de therapeut de
ouderlijke vlag helemaal in top
en trekt de zaak tot in het absur
de door: 'Dochter, je hebt niet
het recht om een grote mond te
geven, of tegen je ouders in te
gaan of zelfs maar je te verdedi
gen. want je hebt nog helemaal
geen rechten, je bent nog lang
niet volwassen en als je zo door
gaat word Je dat ook nooit'.
Op dat punt begint de moeder
bezwaar te maken: dit gaat te
ver. Dochter heeft natuurlijk ook
bepaalde rechten, en vroeg of
laat zal ze heus wel volwassen
worden. De therapeut richt zich
dan tegen de moeder: wanneer
zal dochter volwassen zijn? Mor
gen? Volgende week of volgend
jaar? Wat voor rechten heeft ze
nu? Welke dingen mag ze zelf be
slissen zonder bang te hoeven
zijn dat moeder en vader zich er
toch tegenaan bemoeien en haar
overrulen
Door er aan mee te doen, wil de
therapeut gezinsleden laten in
zien dat ze met elkaar in een
soort dans verwikkeld zijn en dat
er betere manieren van dansen
zijn. Dat brengt me op het vierde
en belangrijkste raadsel: als u
denkt dat op de dansvloer van
het leven de hamvraag is; "Vloe
ren of gevloerd worden?', wie zou
er dan in behandeling moeten?
RENE CMEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
