De
wil
van
het
volk
De democratie als politieke bestuursvorm verovert steeds meer de
wereld. Dictaturen staan in een kwaad daglicht en verliezen
zowel links als rechts steeds meer terrein. Letterlijk betekent
democratie: macht bij het volk. Waar komt het begrip vandaan?
Historicus Peter van Graafeiland dook in de achtergronden van
de demo&ratie, waarvoor 2500jaar geleden de basis werd gelegd
in de Griekse stad-staat Athene.
PETER VAN GRAAFEILAND
ami1
De Griek Solon, 'uitvinder* van de democratie.
Het Romeinse Forum,
waar de volksverga
dering bijeen kwam.
In het midden de se
naat. Het gebouw
van de verkiezingen
is in de keizertijd af
gebroken.
FOTO PETER VA/V
GRAAFEILAND
et begrip democratie verovert
de wereld. In veel landen in
Zuid-Amerika en Oost-Europa
is de afgelopen jaren een democratische
staatsvorm ingevoerd. Ook in Afrika en de
Sovjetunie roept het volk om meer democra-
Bij een democratie, ligt de macht - dekra-
tos - bij het volk - demos. Zij wordt door velen
beschouwd als de enige rechtvaardige staats
vorm. Landen zonder democratie zijn ver
dacht.
De democratie ontstond 2500 jaar geleden
in het Griekse Athene. In deze stad-staat
rommelde het al lang in politiek opzicht. Het
koningschap was afgeschaft. Het bestuur be
rustte bij een aantal welgestelde lieden. Zij
werden bijgestaan door een raad, die dezelf
de naam droeg als de plaats waar zij verga
derde: de rots Areopagus in de buurt van de
Acropolis. De bevoegdheden van de raad wa
ren vérstrekkend en omvatten zaken als oor
log en vrede, rechtspraak en sociale en eco
nomische wetgeving.
Verzoener
In de zevende eeuw voor Christus waren er
grote problemen. Athene was in korte tijd het
centrum geworden van de zeehandel en het
geld stroomde binnen. Hiervan profiteerde
slechts een kleine groep, terwijl de rest van
de bevolking in armoede leefde. De onrust
door de groeiende tegenstellingen werd zo
groot, dat een 'verzoener' werd benoemd, die
de partijen weer tot bedaren moest brengen.
Solon, een lid van de Atheense adel, kreeg
die functie. Het eerste wat hij deed was het
ongeldig verklaren van alle schulden. Som
mige schulden waren zo uit de hand gelopen
dat arme boeren hun eigen leven als afbeta
ling aanboden en zichzelf zo tot slaaf maak-
Solon zorgde voor een politieke aardver
schuiving. Hij verdeelde de Atheense bevol
king in vermogensklassen, die afhankelijk
van hun rijkdom politieke invloed kregen. De
oude adel verloor zijn monopoliepositie. Rij
ke Atheners die niet tot de oude adelstand
behoorden, kregen politiek wat in de melk te
brokkelen. Daarnaast kregen alle burgers van
20 jaar en ouder het recht deel te nemen aan
een volksvergadering. Deze bezat echter nog
niet veel rechten.
De eerste stap in de richting van de demo
cratie was gezet, maar niemand was tevre
den. De adel bezat minder macht. En de boe
ren, weliswaar verlost van hun grote schul
denlast, bleven arm. Solon verliet teleurge
steld Athene.
Toch verdient hij een plaats onder de 'gro
ten' van zijn tijd. Hij durfde het aan om de
oude structuren te verbreken ten koste van
de heersende klasse. Het aantasten van de
rechten van een heersende groep was tot op
dat moment nog niet eerder vertoond.
Vertegenwoordigers
Pas in het jaar 509 voor Christus zou er weer
een poging tot democratisering worden ge
daan. De aristocraat Cleisthenes, wilde de
staatsvorm van Solon herstellen. Om dit te
bereiken zette hij zich in voor radicale kies
rechthervormingen. De bevolking van Athe
ne en omgeving werd door hem ingedeeld in
kiesdistricten, die afgevaardigden konden
sturen voor de 'Raad van 500'.
De raad had een adviserende taak en on
dersteunde de activiteiten van de volksverga
dering. Deze zetelde aanvankelijk op de heu
vel de Pnyx, maar kwam later bijeen in het
theater van Dionysos aan de voet van de
Acropolis. In deze vergadering, waar belang
rijke politieke besluiten werden genomen,
kon elke burger zitting nemen. Iedereen kon
door zijn hand op te steken deelnemen aan
de stemmingen.
Zo hadden de burgers van Athene recht
streekse medezeggenschap in staatszaken.
En zo gaat het nu nog steeds in enkele Zwit
serse kantons, waar de bevolking zo af en toe
op een groot plein bij elkaar wordt geroepen
om haar mening te geven. In de meeste lan
den is men er echter toe over gegaan om de
burgers vertegenwoordigers te laten kiezen,
die in parlementen de belangen van hun kie
zers behartigen. De beraadslagingen kunnen
zo korter en overzichtelijker worden gehou
den.
In Athene had iedere burger ook het recht
om belangrijke ambten te bekleden1. Zo kon
men zitting nemen in de volksrechtbank. De
selectie vond plaats door middel van loting,
waardoor iedereen een gelijke kans had. Alle
aanstellingen waren van tijdelijk aard, om zo
veel mogelijk mensen bij de politieke besluit
vorming te betrekken.
Vrouwen en slaven waren overal van uitge
sloten. Zij vielen blijkbaar niet onder het be
grip burgers. In enkele Zwitserse provincies
worden vrouwen nog steeds buiten de poli
tiek gehouden. In de meeste andere landen
mogen' vrouwen zich inmiddels sinds deze
eeuw met de politiek bemoeien.
Plebejers
Ondanks de vele democratische instellingen
in Athene bleef het politieke spel toch een
zaak van de adel. Zij hadden de traditie, het
geld en vooral de tijd om zich met staatsza
ken bezig te houden. Wel moesten zij door
de maatregelen van Cleisthenes steeds meer
rekening houden met de wil van het volk-
Ter bescherming van de nieuwe democra
tische staatsvorm had men een merkwaardig
gebruik: het zogenaamde ostracisme. Elk jaar
kon de volksvergadering iemand die zich te-
Het oude Athene
vormde de bakermat
van de eerste
democratische ideeën
gen de nieuwe orde had gekeerd of al te veel
politieke ambities had verbannen. De bijeen
geroepen Atheners leverden ieder een pot
scherf (ostraka) in, met daarop een naam.
Wiens naam het meest voorkwam kon zijn
spullen pakken en voor een periode van tien
jaar de stad verlaten.
De democratische staatsvorm bleef lange
tijd bestaan en werd steeds meer uitgebreid.
Tot het jaar 338 voor Christus. Toen werd
Athene ingelijfd bij het machtige Macedonië.
Rond het jaar 200 voor Christus maakten de
Romeinen door hun inval in Griekenland de
finitief een einde aan de democratische be
weging.
De Romeinen hadden ook ervaringen met
pogingen tot democratie. Al vroeg in de ge
schiedenis van het Romeinse Rijk, rond 500
voor Christus, was er onder druk van de lage
re klassen de plebejers een soort volks
vergadering ingesteld. Deze vergadering
kwam bijeen op het centrale plein van de
stad, het Forum. De vergadering had alleen
De Franse Revolutie
goot de democratie
in een modern jasje
zeggenschap over de plebejers zelf, en niet
over de heersende klasse: de patriciërs.
Pas in 287 voor Christus werd besloten dat
het hele volk zich moest houden aan de wet
ten die door de volksvergadering waren uit
gevaardigd. Patriciërs kregen toegang tot de
bijeenkomsten en steeds meer werden de
rechten tussen patriciërs en plebejers gelijk
getrokken. De wetten van Solon dienden als
basis voor de inrichting van de staat.
Belangrijke ambten konden nu ook door
plebejers worden bekleed. Zelfs de senaat,
het hoogste bestuursorgaan, stond voor hen
open. De nieuwe staatslieden gingen zich
echter zo vereenzelvigen met de adellijke pa
triciërs, dat de plebejers niet veel voordeel
hadden van de nieuwe maatregelen.
Grillen
De tegenstelling tussen plebejers en patri
ciërs veranderde in een tegenstelling tussen
arm en rijk. De kloof werd gröter naarmate
het Romeinse Rijk zich steeds meer uitbreid
de. De nieuwe adel verrijkte zich met de goe
deren die binnenstroomden uit de gean
nexeerde provincies en maakten meer en
meer de dienst uit in het bestuur.
De grote massa van het Romeinse volk
werd steeds afhankelijker van de grillen van
de machthebbers. Zij hadden nog wel stem
recht in de volksvergadering. Maar in ruil
voor voedsel en andere eerste levensbehoef
ten verkochten zij hun stem aan de macht
hebbers.
De democratische hervormingen waren
hun doel voorbij gestTeefd. Zij die door de
democratie macht hadden gekregen, gedroe
gen zich als een onderdrukkende klasse. De
volksvergaderingen bleven nog wel bestaan,
maar de senaat maakte meer en meer de
dienst uit.
In het jaar 82 voor Christus kwam de eer
zuchtige Sulla aan de macht. Hij liet zich uit
roepen tot dictator. De senaat werd uitge
breid met een groot aantal leden, die allen af
komstig waren uit aristocratische bevolkings
groepen. De volksvergadering mocht alleen
nog wetten bekrachtigen die de senaat had
uitgevaardigd. Vijftig jaar later, onder Julius
Caesar, werden de laatste restjes van het de
mocratisch staatsbestel opgedoekt.
Daarna moest zelfs de senaat zijn macht
inleveren: Caesar maakte zélf de dienst uit.
Het was gedaan met alle vormen van politie
ke vrijheid. Het symbool voor de verworven
rechten het gebouw op het Forum waar de
verkiezingen werden geregeld werd afge
broken. Het Romeinse Rijk werd voortaan
bestuurd door de keizer, en niemand anders
d&n de keizer.
Middeleeuwen
Pas zón duizend jaar later dook de democra
tie weer op. Dit keer in het Midden-Oosten.
In Baghdad hadden de kaliefen veel van hun
macht moeten inleveren. Het eigenlijke be
stuur lag in de handen van een groep rijke
aristocraten, de emirs. Zij hadden de uitvoe
rende en rechterlijke macht in handen. De
wetgevende macht lag echter bij de burgers,
Als de kaliefen besluiten wilden uitvoeren,
moesten zij niet alleen toestemming vragen
aan de emirs, maar ook aan de vertegen
woordigers van een volksraad.
Beraadslagingen konden weken in beslag
nemen. Gedurende die tijd kon iedere burger
de vorst opzoeken, hem ondervragen en
raadgeven. Deze min of meer democratische
vorm van landsbestuur breidde zich uit naar
Perzië en Afrika. Ongeveer 150 jaar duurde
het voordat rechts radicale stromingen een
eind maakten aan het experiment.
De volgende vorm van democratie ont
stond in het middeleeuwse Engeland. De ko
ningen hadden zich altijd laten adviseren
door een koningsraad, het parlement. Deze
bestond uit een select gezelschap adellijke
heren, die door de koning waren benoemd.
Halverwege de dertiende eeuw stond de ko
ning voor zulke grote problemen, dat hij zich
genoodzaakt voelde ook leden van andere
standen te raadplegen. Zo kregen ook landei
genaars en burgers uit de steden zitting in
het parlement.
In de loop van de veertiende eeuw besloot
men deze groep apart te laten vergaderen. Zij
werden The house of Commons' genoemd,
terwijl de adellijke leden van de oude ko
ningsraad vergaderde in. 'The House of
Lords'. Dit gescheiden systeem bestaat nog
steeds.
Ook in andere landen ontstonden dit soort
parlementen. Iri de loop van de tijd kregen zij j
steeds meer invloed in de politieke besluit-
vorming. In de 17de eeuw echtpr, wilden vor-
sten zoals de Franse koning Lodewijk XIV de
alleenheerschappij. Ook in Engeland werd
het parlement door omkoping en intimidatie
door de koning beheerst. Voor de zoveelste
keer werd medezeggenschap van het volk
terzijde geschoven.
Amerika
Alleen aan de andere kant van de Atlantische
Oceaan vonden democratische denkbeelden
vruchtbare bodem. De koloniën in Amerika
(t^e huidige Verenigde Staten) hadden zich
na hevige strijd onafhankelijk verklaard. De
grondwet, die als basis moest gaan dienen
voor het Amerikaanse recht, ging uit van ge
lijkwaardigheid van alle mensen: iedereen
heeft het recht op leven, vrijheid en geluk.
Elke regering moest zich inzetten om deze
rechten te beschermen. Als een regering zou
falen, mocht zij door het volk worden afgezet
Op 4 juli 1776 werden deze regels officieel
bekrachtigd, en staan sindsdien bekend als
de Onafhankelijkheidsverklaring. De uitvoe
rende macht kwam in handen van een presi
dent, die voor vier jaar wordt gekozen. De
wetgevende macht kwam bij het Congres,
verdeeld in Huis van Afgevaardigden en Se
naat. De rechterlijke macht berustte bij onaf
hankelijke rechters. Het volk kreeg medezeg
genschap door een uitgebreid kiesstelsel. Het
Amerikaanse systeem diende als voorbeeld
voor nieuwe democratische stromingen in
Europa.
In Frankrijk, waar men genoeg had van de
absolute macht van de koning, mondde dat
uit in een gewelddadige opstand: de Franse
Revolutie. Het was deze revolutie die de ex
perimenten van het oude Athene omvormde
tot een nieuw en modem bestel. De Franse
Revolutie zou de basis leggen voor de moder
ne democratie zoals wij die kennen en die op
het punt staat de wereld te veroveren.
