Sinterklaas
is nooit jarig
Zaterdag 23 november 1991
Goedheilig man stelt menig
historicus voor raadsels
Toen het nog niet fout was om ongehoorzame kinderen met eerlijke bundels wilgetakken in het goede spoor te jagen.... (illustratie P. van Geldorp)
Sint Nicolaas. Alzo'n 1700jaar dood, maar nog steeds
levend. Een bijzonder man te paard: jarig op zijn
sterfdag. Weldoener, allesweter. En: de baas van Zwarte
Piet natuurlijk. Hoe komt Sint zo wijs? Heeft hij een
scheiding in zijn haar? En waarom is Piet zwart? In het
Friese Joure bevindt zich een schatkamer van gegevens.
PETER HEERKENS
Joure, Geelgietersstraat. Het is er koud
en nat. De wind waait door de bomen.
Hier op straat zelfs waait de wind.
af de stoep, achter de glazen museum
entree van het Johannes Hesselhüs waar men
moet rammelen alvorens binnen te kunnen,
zie ik de porfier denken: 'Aha... Daar wordt
aan de deur geklopt. Wie zou dat zijn?'
Holderdebolder. Na twee trappen ben ik
op zolder.
Tegen de dwarswand schijnt een kunst
maan door kartonnen bomen. Ik ben bij de
tentoonstelling 'Sinterklaas, goedheilig man'
gekomen.
Een van de meest kwellende vragen waar
mee de mens blijft zitten, is de schedel van
Sint Nicolaas.
Dat hij te paard het dak haalt, daar is wei
nig raden aan. Een béétje schimmel heeft
voor hetere vuren gestaan, neem alleen al die
van Sint Joris en Sint Michael.
Dat Sint Nicolaas alles weet, is ook geen
geheim. Had-ie als kind immers al, dat blijkt
uit de literatuur. Bij zijn geboorte verbaasde
hij direct door de kraamzorg weg te duwen
omdat hij wist dat er eerst iets anders moest
gebeuren: 'Hij hield de vrouwen die wilden
helpen bij het wassen af, ging rechtop in het
badwater staan en dankte God - tivee uur
lang - voor het leven dat hem geschonken
was'. Daarna liet de baby, die uitgroeide tot
heilige, merken dat hij volledig op de hoogte
was van de vasten: 'Dan weigerde hij meer
dan één keer te drinken van zijn moeder.
Nicolaas wist dus meteen alles. Dat is in de
beginjaren 300 een moordlustige kastelein
ernstig opgebroken. Hij doodde drie jonge
tjes en pekelde ze in. Maar de waard had bui
ten Sint Nicolaas gerekend. Die keek toen
nog zonder knecht.
Niet verbazingwekkend ook. een passage
die hij in een van zijn dagboeken uit de 20ste
eeuw (uitgeleend aan het Museum Joure)
wist te schrijven: 'Johan is een knappe ci-
troenjeneverdrinker bij de Chinees in de Sas-
senstraat. Hij drinkt dit als water.
Zo kraakte onder het almachtige horen en
zien van Sint Nicolaas menig gedrag. Al eén
jaar of 1700. Sint blijft maar levend.
Sint Nicolaas goedheilig man
die oud is maar niet sterven kan
zolang ergens op de aarde
een mensenkind zijn droom bewaarde
(H. Laurey).
De schedel van Sint Nicolaas is een goed
verborgen geheim, opgeslagen onder een
mijter. Van de paus weten de gelovigen méér:
dun haar dat bij voorkeur opwaait op vlieg
velden. Maar Sint Nicolaas...? Heeft-ie een
scheiding in z'n haar? Gebruikt hij gel? Of
zou-ie bovenop^ kaal zijrj? Een kwellende
vraag, waarop de tentoonstelling in Joure
middels oude prenten antwoord geeft: Sin
terklaas heeft 'inhammen'. Links en rechts
een kleine lege strook, in het midden haar
groei die zich uitstrekt over de resterende
breedte; type Ronald Koeman, maar dan lan
ger.
De expositie in Joure is opgebouwd uit
particuliere verzamelingen van mensen die
worden aangeduid als 'Klaasologen'. „Daar
zijn er niet zo veel van in Nederland", zegt
Sieger Bijsterveld, initiatiefnemer van de ten
toonstelling, directeur van een scholenge
meenschap in Joure, en „een oprecht bewon
deraar van de goedheilig man." Hij heeft
zelfs een Sint Nicolaas-toneelstuk geschre
ven: 'Altijd blijft hij voortbestaan'.
Heeft-ie een scheiding
in z'n haar? Nee, de
Sint heeft 'inhammen'.
Type Ronald Koeman.
Bijsterveld en zijn geestverwanten zijn niet
georganiseerd. Supporters worden in België
geboren. Daar bloeit een Genootschap, dat
dit jaar een scholingscursus opzette voor Sin
terklazen.
Advocaten, apothekers, bierbrouwers,
brandweerlieden, slagers. Het is nogal wat,
wat Sint Nicolaas op z'n dak heeft gekregen
als 'beschermheilige'. Dat gaat maar door:
vishandelaren, kaarsenmakers, parfumhan
delaren, knopenmakers. Er lijkt geen eind te
komen aan deze litanie, in Joure opgetekend
tegen de rug van een rol behang. Schoenma
kers, specerijenhandelaren, wijnhandelaren.
Ook de gevangenen kozen hem als hun
schutspatroon. Het zal wel komen omdat
Sint zelf ooit in de bajes belandde; dat schept
een band. De goedhyilig man mepte er in
zijn ambtstijd als bisschop van Myra een
paar keer op los. maar daar zingen de liede
renbundels niet over.
Zo haalde Nicolaas op het concilie van Ni-
cea (325) uit naar Arius die de goddelijkheid
van Christus ontkende. Pats, Arius op z'n ge
zicht geslagen. Voor straf (want wie stout is...)
werd hem enige tijd de bisschoppelijke waar
digheid ontnomen. De gevange
nis bereikte hij via een furieuze
actie tegen de heidense Artemis-
cultuur. Nicolaas bestormde
beelden, rukte los wat vast zat,
smeet kapot wat heel was,
kortom: wild geraas, dit gedrag
van Sinterklaas.
Waarom in de lange rij van be
roepsgroepen ook de dieven Sint
Nicolaas verhieven tot aanroep-
punt, is niet duidelijk. De bis
schop heeft weliswaar ooit gesto
len, maar niet echt. Hij pikte
voor de hongerende bevolking
van Lycië graan van een schip op
doorreis. Toen de kapitein een
paar havens verder zijn lading af
leverde, bleek het gewicht on
veranderd. Dat is geen diefstaL
Dat is een wonder.
Zeelieden, bij hen valt de vere
ring van Sint Nicolaas beter te
begrijpen. Op een bootreis naar
de heilige plaatsen - aldus de le
gende - voorzag hij een dag tevo
ren ernstige storm. Toen die in
derdaad opstak bedwong hij de
elementen met gebed, daarna gaf
hij het leven terug aan een ma
troos die door het natuurgeweld
uit de mast op het dek dood was
gevallen. Aanleiding voor een
'hou-er-de-moed-maar-in' lied:
Wij sullen ons skeepsken
wel stieren
al over de wilde see
al op Sinterklaas manieren
soo gaet er ons soetlief mee.
besluit de edelman dat zijn doch
ters dat geld zelf moeten verdie
nen met prostitutie. Natuurlijk
weet Sint Nicolaas dat. Door het
open raam gooit hij drie nachten
achtereen een zak met goudstuk
ken naar binnen, zodat de meis
jes niet op het slechte pad hoe
ven. Hier ligt - meent een be
langrijk deel van de historici - de
oorsprong van het geven van ge
schenken rond de Sint Nicolaas-
viering. In de latere beleving van
het feest werd het raam gesloten
voor de symboliek van de
schoorsteen: de verbindingsweg
met de bovennatuurlijke wereld
(2) Een collectie roeden, als herin
nering aan toen het nog niet fout
was om ongehoorzame kinderen
met eerlijke bundels wilgetakken
in het goede spoor te jagen.
Oh wee wat een bittere smart,
op deez' expositie ontbreekt het
overzicht van de gard.
(3) De verschillende uitvoeringen,
door de eeuwen heen. van de ju-
te-verpakking voor een enkeltje
Spanje. Geen zak te zien. Nou ja.
ééntje, bij een Zwarte Piet-pop.
Daar zal geen kind het van in de
broek doen. Terwijl dat toch
hoort.
Zo mankeert er het nodige op
deze tentoonstelling. Er hangt
zelfs geen fotokopie van Sints So-
fi-nummer.' Om nog maar te
zwijgen van het ontbreken van
zijn eerste stoomboot.
Molenaars, onvruchtbaren.
Trouwlustige dames niet te ver
geten.
Sint Nicolaas waarde
vriendt
geef mij toch wat mij dient.
Sinterklaas
mijn blommetje staat nu in
zijn fleur
achttien jaartjes ben ik
deur.
Het valt mij te lang
het valt mij te bang
wilt mijn verhooren, of ik
moet smooren
al mijn leven lang.
Sint Nicolaas...
laat mij een vrijer krijgen.
Sinterklaas als etalagepop op een overzichtstentoonstelling in Joure:
zijn schedel is een goed verborgen geheim, opgeslagen onder de mijter.
Sint Nicolaas als patroon van Het Goede.
Maar bovenal: de bisschop die (legende) kin
dervriend werd door zijn ontdekldng in de
pekelkuip waaruit hij de drie in stukken ge
hakte kinderen liet opstaan. Vanuit de ver
menging van middeleeuwse heiligenverering,
elementen uit de oude Germaanse goden
leer. en het in de twintigste eeuw gegroeide
enthousiasme van de middenstand, werd de
Sinterklaasviering wat die is.
Te Joure op de Sint Nicolaas-museumzol-
den prenten, foto's, schilderijen, kopieën van
ikonen, liederenbundels, dia's, beeldjes, kle
ding. geschiedenistekst met uitleg, snoep
goed. mallen van speculaas- en taaipoppen,
oude ingevulde kleurplaten.
Wat ik mis:
Een schoorsteen ter nagedachtenis van het
rond-de-kachel tijdperk. Van toen Married
with childeren er nog niet was. zodat binnen
de knusheid van het gezin slechte tijden goe
de tijden werden, daar hij het vuur dat zich
naar de avond van 5 december snorde.
De schoorsteen geldt als hét doorgeefluik
van geschenken. Oorspronkelijk was dat ove
rigens een open raam. zoals dat voorkomt in
de legende van de arme edelman en zijn drie
dochters. Kern van dat verhaal: de meisjes
kunnen niet trouwen omdat hun vader geen
geld heeft voor de bruidsschat. Uit wanhoop
Sinterklaas is jarig, 'k zet m'n
schoentje klaar... Voor eens en
voor altijd: Sint Nicolaas is niet
jarig. Sint Nicolaas is nooit jarig.
Een verjaardag behoort samen
te vallen met de geboortedag, en
die is van Sint Nicolaas niet be
kend. Zelfs een exact jaartal ont
breekt. Geschiedschrijvers die
niet spannender willen zijn dan
ze op basis van gegevens kun
nen, houden het royaal: eind der
de eeuw. Andere historici mikken
brutaler en komen uit bij 'rond
het jaar 270'.
Om (naar ik vermoed) even uit
te rusten voor een verder bestaan
als - in volgorde - St. Her Ny-
claes, Sint Heer Claes, Sinter
klaas, overlijdt de gevierde bis
schop in 342. Ook dat ligt weer niet precies
vast. maar - hoe vreemd - wél zijn sterfdag: 6
december. Wat wij vieren is dus: 'Lang leve
de dood'.
De oorsprong daarvan behoort tot het
rooms-katholieke geloof waarin de sterfdag
van een heilige wordt gezien als de dag van
de intrede in de hemel; een vreugdevolle ge
beurtenis. Daarbij wordt ook de vooravond
betrokken, en zo zitten we op 5 december al
lemaal even recht. Je zou maar Sinterklaas
zijn en op je sterfdag... Jang ben je.
Inhoudelijk is het wel vaker ernstig mis
binnen de Sinterklaas Top-10. 'Zie ginds
komt de stoomboot uit Sfxtnje weer aan'
...TVoor dat >4 weer naar Spanje rijdt.JKomt
hier alle jaren weer, uit het land van Spanje...
Volksverlakkerij van een erg soort.
Sint Nicolaas hoort thuis in het oude Grie
kenland (geboren in Patara. bisschop in het
naburige Myra), of in Italië (begraven in Ba-
ri). Dat zijn stoffelijke resten niet in zijn ge
boorteland rusten, is toe te schrijven aan zee
lieden die zijn beenderen redden uit een ver
woestende godsdienststrijd. In die tijd (1080)
werd een deel van het Griekse rijk veroverd.
Sindsdien liggen Patara en Myra (tegenwoor
dig Demre) in Turkije.
Sinterklaas is dus een Turk.
la hoor, daar staat-ie. Als etalagepop. Mid
den in de tentoonstellingsruimte. Een knal-
rooie mond met dikke lippen in het glim
mend zwarte gezicht.
Vooral onder Surinamers zijn er die de
knechtenrol rond Sint Nicolaas zo racistisch
vinden als de pieten. De Beweging Suri
naams Links heeft ooit (jaren '80) klaarge
staan om voor een demonstratie (zwarte Sin
terklaas en spandoeken) op te stomen naar
aankomstplaats Hoom; de actie werd 'van
hogerhand' tegengehouden
Racistisch? 'Nee', zei vijf jaar geleden 95
procent van de Nederlandse bevolking bij
een onderzoek dat het dagblad Trouw ver
richtte in samenwerking met de vakgroep
godsdienstwetenschap van de universiteit
van Groningen.
Racistisch? 'Ja', vindt Astrid Roemer in
haar boek Nergens ergens. 7jc stelt dat met de
persoon van 'Piet' het zwarte deel van de be
volking gebrandmerkt is als negatief en ridi
cuul. „Mensen die hun zinnen open houden,
weten dat deze racistische beeldvorming het
hele jaar door wordt geprojecteerd op zwarte
Aan dit vraagstuk is zelfs ooit een studie Ie
pas gekomen. De Amerikaanse sociologe Ta-
ni Stuart deed in 1984 onderzoek naar de
Sinterklaasviering in Nederland. Ze kwam tot
de bevinding dat er door gekwetste zwarte
mensen weinig te doen valt aan het optreden
van 'Piet' zonder de sanctie van de blanke
meerderheid, ongeacht hoeveel zwarten zich
door hem gegriefd voelen.
Waarom 'Piet' donker is? De historici laten
ons kiezen uit drie mogelijkheden:
<D Van oorsprong is het hulpje van Sint Nico
laas de duivel, die door de bisschop werd
overwonnen en letterlijk geknecht.
<Z> Vanuit vermenging met de oude Germaan
se godenleer is hij Balder. zoon van Wodan
Balder had de taak om in de hutten te kijken
of de offergaven klaar lagen. Hij deed dat
met zijn vader te paard in de lucht - door de
rookgaten. Zo werd hij zwart van het roet
Ondernemers van de Verenigde Nederlan
den vervingen door hun koloniale ervaringen
de duivelsgestalte door die van de 'Moor'.
Ook al hen ik zwart als roet
ik meen het toch goed.
Ware ik Zwarte Piet. ik zou van kleur ver
schieten.
Tentoonstelling "Sinterklaas, goedheilig man Miue
urn Inure, Gerigieterstraal III Geopend tol en met
6 december, maandag llm vrijdag 1000 uur-17 00
uur. 't zondags 14 00 uur 1700 uur
