'Rembrandt
blijft een reus,
'Ik houd zoo van het Mauritshuis'
i'inbrandt
SCHILDER, TEKENAAR EN ETSER
De titel van de tentoonstelling in
het Rijksmuseum zegt het al:
Rembrandt, de Meester en zijn
Werkplaats'. Het was in de 17e eeuw voor
een gewaardeerde schilder niet ongewoon
er een groot atelier op na te houden, waar
hij enerzijds zijn leerlingen opleidde en an
derzijds door hen geholpen werd bij de ate-
lierproduktie.
Arnold Houbraken vermeldt in 'De groote
schouburgh der Nederlantsche kunstschil
ders en schilderessen' uit 1718, dat veel
leerlingen naar het atelier van Rembrandt
trokken om Rembrandts wijze van schilde
ren te leren. Houbraken schrijft bovendien
dat hun werk zo sterk op dat van Rem
brandt leek dat er wel eens verwarring ont
stond.
Het lijkt in onze tijd, waarin de originaliteit
en de verering van de persoonlijkheid van
de kunstenaar van zo'n groot belang is,
vreemd dat meesters hun stijl aan leerlin
gen opdrongen of zelfs gezamenlijk aan de
zelfde schilderijen werkten zonder zich te
bekommeren om eventuele verwarring.
Maar dit was niet ongewoon in de 17e
Deze bewering wordt gestaafd door een
in 1651 uitgevaardigde Gilderegeling in
Utrecht die meesters uitdrukkelijk verbood
'enige personen van binnen of buiten de
stad als discipelen of assistenten te hebben
of te werk te stellen die niet in hun stijl (die
van de meester) werken of die met hun ei
gen naam signeren'. Kortom, de leerlingen
vervaardigden in de ateliers werk waar hun
eigen naam niet onder mocht prijken. Wel
waren zij bevoegd om het werk met de
handtekening van de meester te signeren.
Hierdoor vervaagde in het atelier het ver
schil tussen een 'principieel' (origineel)
schilderij en een schilderij 'naer Rem
brandt'.
De tentoonstelling 'Rembrandt, de Mees
ter en zijn Werkplaats' in het Rijksmuseum
is dus meer dan een eerbetoon aan Neer-
lands grootste schilder aan wie na 1969
geen overzichtstentoonstelling meer is ge
wijd.
zij het een andere
dan wij dachten
In 1675 schrijft de schilder en schrijver
Joachim Sandrart over Rembrandt dat hij
'zijn woning in Amsterdam met welhaast
ontelbare voorname kinderen tot
onderwijs en opleiding (had) gevuld'.
Dit beeld van Rembrandt als de schilder
in zijn atelier lijkt de leidende draad in
de verschillende tentoonstellingen die
volgende maand beginnen. De
onderzoeken van onder meer het
Rembrandt Research Project hebben ons
de keuken van Rembrandt ingetrokken,
op zoek naar de inhoud van de potten en
pannen. Maar ook op zoek naar wie op
welk moment de penseel op het doek of
paneel plaatste.
De roof van Ganymedes. Geschilderd door Rembrandt in 1635. In het bezit van de Staatliche
Kunstsammlungen, Gemaldegalerie Alte Meister in Dresden. In bruikleen afgestaan aan het
Rijksmuseum in Amsterdam. fotc
keningen (los van elkaar gepresenteerd) die
vroeger als echte Rembrandts werden be
schouwd, maar eigenlijk werk van zijn leer
lingen waren, worden gepresenteerd naast
gesigneerde werken van die leerlingen. Zo
kan de bezoeker zien hoe de nieuwe toe
schrijvingen tot stand zijn gekomen en de
overeenkomsten en verschillen tussen
Rembrandt en zijn belangrijkste leerlingen
bestuderen.
Het museum heeft eigenlijk twee ten
toonstellingen ineen: een tentoonstelling
met topstukken die anno 1991 algemeen
aanvaard zijn als authentieke werken van
Rembrandt èn een tentoonstelling met wer
ken van zijn leerlingen die eerder aan de
meester werden toegeschreven. Dit tweede
deel laat het concrete resultaat van alle on
derzoeken zien en maakt de tentoonstelling
tot een heel bijzondere. Schilderijen en te-
Want wat wordt nu eind twintigste eeuw
onder een Rembrandt verstaan? Als zijn
leerlingen zo bedreven waren in het imite
ren van zijn werk dat ze ons eeuwen lang
op het verkeerde been hebben gezet, wat is
er dan zo bijzonder aan een echte Rem
brandt? Waarin onderscheidt zich de mees
ter? De antwoorden op deze vragen zijn on
der meer te vinden in de catalogustekst van
Ernst van de Wetering, de spil van het Rem
brandt Research Project. Hij haalt de schil
der Gerard de Lairesse aan die Rembrandts
techniek 'kladdery' noemde, schilderijen
waarbij 'het sap gelyk drek langs het stuk
neer loope'. De hedendaagse onderzoekers
spreken liever van de ongewoon sterke dif
ferentiatie in de behandeling van de verf: de
kunst van Rembrandt om met enkele
schijnbaar nonchalante penseelstreken stof
tot uitdrukking te brengen; niet alleen door
kleur, maar ook door structuur- en reliëf
mogelijkheden. Daarin is hij in de 17e eeuw
een eenling en ongeëvenaard. De tentoon
stelling in het Rijksmuseum levert de bewij-
In samenwerking met de National Gallery
in Londen en de Gemaldegalerie uit Berlijn
heeft het Rijksmuseum een tentoonstelling
samengesteld die 50 van de beste schilderij
en, 80 tekeningen en etsen van Rembrandt
en circa 50 werken van leerlingen omvat uit
meer dan 40 internationale verzamelingen.
De nieuwe en gewaagde opzet van deze
overzichtstentoonstelling, die direct uit de
huidige wetenschappelijke onderzoeken
vloeit, bewijst de uitspraak van Rijksmuse
um directeur Henk van Os: Rembrandt
blijft een reus, zij het een andere dan we
dachten te kennen'.
NICOLE ROEPERS
Rijksmuseum Amsterdam: Rembrandt, de
Meester en zijn Werkplaats.
Schilderijen: 4 december t/m 1 maart. Te
keningen: 4 december t/m 19 januari.
Open: dagelijks 10.00 - 20.00 uur. Nieuw
jaarsdag gesloten.
Verkoop kaarten voornamelijk via voor
verkoop (er is slechts een zeer beperkt
aantal kaarten verkrijgbaar in de dagver
koop, voorverkoop wordt daarom sterk
aangeraden).
Voor reserveringen: Rembrandt Research
Centre, Postbus 404, 2260 AK Leidschen-
dam, tel. 070-3175454. Of bij de balie van
de VW bespreekbureaus.
Prijs toegangskaarten: 20,-.
Catalogus in twee delen: schilderijen (met
inleidingen van o.a. Prof. E. v.d. Wetering
en Prof. J. Bruyn) en tekeningen (met in
leidingen door o.a. Peter Schatborn), ill.
Abraham Bredius (1855 - 1946) was
kunstkenner, verzamelaar en gedurende
twintig jaar directeur van het Mauritshuis
in Den Haag. In zijn tijd genoot hij grote
faam als Rembrandtkenner bij uitstek.
Een schilderij dat door Bredius als een
echte Rembrandt (h)erkend was, steeg
onmiddellijk in waarde. Zelf kocht hij
Rembrandts 'Saul en David'na de
Rembrandttentoonstelling van 1898 in
Amsterdam voor 100.000 gulden. Om
het werk te kopen deed hij, hoewel hij
zeer bemiddeld was, zijn rijtuig met
koetsier van de hand. Enkele jaren later,
in 1903 bood een Amerikaanse
miljardair voor ditzelfde schilderij
anderhalf miljoen!
Vandaag de dag is de naam van Bredius
nog steeds verbonden met Rembrandt.
Bij het onderzoek naar de echtheid van
aan Rembrandt toegeschreven werken
(Rembrandt Research Project) baseren
wetenschappers zich op de catalogus
van Bredius uit 1935.
Bredius als Rembrandtkenner en museumdirecteur
'Saul en David', Bredius kocht deze Rembrandt in 1898 en moest er zijn rijtuig voor verkopen. Nu siert een afbeelding er
van de omslag van de catalogus van het Mauritshuis. foto mauritshuis
In aansluiting op de grote Rembrandt
tentoonstelling in het Rijksmuseum in
Amsterdam en de expositie 'Rem
brandt en Lievens - een jong en edel schil
dersduo' in de Lakenhal in Leiden organi
seert het Haagse Mauritshuis vanaf 30 no
vember aanstaande tot en met 1 maart van
het volgende jaar onder de titel 'Bredius,
Rembrandt en het Mauritshuis!!!' een ten
toonstelling die de verdiensten van
Abraham Bredius als kunstkenner, Rem-
brandtspecialist en museumdirecteur be
licht. Bredius was van 1889 tot 1909 direc
teur van het Mauritshuis. In deze functie
heeft hij veel voor het museum betekend.
Hij breidde de collectie uit met belangrijke
aankopen en bruiklenen en verrijkte het
museum met schilderijen uft zijn privé-ver-
zameling die hij na zijn dood in de vorm
van een legaat aan het museum schonk.
Studie
Bredius was een van de eerste Nederlanders
die een diepgaande studie maakte van de
Nederlandse (17de eeuwse) kpnst. Bij zijn
onderzoek maakte hij veelvuldig gebruik
van archieven, hetgeen veel navolging zou
vinden.
Hij reisde veel en door het bekijken van
buitenlandse collecties deed hij grondige
kennis op van de Nederlandse kunst. Op
basis van zijn kennis en kennerschap kon
hij toeschrijvingen doen aan bijvoorbeeld
Rembrandt. In zijn huis aan de Haagse
Prinsengracht hield hij regelmatig spreek-
die (zoals nu nog in het
televisieprogramma Kunst of Kitsch) wilden
weten of zij misschien in het bezit waren
van een meesterwerk. Bij een van deze gele
genheden ontdekte Bredius de 'Androme-
da' van Rembrandt. De vermaardheid van
de Rembrandtkenner Bredius leidde tot een
spotprent van Th. van Hoytema uit 1893
waarin hij afgeschilderd wordt als een do
minee die zijn zegen niet aan onechte schil
derijen kan geven.
Samen met de stukken die Bredius voor
het Mauritshuis verwierf en de schilderijen
uit zijn nalatenschap, bevat de collectie van
het museum dertien aan Rembrandt toege
schreven werken, waaronder 'Zelfportret
met halsberg' en 'Late zelfportret', die beide
op de tentoonstelling in Amsterdam te zien
zijn. Tijdens de expositie in het Mauritshuis
zullen in de Rembrandtzaal en enkele aan
grenzende zalen op de eerste verdieping
van het museum voornamelijk schilderijen,
35 aankopen en 26 legaatstukken van Bre
dius te zien zijn.
Naast werk dat permanent geëxposeerd
is, zoals de schilderijen van Rembrandt,
verlaten stukken van minder bekende
meesters tijdelijk het depot, waar zij wegens
ruimtegebrek worden bewaard.
Dankzij Bredius telt de collectie van het
Mauritshuis vier schilderijen van Rem
brandt meer. Als directeur kocht hij onder
andere 'Studie van een oude man' en 'La
chende man' aan. Voor Bredius zelf was
'Saul en David' het topstuk en het is ook om
deze reden dat het schilderij - zijn lieve
lingswerk - de omslag van de catalogus
siert. Het bij de tentoonstelling behorende
boek is rijk geïllustreerd (naast 90 zwart-wit
foto's, ook 31 afbeeldingen in kleur) en be
vat behalve het catalogusgedeelte een serie
essays. De catalogus kost 35 gulden.
NANCY STOOP
Expositie "Bredius, Rembrandt en het
Mauritshuis!!!"
Te zien: Mauritshuis, Korte Vijverberg 8,
Den Haag. 30 november 1991 t/m 1 maart
1992. Openingstijden: di. t/m za. van
10.00 - 17.00 uur. Zo. en feestdagen van
11.00 - 17.00 uur. Toegangsprijzen: f. 6,50,
f. 5,00, Museumjaarkaart.Incl. bezoek Mu
seum Bredius, I^nge Vijverberg 14, Den
Haag: f. 7,00, f. 5,00, MuseumjaarkaarL
Openingstijden: di. t/m zo. van 12.00 -
17.00 uur.
Het Leidse schilder- en
tekengenootschap Ars Aemula
Naturae organiseert gedurende
de Rembrandt-exposities zélf
een tentoonstelling, waarop
werk van leden te zien zal zijn.
De 'Ars-leden' kregen de
opdracht zich in hun werk te
laten inspireren door de
meesterschilder en de titel van
de expositie luidt dan ook
'Door Rembrandt geleid
Engel'.
Een niet zo gemakkelijk thema,
want hoe i>erbind je een
hedendaags werk met dat i>an
de beroemde meester? In de
loop der eeuwen hebben veel
schilders zich door Rembrandt
laten inspireren, hem al of niet
natuurgetrouw nageschilderd.
Ger van Elk bijvoorbeeld heeft
tijdens het maken van zijn "The
Western Stylemasters'duidelijk
'De Staalmeesters' voor ogen
gehad. Dat blijkt uitzijn
kleurkeuze, uitzijn
clair/obscur-effect.
De opdracht aan de leden van
Ars was echter van beperkter
aardL* er werden onderwerpen
uit de werken van Rembrandt
gepikt waaruit men een keuze
kon maken: een bedelaar, een
engel, een oude man, een
naaktfiguur, maar ook een
boerderij of een molen. Daarbij
moest men wel het aspect
licht/donker in de gaten
houden, want Rembrandt was
daar immers een meester in. De
durfals mochten zich zelfs aan
een zelfportret wagen. Want
was Rembrandt in veel van zijn
werken zelf niet een liefhebber
van zijn eigen gelaat?
Hoe de Ars-expositie er uit zal
zien is nog eventjes in nevelen
gehuld. Op 6 december wordt
de tentoonstelling geopend en
is het resultaat van de
worsteling met de materie te
De expositie 'Door Rembrandt
geleid' is tot 1 februari geopend
op dinsdag en donderdag van
10-12 uur, op zaterdag en
zondag van 13-16 uur. Ars
Aemula Naturae is gevestigd
aan de Pieterskerkgracht 9.
