WETENSCHAP
Vliegje krijgt
Uitstel moet Europese ruimtevaart redden
zenuwen van
onderzoekers
Onderzoek borstkanker
in Nederland optimaal
Dinsdag 12 november 1991 071-161400 Redactie: BRAM VAN LEEUWEN EN HANS SONDERS Eindredactie: HANS SONDERS Vormgeving: SIMON DE GRAAF
Menstruatie-
klachten ook
weg met neppil
UTRECHT» ANP
Vrouwen hebben vooraf
gaand aan de menstruatie
nogal eens klachten. De
voornaamste zijn pijnlijk ge
spannen borsten, opgebla
zen gevoel, stemmingswisse
lingen, prikkelbaarheid en
eetbuien. Het verschijnsel
wordt premenstrueel syn
droom (PMS) genoemd.
Gynaecoloog J. Schagen
van Leeuwen behandelde
een groep vanm die vrouwen
met medicijnen en met nep-
pillen. Bij 94 procent verdwe
nen de klachten voor langere
tijd. Verrassend was dat dit
ook gebeurde bij de-vrouwen
die - zonder dat arts en zijzelf
het wisten - neppillen kre
gen.
Daaruit concludeert de gy
naecoloog dat er waarschijn
lijk geen samenhang bestaat
tussen de klachten en hor
monale veranderingen. Hij
toonde verder aan dat PMS-
vrouwen een verhoogde
melatonine-spiegel bezitten.
Dit stofje in de hersenen
heeft ingoed op de eirijping
en speelt een rol bij stem
mingen.
De gyneacoloog adviseert
vrouwen in de dagen voor de
menstruatie geregeld te le
ven, niet teveel koffie, drank
of sigaretten te gebruiken en
geen moeilijke (sollicitatie
gesprekken te houden. Flink
sporten kan ook helpen.
Tsjechen bieden Nederland otters aan
Het Tsjechische Instituut voor Natuurbescherming heeft Neder
land enkele wilde otters aangeboden voor een fok-programma.
In Nederland zijn otters sinds enkele jaren uitgestorven. De wil
de otters komen uit een gebied bij Trebon. Commerciële vis-
kwekers willen de otters daar afschieten, maar natuurbescher
mers hebben dat kunnen voorkomen. Zij willen otters vangen
en elders uitzetten. In het Groningse Haren is een tijdelijk otter
station. Daar wonen twee otters die voor nakomelingen moeten
zorgen. Tot nu toe is dat echter nog niet gelukt.
Airco in auto slecht voor milieu
Het groeiend aantal auto's met airconditioning, vooral in de
duurdere klasse, betekent een extra aanslag op het milieu. Vol
gens de Münchener Autoklub wordt door de auto's met airco
jaarlijks 1500 ton chloor-fluor-koolwaterstof (cfk's) verbruikt.
Cfk's zijn erg schadelijk voor de ozonlaag. Daar komt nog eens
bij dat het gebruik van de airco zorgt voor een extra brandstof
verbruik van 1,2 liter per 100 kilometer.
De gegevens komen van de Duitse tegenhanger van de ANWB,
de ADAC. Volgens de ADAC is de meest milieu-vriendelijke ma-
r van autokoeling een lichte kleur. Metingen hebben een ver
schil in temperatuur aangetoond door lichte kleuren, dat kan
oplopen tot 7 graden.
Te weinig scheikunde in vakkenpakket
Er zijn te weinig leerlingen die scheikunde in het vakkenpakket
opnemen. Dit leidt tot problemen bij het werven van goed ge
kwalificeerd personeel in de chemische industrie. Dit zei kamer
voorzitter Deetman bij de opening van de Nationale Excursie-
week Scheikunde bij Unichema in Gouda. Ongeveer 5.000 mid
delbare scholieren nemen er deze week aan deel. De chemische
industrie en de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in
Natuurwetenschappen (NVON) heeft de week opgezet om mid
delbare scholieren actief te laten kennismaken met de mogelijk
heden van scheikunde in 51 chemische bedrijven en 129 labora
toria.
Glucose-sensor voor diabetes-patiënt
Diabetes-patiënten hoeven in de toekomst zelf geen bloed meer
te prikken om hun bloedsuikergehalte te controleren. Zij kun-
dat aflezen van een draagbare glucose-sensor die onder
huids wordt aangebracht. De ontwikkeling van deze sensor
wordt beschreven door drs. F.J. Schmidt die deze week op het
onderzoek promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen.
De glucose-sensor kan twee weken lang onderhuids worden ge
dragen. De patiënt kan hem daarna zelf 'verversen'. Op het sen
sorsysteem is octrooi aangevraagd, maar volgens Schmidt is nog
meer onderzoek nodig voordat het apparaat op de markt komt.
Het Japanse concern Toshiba Corporation heeft dezer dagen de
kleinste elektromotor ter wereld gepresenteerd. De motor kan wor
den gebruikt in toekomstige medische apparatuur. Het nieuwe mini-
motortje heeft een diameter van drie millimeter en is voorzien van
lagers, magneet en spoel. foto ap
NI EU WSLIJ N Speurtocht naar geheugen en leerprocessen
Spoedig besluit over Colwnbus-project
meegaan.
Het Amerikaanse Congres is
enkele weken geleden akkoord
gegaan met de plannen voor
het ruimtestation, al blijft het
probleem dat ieder jaar op
nieuw het budget wordt be
paald. Voor volgend jaar is dat
2,1 miljard dollar. Gezien de be
grotingsproblemen is onder
druk van het Congres flink ge
sleuteld aan het ontwerp.
Volgens sommigen is het aan
gepaste ruimtestation niet goed
bruikbaar meer voor de weten
schap. Farrel spreekt dat tegen.
„Alleen in het oude ontwerp
was alles opgenomen wat mo
gelijk was. Als er dan iets af gaat
is dat een teleurstelling, maar
het station kan later alsnog wor
den uitgebreid. Dan kan er als
nog een platform komen voor
reparaties aan satellieten en dat
als vertrekpunt kan dienen voor
een bemande reis naar Mars.
Echt jammer is dat een zon
nepaneel eraf moest, want
daardoor is een kwart minder
energie beschikbaar.
Succes
Haast net zoveel verwachtingen
van het onderzoek in de ruimte
heeft ESA. „Vandaar dat we ook
een eigen laboratorium willen
hebben, dat los van Freedom
om de aarde draait. Eigenlijk is
dat het meest interessante on
derdeel voor Europa. Om hele
maal zelfstandig te kunnen ope
reren is het nodig dat we daar
zelf onze mensen en materialen
heen kunnen brengen. Vandaar
het Hermes ruimteveer, dat bo
venop een Ariane 5 raket in
Frans Guiana gelanceerd kan
worden", bepleit Reuter.
Tijdens de vorige ministers
conferentie vier jaar geleden
stuitte juist het eigen laborato
rium en de Hermes op weer
stand. Engeland haakte af. „In
middels zitten de andere landen-
nu wel meer op één lijn. Wat
ons betreft heeft het geen zin
Hermes te schrappen. Dan ma-
U heeft ze ongetwijfeld meer dan eens gezien: die kleine,
lastige vliegjes die steeds ten tonele verschijnen als er er
gens fruit ligt te rotten. Zodra er een overrijpe vrucht op
de fruitschaal ligt komen ze, als uit het niets, te voor
schijn. Want fruitvliegen, met de Latijnse naam 'Drosop-
hila', zijn dol op beurs fruit.
Jaarlijks sterven 3.000 vrouwen aan ziekte
UTRECHT
THEO HAERKENS
Het heeft geen zin
vrouwen onder de
50 jaar geregeld te
controleren op
borstkanker. De
kans dat bij die
vrouwen tumoren
worden ontdekt is
daarvoor te klein.
Prof. H. Collette,
verbonden aan de
afdeling epidemio
logie van de Rijks
universiteit Utrecht,
bevestigt daarmee
de bevindingen van
Italiaanse specialis
ten. Zij meent dat
het onderzoek in
ons land het meest
optimale is.
Volgens Collette
heeft het weinig zin
om vrouwen die
nog niet in de over
gang zijn elke 2 jaar
te onderzoeken. De
borst bevat dan nog
voornamelijk klier-
weefsel en weinig
vetweefsel. Met de
leeftijd neemt de
hoeveelheid vet toe
ten koste van het
klierweefsel. Daar
mee stijgt de kans
dat tumoren die
zich ontwikkelen tij
dig worden ontdekt.
Bovendien is de be
strijding dan effec
tiever.
Bij vrouwen die
jonger zijn dan 50
zijn celwoekeringen
lastiger te ontdek
ken en moeilijker te
bestrijden, wat de
effectiviteit van on
derzoek een stuk ge
ringer maakt. Zij
wijst erop dat een
goed onderzoeks-
en behandelings
programma het
sterftecijfer voor
vrouwen vanaf 50
jaar drie keer zo
klein maakt. „Maar
je kunt niet voor 100
procent voorkomen
dat vrouwen Overlij
den aan borstkan
ker".
Nu krijgt iedere
vrouw tussen 50 en
70 elke twee jaar
een oproep voor on
derzoek. Jaarlijks
wordt zo een half
miljoen vrouwen
onderzocht. Elk jaar
sterven er 3.000
vrouwen aan deze
vorm van kanker.
De oorzaak van de
kwaal is nog steeds
niet bekend.
Een tekening
van het toe
komstige in
ternationale
ruimtestation
met de Eu
ropese onder-
zoeksmodule
links voor.
foto nasa
ken we ons weer afhankelijk van
de Amerikanen. In het verleden
lag Amerika al eens dwars bij
het lanceren van Europese sa
tellieten. Dat was de reden om
de Ariane te bouwen. 'Juist onze
eigen raket is de laatste jaren
het grootste succes geworden,
zelfs commercieel. Hermes heb
ben we beslist nodig voor onze
zelfstandigheid", aldus Reuter.
LEIDEN BEN APELDOORN
MEDEWERKER GPD
Op hun beurt zijn onderzoe
kers, met name de specialisten
in de erfelijkheidsleer, weer dol
op de fruitvliegen. Het zijn na
melijk ideale proefdiertjes voor
het erfelijkheidsonderzoek.
Enerzijds omdat hun gemiddel
de leeftijd maar een week of
twee is en anderzijds omdat de
speekselklieren zogeheten reu-
zenchromosomen bevatten
wier kenmerken, de 'genen', ge
makkelijk in kaart zijn te bren
gen.
Onderzoek aan fruitvliegchro
mosomen, dat al bijna een
eeuw oud is, kan dus snel en
betrekkelijk gemakkelijk gebeu
ren en een groot deel van de
huidige kennis rond erfelijkheid
is dan ook aan die minuscule
groene licht voor verder onder
zoek, maar een eindoordeel
volgt deze maand in München.
Het programma voor de Eu
ropese ruimtevaart wordt over
een langere periode uitge
smeerd. Alleen zo is het voor de
krap bij kas zittende Europese
regeringen mogelijk onder
zoekslaboratoria in de ruimte te
brengen en het ruimteveer Her
mes te bouwen.
Uitstel voor de Europese bij
drage aan het permanent be
mande IJSA-ruimtestation
Freedom is onmogelijk. Met
een Amerikaanse Shuttle wordt
het Europese laboratorium in
1998 in de ruimte gebracht en
gekoppeld aan de Amerikaanse
delen van het station. Tegen die
tijd moet ook het Polar Platform
voor aardobservatie omhoog.
Een eigen Europees laborato
rium, los van Freedom, wordt
met 5 jaar uitgesteld tot 2003.
En het ruimteveer Hermes
wordt uitgesteld tot 2004.
Dat gaat de Europese ruimte
vaartorganisatie ESA half no
vember voorstellen aan de mi
nisters van de 13 deelnemende
landen. Vier jaar geleden gaven
de ministers in Den Haag het
Het Europese ruimteveer Hermes terwijl het te
rugkeert in de dampkring. foto nasa
Technisch mogelijk
Tijdens de onlangs gehouden
ruimtevaartconferentie in het
Canadese Montreal pronkten de
ESA en de industrie al trots met
de plannen. „Technisch gezien
is het allemaal mogelijk. Alleen
politiek wordt het nog een pro
bleem. De belangrijkste finan
ciers, Duitsland, Frankrijk en
Italië, kunnen de benodigde
miljarden niet vrijmaken. Eén
goedkoper programma of on
derdelen schrappen is onmoge
lijk: het is één samenhangend
geheel. Vandaar dat we het heb
ben uitgesmeerd over een lan
gere tijd, al wordt het totaal be
drag daarmee uiteindelijk wel
hoger", geeft K.E. Reuter van
ESA toe. Hij is er van overtuigd
dat de ministers het Columbus-
project niet zullen schrappen.
„Technisch gesproken is het
nog mogelijk dat Europa af
haakt wat betreft hun bijdrage
aan het Space Station Freedom.
Maar Europa verspeelt dan wel
haar geloofwaardigheid en is in
de toekomst samenwerking op
Tuimtevaartge-
bied niet meer
mogelijk", waar
schuwt Claudia
Farrel van NASA.
Het ruimtesta
tion bestaat uit
vier modules. De
Amerikanen leve
ren een laborato
rium en het on
derkomen voor
de astronauten.
De Japanners en
de Europeanen
ieder een eigen
laboratorium. De
onderdelen wor
den met 17
Shuttlevluchten
in de ruimte ge
bracht tussen
1995 en 2000.
Het station moet
zeker 30 jaar
fruitliefhebbertjes te danken.
Neurobiologies zeg maar: 'ze-
nuwspecialisten', hebben in
middels ontdekt dat 'Drosophi-
la' ook heel goed gebruikt kan
worden voor speurtochten naar
de feitelijke biochemische oor
zaken van het (aan) leerproces
en het fenomeen 'geheugen'.
Men wil proberen meer duide
lijkheid in het tot stand komen
van die processen te verkrijgen
door in het erfelijkheidsmateri
aal van de vliegjes te zoeken
naar bepaalde rangschikkingen
van genen die (misschien) ver
band houden met Teren en ont
houden'.
Stroomstoot
De 'onderwijslokalen' van de
vliegjes zijn gehuisvest in onder
meer het Cold Spring Harbor
Laboratorium (CSL) van de
De kop van een fruitvlieg gefotografeerd door een elektronenmicroscoop. De wezentjes hebben het erfelijk
heidsonderzoek geweldig vooruit geholpen. foto cpd
Amerikaanse Brandeis-universi
teit. Het gaat er in de forse rea
geerbuizen, voorzien van de no
dige 'draden en buisjes', be
paald niet zachtzinnig toe. Zo
wordt een verzameling vliegjes
onder meer aangeleerd dat aan
een bepaalde geur en/of gas
een al dan niet onaangenaam
iets, een stroomstoot bijvoor
beeld, verbonden is en na dat
experiment wordt nagegaan
hoe lang de vliegjes dat kunnen
onthouden.
Wat men met de experimen
ten onder meer hoopt te berei
ken is één of meerdere genen
aan te wijzen of te kunnen af
zonderen die duidelijk in ver
band staan met 'stukjes' geheu
gen of vaardigheid om iets aan
te leren. Daarmee zou de moge
lijkheid ontstaan stukjes van het
DNA-molecuul, de 'blauwdruk'
van al het leven op aarde, met
bepaalde eigenschappen (bij
voorbeeld bepalend voor de
kleur van de ogen of intelligen
tie) via genetisch 'plak-en-knip-
werk' in dergelijke genen in te
bouwen. Deze vorm van geneti
sche manipulatie zou de mens
in staat stellen de processen van
aanleren en onthouden ingrij
pend te beïnvloeden.
Bijna 70 procent van de firuit-
vliegjes onthoudt gedurende
minstens een dag dat je bij een
bepaalde geur maar beter uit de
buurt kunt blijven om geen op-
tater op te lopen. Er zijn zelfs
uitschieters van vier dagen.
Maar dan is hun geheugen weer
even Teeg' als tevoren en begint
de potpourri van ruiken en
schrikken op de maat van spe
ciaal ontwikkelde software weer
van voren af aan. En dat alles
omdat wij maar niet begrijpen
hoe begrijpen, aanleren en ont
houden precies tot stand komt.
LEZERS SCHRIJVEN
Ozonlaag
Op 29 oktober jl. heeft u een stuk in de
krant geschreven over de afbraak van de
ozonlaag. Niet vermeld is, dat de U.S.
kort geleden een commissie heeft be
noemd voor onderzoek en hiervoor 50
millioen dollar heeft uitgetrokken. Daar
om wil ik graag wat dieper op deze ma
terie ingaan.
Ozon 03 wordt door de aarde zelf ge
produceerd en bestaat uit zuurstofato
men, waarvan er zich steeds 3 verbinden
tot een ozonmolecule. Zuurstof, dus ook
ozon, is een voorwaarde voor leven. Alles
wat leeft verbruikt zuurstof voor het on
derhouden van de verbranding in het li
chaam samen met de.voeding, waardoor
warmte en groei in stand blijven. Ook
motoren verbruiken zuurstof samen met
hun brandstof in alle mechanische voer
tuigen.
Nu zijn er echter nog nooit motoren ge
maakt met een rendement van 100 pro
cent. Uit de uitlaatpijpen van alle moto
ren komen daarom ook altijd brandstof-
resten vrij die ongebruikt de lucht in
gaan. Deze resten verbinden zich in de
atmosfeer met zuurstof. Ook de zoge
naamde C.F.K.-gassen (spuitbussen) is
een brandstof die zich in de atmosfeer
met zuurstof verbindt.
Dit alles vindt plaats terwijl de bossen op
grote schaal worden vernietigd, zodat de
zuurstofproduktie afneemt. Hierdoor
krijgen we een zuurstofarme atmosfeer,
die minder in staat is de ozonlaag te on
derhouden.
Dit alles speelt zich af in de onderste 12
km van onze atmosfeer, waar zich ook
de wolkenmassa's bevinden, die door
middel van neerslag veel brandstofdeel
tjes terugvoeren naar de aarde. Verbran
ding vindt dus plaats door 3 zaken, na
melijk brandstof, zuurstof en warmte.
Veel gevaarlijker voor de ozonlaag is ech
ter datgene, wat plaatsvindt boven de 12
tot 13 km van het aardoppervlak; daar
vinden we de stratosfeerkruisers en de
ruimtevaartraketten. Ook deze grote
transportvliegtuigen en raketten hebben
motoren met onvolledige verbranding.
De laatste, de raketten, moeten de ozon
laag passeren om de gewenste baan om
de aarde te bereiken. Zij zijn degenen die
met hun vuurstaart en brandstofresten
de ozonlaag gebruiken, waardoor tussen
de 20 en 40 Ion hoogte de vuurstaart gro
ter wordt. Zij schieten dus als het ware
daarbij gaten in de ozonlaag.
Alle bases waar vandaan deze raketten
vertrekken, vinden we in een brede
strook aan weerszijden van de evenaar,
omdat de draaisnelheid van de aarde
daar het grootst is. Deze grote draaisnel
heid, die afneemt naar de polen tot nul,
is tegelijk oorzaak dat de ingeschoten ga
ten direct dichtvloeien. Ter bescherming
van de ozonlaag zouden de motoren tus
sen 15 en 45 km hoogte, afgezet moeten
worden wil niet de hele wereld op zeker
moment de rekening gepresenteerd krij
gen, zoals nu de grote gaten aan de po
len reeds laten zien.
F. Terol
Van Nesstraat 53,
Haarlem
