c
De dode neemt 't laatste woord
ZATERDAGS
J V O E G f E I.
Zaterdag 16 november 19°»1
IRENE NIEUWENHUUSE
tervelingen hebben ook na hun
dood talloze mogelijkheden hun
visie dóór te laten klinken. Testa
menten en brieven kennen we al Een zelf
opgestelde rouwadvertentie doet even
vreemd aan, maar verschijnt toch al hier en
daar in de rouwkolommen. Daarnaast wor
den er geregeld bandjes met een boodschap
van de overledene afgedraaid.
Er is echter ook een geheel nieuw ver
schijnsel. De video-clip. Binnenkort voor het
eerst te zien in een Nederlands rouwcen-
trum. Videobedrijf Vidi Vici bv vervaardigt ze.
Momenteel liggen er tien films veilig in Tie
kluis. Jaarlijks worden ze aangepast en weer
geheel up to date gemaakt.
Het zijn voornamelijk boodschappen van
geslaagde zakenmensen, legt de directeur Pe
ter J. Wilke ('ik heb er van mezelf ook één')
van het Rotterdamse bedrijf uit. En die men
sen zijn niet oud, of chronisch ziek, maar
bruisen nog van het leven. De zakenlui zijn
alleen bang dat ze er op een dag tussen uit
zullen knijpen en dat ze dan geen gelegen
heid meer zullen krijgen om hun ultieme
wensen kenbaar te maken. Hartinfarct, ver
keersongeval, een plotselinge dood dat is
hun schrikbeeld.
„be video is een visuele en professionele
uitleg van het testament", vertelt Wilke (53
jaar) over de argumentatie van zijn klanten.
Een trouwreportage laat je volgens de Rotter
dammer toch ook door een professional ma
ken. De film draagt volgens hem bij tot een
beter begrip van het neergeschreven woord
bij de notaris. De videobrief heeft in tegen
stelling tot het testament overigens geen
rechtsgeldigheid. Het laatste visuele beeld is
derhalve geen wet.
Directeuren van middelgrote familiebedrij
ven hebben echter een toenemende behoefte
het één en ander thuis, bij Wilke of op locatie
vast te leggen. Meestal voor de zakenpart
ners. Waar de uitbreiding van de fabriek
moet komen of hoe groot de investering voor
de nieuwste machine mag zijn. Daarnaast
bevatten de opnamen een bemoedigend en
troostend woord voor de naasten, waarmee
volgens Wilke het verwerkingsproces van de
nabestaanden gunstig kan worden beïvloed.
CLAIM
Psycholoog Marc P.H.D. Cleiren (30 jaar) uit
Leiden heeft een andere uitleg. „Enerzijds
denk ik dat deze video's goed gebruikt kun
nen worden voor mensen die zich emotio
neel moeilijk kunnen uiten. Anderzijds heb
ben ze zo een waarborg dat hun boodschap
voor eens en voor altijd goed overkomt." De
yuppen leggen door zo'n filmpje, naar de
mening van de psycholoog wel een enorme
emotionele claim op de nabestaanden.
Qeiren, die verleden week is gepromo
veerd op het onderwerp 'Aanpassing na een
overlijden', denkt dat de nieuwe methode
wel een logisch gevolg is van de bestaande
mogelijkheden. Hij legt er de nadruk op dat
deze nieuwe tendens vooral iets zegt over de
overledenen en door de nabestaanden beslist
niet altijd als troostend zal worden ervaren.
„Ik denk dat er zelfs veel weerstand tegen
komt."
Hij maakt de vergelijking met bepaalde
loyaliteitseisen van stervenden. Beloof me,
vraagt vader op het sterfbed aan zijn zoon,
dat je niet met Marietje zult trouwen. Als Jan
na het overlijden van papa toch met zijn ge
liefde in het huwelijksbootje stapt, kan hij
zich daar behoorlijk schuldig over (blijven)
voelen.
WEERWOORD
Wat is volgens Cleiren nu eigenlijk het nut
van het live aanwezig zijn op je uitvaart? „De
nabestaanden kunnen niets meer terugzeg
gen. De woorden zullen wel eerlijk bedoeld
zijn, maar er is geen weerwoord mogelijk.
Door de situatie heeft de boodschap een
enorme emotionele waarde. En tegelijkertijd
heeft zij geen consequentie meer voor de
overledene. Je neemt als dode echt letterlijk
het allerlaatste woord."
De psycholoog bepleit daarom een zorg
vuldige voorbereiding van de filmvertoning
en raadt aan de prent juist niet tijdens de uit
vaartplechtigheid te vertonen. Hij geeft nabe
staanden ook de raad de video niet te gaan
bekijken.
Het verlies van een naaste is immers één
van. de meest ingrijpende gebeurtenissen
waarmee iemand in zijn leven te maken kan
krijgen. Als we ervan uitgaan dat iedere over
ledene vijf naaste familieleden heeft en er
volgens de statistieken in 1987 meer dan
122.000 personen zijn overleden, dan hebben
jaarlijks een half miljoen mensen te maken
met de dood.
Rouwen om de dode gebeurt de laatste ja
ren steeds minder openlijk, zo heeft recent
onderzoek uitgewezen. De Noordeuropeane-
nen zijn niet gewend uitgebreid de emoties
te tonen. Huilen doen ze thuis. In het open-
Nieuwste trend:
testament
op video
De kist zakt langzaam.
Vioolmuziek klinkt. Ineens
een stem. Zijn stem. De
stem van de overledene.
Hij vertelt over zijn
muziekkeus, over zijn
voorbije leven en dat
treuren niet nodig is. Een
rilling gaat over de ruggen
van de aanwezigen.
Sommigen zijn geschokt,
anderen ontroerd. Is dit
een smakeloze grap of een
allerlaatste poging van de
dode troost te bieden aan
de nabestaanden?
baar zijn ze flink en tonen ze hun emoties zo
min mogelijk. Ze nemen geen rouwperiode
in acht en werkenden gaan meestal weer snel
terug naar hun arbeidsplaats. Ze dragen geen
zwarte kleding, rouwband of rouwsluier
meer. De gordijnen sluiten ze hooguit voor
een paar dagen. De tijd dat plechtige stoeten
door de straten trokken is definitief voorbij.
Geruisloze limousines brengen de doden
veelal naar hun laatste rustplaats. Wie weet
nog hoe en wanneer hij een condoleance-be
zoek moet afleggen?
De directeur van het video-bedrijf: „De
dood is het enige dat vaststaat in het leven.
We weten alleen niet wanneer het gebeurt.
Als mensen ziek worden, hebben ze meestal
tijd en gelegenheid om afscheid te nemen.
Als je dat beseft, dan begrijp je dat dit nieuwe
medium volkomen logisch aansluit bij be
staande mogelijkheden. Zoals we van de gan-
zeveer via de vulpen bij de computer zijn te
rechtgekomen. We vullen, zelfs al gaat het
om een surrogaat, toch ten dele een gat op."
Ook een gat in de markt? „Jazeker, al loopt
het niet storm."
Uitvaartverzorger N.J. Soek (33 jaar) van
Soek Zn. uit Leiden leunt losjes achterover.
De telefoon rinkelt voortdurend. Zijn bedrijf
aan het Levendaal ademt begripvolle zake
lijkheid uit. Hoewel hij tot nu toe niet is ge
confronteerd met bandjes en films, denkt hij
dat een dergelijke ontwikkeling niet tegen is
te houden. Per jaar verzorgt hij in Leiden,
Leiderdorp en Koudekerk aan den Rijn zo'n
250 uitvaarten. „We streven naar perfectie.
Als ik een verzoek zou krijgen om zo'n band
je of film af te draaien, zou ik daar uiterst
voorzichtig mee omgaan."
Soek ('ik héb een prachtig, sociaal vak')
houdt van decorum en stijl. „Een begrafenis
heeft nooit overbodige franje." De klant kan
bij Soek wel kiezen uit bepaalde mogelijkhe
den en overal hangt uiteraard een prijskaartje
aan. Hij zegt, uiterst gedreven: „Een uitvaart
verzorgen doe je voor de familie meestal
maar één keer en het moet altijd goed gaan.
Je rijdt de kist niet op een karretje de kerk uit:
je draagt een overledene de kerk uit. Een
goed verlopende begrafenis is verschrikkelijk
belangrijk om een rouwproces te verwerken.
Niet voor die dag, maar voor het hele leven.
Alle gebeurtenissen van die dag blijven han
gen."
Daartegenover staat dat rouwrituelen ver
anderen. Volgens psycholoog Cleiren is hun
functie in de loop der eeuwen echter dezelfde
gebleven. Zij dienen ervoor om de nabe
staanden te doordringen van de nieuwe si
tuatie en kunnen er zo toe bijdragen het ver
driet draaglijker te maken. In vroegere tijden
was het vooral de familie die bepaalde hoe
een begrafenis zou verlopen. Tegenwoordig
nemen vrienden soms die positie over. Door
dat religies wegvallen worden eveneens an
dere beslissingen gevraagd van de nabe
staanden. De dominee en pastoor worden
steeds meer vervangen door mensen van het
Humanistische Verbond of door een familie
lid of vriend die 'het mooi kan zeggen'.
OPBAREN
Het opbaren is een ritueel dat weer een
beetje terugkomt. Soek toont in zijn rouw-
centrum een grote koelingsplaat. Eenvoudig
te bedienen en overal te plaatsen. Hierdoor is
het mogelijk dat doden thuis beter gekoeld
kunnen worden. Daardoor kunnen ze ge
makkelijker dan voorheen in de huiselijke
kring worden opgebaard. Volgens Soek een
gebruik dat door de moderne techniek in ere
kan worden hersteld. „Je kunt dan veel inten
ser afscheid nemen."
Psycholoog Cleiren heeft eenzelfde me
ning. „Als je het idee kunt verdragen, moet je
het zeker doen. Het geeft de nabestaanden
gelegenheid op hun eigen moment afscheid
te nemen. Mensen praten vaak met de over
ledenen. Het helpt ze absoluut." Immers het
overlijden staat vast, de manier waarop het
wordt verwerkt is ongewis.
Het is overigens heel wisselend hoe nabe
staanden hun verdriet verwerken. Volwassen
kinderen die hun ouders verliezen, zijn de
minst kwetsbare groep. Na enige maanden
zijn ze over het algemeen de schok aardig te
boven. Onder de nabestaanden is echter een
grote groep die nauwelijks herstelt. Moeders
van overleden kinderen komen volgens het
promotieonderzoek van Cleiren vrijwel niet
over hun verdriet heen. Ze herstellen maar
ten dele en blijven lange tijd ernstige proble
men vertonen in het psychisch, sociaal en
lichamelijk functioneren. Ook zussen van
overledenen hebben het later nog onver
wacht zwaar en herstellen moeizaam in het
rouwproces.
Een ding staat vast. Het leven van de direc
te nabestaanden verandert ingrijpend: het
wordt nooit meer als voorheen. Maar de
band die de nabestaande met de overledene
had, bepaalt de mate van verdriet. Als ie
mand zijn 'ziel en zaligheid' geheel in de
overledene had gelegd, is het heel moeilijk
om na de begrafenis weer een min of meer
normaal leven op te bouwen. Een enkele keer
komt het echter voor dat de waarde van het
leven voor de nabestaande toeneemt. Bij
voorbeeld als de naasten zich fysiek en psy
chisch jaren voor de ander hebben ingezet,
kan het overlijden los van het verdriet er
over zelfs een opluchting zijn.
DELICAAT
Het weggjijden van de kist in de crematoria
of het zakken van de kist op een begraaf
plaats is voor de nabestaanden veelal een
moeilijk moment. Hier en daar is het zelfs
een omstreden zaak. In 1987 werd het in een
middelgrote stad in het katholieke zuiden
zelfs verboden de kist tot in de diepte van de
groeve te laten zakken. Tijdens een rouw-
plechtigheid was iemand door deze hande
ling te hard gaan huilen. Het gemeentebe
stuur wilde dit soort 'pijnlijke' tonelen verder
vermijden en veranderde de gemeenteveror
dening.
Soek: „Ik leg de mensen drie mogelijkhe
den voor. De kist laten staan maar dan
hebben veel nabestaanden het gevoel dat ze
niet echt afscheid hebben genomen. Zakken
tot het maaiveld heeft het voordeel dat de be-
grafenisgasten de kist tot het einde van de
plechtigheid kunnen zien. Wanneer de kist
tot de bodem van het graf daalt, geeft dat
vaak veel emoties. Ze is dan niet meer voor
iedereen zichtbaar. In de praktijk reageren
mensen heel verschillend op dit zo belangrij
ke onderdeel van de uitvaart. Ik raad ieder
een altijd aan daar van te voren goed over na
te denken. Zodat het gebeurt zoals men dat
zelf wenst"
DRINGEN
Was het vroeger gebruikelijk dat rouwproces
sen dagen duurden, vandaag de dag bewij
zen 'we' in een half uurtje onze doden de
laatste eer. In de crematoria staat meestal de
volgende stoet al te dringen. Tegen bijbeta
ling is er een half uurtje extra te bedingen.
Volgens psycholoog Cleiren is ook die tijdsli
miet absoluut onvoldoende om een sterven
te verwerken. „Maar het verlies dringt zelden
echt door tijdens de begrafenis of crematie.
Soms gebeurt dat een minuut vóór het over
lijden, soms een jaar erna. De dag van het
overlijden tot en met de uitvaart trekken
meestal als een mist aan de directe nabe
staanden voorbij."
Is de video-clip nu het nieuwste rouwritu-
eel en inderdaad een logisch gevolg van be
staande ontwikkelingen? Te vergelijken mis
schien met de in Amerika wijd verbreide ge
woonte om overledenen zo goed en zo mooi
mogelijk in hun vertrouwde omgeving ge
mummificeerd neer te zetten. Oma breiend
in de luie stoel bij het raam en de directeur
met een dikke sigaar in zijn mond achter zijn
bureau.
Psycholoog Cleiren tot slot: „De dood is
voor de eigenaars van een videofilm een
spelbreker. In zekere zin is dat een normaal
verschijnsel, want veel mensen ervaren de
dood tegenwoordig vaak als iets oncontro
leerbaars. Vroeger overkwam je meer. Ge
boorte, ziekte en dood werden als natuurver
schijnsel meer geaccepteerd. Wij kunnen er
veel minder mee, omdat veel zaken wel be
heersbaar zijn. De dokters verliezen immers
het gevecht, zij delven het onderspit. Wij wil
len meer controle en ervaren de dood als een
mislukking. Maar een ding is zeker wat de
dood betreft: van uitstel komt nooit afstel."
