'Wetenschap
verhult ware
Rembrandt'
7* m brand I
'Op veilingen wordt veel
rotzooi duur verkocht'
5T
SCHILDER, TEKENAAR EN ETSER
Het bordje op het huis van Nigel
Konstam aan het statige Lon-
dense Norland Square laat niets
te raden over: 'Save Rembrandt from the
scientists' staat er boven zijn bel. Het werk
van Rembrandt behoeden voor de weten
schappelijke onderzoekers die sinds het be
gin van deze eeuw tal van tekeningen en
schilderijen hebben afgewezen, dat is het
doel van de Britse beeldhouwer die overi
gens het grootste deel van het jaar in Italië
verblijft.
Konstams strijd richt zich vooral tegen de
conclusies van de Amsterdamse Rembrandt
Research Group, die via zeer geavanceerde
methoden het werk van Rembrandt onder
zoekt. Veel eerst aan Rembrandt toege
schreven tekeningen en schilderijen zijn
door deze groep in groten getale afgewezen.
De slechte technische kwaliteit ervan
bracht de wetenschappers tot de conclusie
dat het om werk door zijn leerlingen gaat.
Al veertien jaar bestrijdt Konstam die
zienswijze. Maar serieus wordt hij niet ge
nomen. De essentie van de controverse tus
sen kunsthistorici en kunstenaar Konstam
is de vraag of Rembrandt nu wèl of geen
modellen voor zijn tekeningen gebruikte.
„Nee", zeggen de kunsthistorici, „Rem
brandt tekende alles uit zijn hoofd. In zijn
fantasie creëerde hij taferelen die hij op pa
pier zette."
Konstam daarentegen beweert dat de
schilder wel degelijk gebruik maakte van
modellen. Maar aangezien de Hollandse
zuinigheid ook in huize Van Rijn had toege
slagen, had hij een foefje verzonnen om
met weinig modellen toch grote taferelen te
componeren. „Daarvoor gebruikte hij spie
gels. Hij zette zijn modellen er in een be
paalde pose voor en tekende model en
spiegelbeeld als groep. Vandaar ook dat er
perspectivische onzuiverheden in de teke
ningen zitten", aldus Konstam.
Maquettes
Om in het gevecht met de onderzoekers
zijn zienswijze te bewijzen, heeft Konstam
'halve' tekeningen van Rembrandt nage-
boetseerd en er vervolgens een spiegel ach
ter gezet. Het resultaat is opzienbarend. Zo
is Rembrandts tekening van vier musici, al
dus Konstam, met behulp van twee model
len gemaakt. Hij zette die met blaasinstru
menten in de hand voor een spiegel, en te
kende de twee als een groep van vier. „Als
je naar de tekening kijkt, zie je dat geen van
de modellen precies wist hoe hij zo'n in
strument moest vasthouden. De eerste
houdt zijn handen te dicht bij het mond
stuk, de tweede heeft de fluit de verkeerde
kant op, maar de derde is een spiegelbeeld
Britse beeldhouwer Nigel Konstam:
De Britse beeldbouwer Nigel Konstam met een door hem vervaardigde kop van de Duitse diri
gent Otto Klimperen rrAls Rembrandts meesterschap keldert, dan kun je de hele schilderkunst in
twijfel trekken foto lydia van der meer
en daardoor correct. Het vierde instrument
reflecteert het eerste zeer nauwgezet. Het
enige wat Rembrandt heeft gedaan om zijn
foefje te verhullen was om de derde figuur
een paar veren op zijn hoofd te zetten, zo
dat het net lijkt of er vier afzonderlijke per
sonen voor de tekening model hebben ge
staan."
Van deze en zeker 100 andere tekeningen
is, aldus Konstam, zo het bewijs te leveren
dat Rembrandt nooit één lijn op papier zet
te zonder gebruik te maken van een model.
Wat voor Konstams visie pleit is het feit
dat op veel tekeningen steeds dezelfde figu
ren een rol spelen. Wetenschappers zeggen
dat de tekeningen in een periode van dertig
jaar zijn gemaakt. Maar hoe is het dan te
verklaren dat dezelfde gezichten terugke
ren? „Omdat Rembrandt uit zijn hoofd te
kende", aldus de kunsthistorici. Maar Kon
stam is van mening dat Rembrandt steeds
dezelfde modellen gebruikte en dat die te
keningen dus telkens kort op elkaar moeten
zijn gemaakt. „Het gaat vaak om studies. En
het is heel aannemelijk dat de schilder voor
dat doel modellen huurde. Om er zoveel
mogelijk van te profiteren, maakte hij teke
ningen aan de lopende band. Dat verklaart
ook het feit dat sommige tekeningen verba
zingwekkend slecht zijn. Hij was uit op een
bepaald effect en gooide de rest als het wa
re weg. Het ging hem dan om een detail. Zo
heeft hij op een werk de figuur van Cleo
patra geheel veronachtzaamd voor één pa
rel. Want zijn doel was de exacte glans van
die parel weer te geven en Cleopatra was op
dat moment niet belangrijk."
Een ander voorbeeld: Abraham verstoot
Hagar en Ismaël. Op de tekening staan zes
figuren. Hagar heeft een zakdoek en een
waterkruik in de rechterhand. De andere
vrouw heeft een voorwerp in de linkerhand.
Goed kijkend, zie je dat het om één en de
zelfde vrouw gaat, maar de linker is het
spiegelbeeld van de rechter. Konstam:
„Rembrandt creëerde drama tussen de
mensen en maakte gebruik van een beperkt
aantal modellen. Dat verklaart ook het feit
dat op sommige tekeningen de voeten van
de personen niet zijn afgebeeld. De spiegels
waren in dat geval niet groot genoeg."
Kon Rembrandt in die tijd al wel over
manshoge spiegels beschikken?
„Hij had de beste glasfabriek van Europa
om de hoek zitten. Maar of in die tijd al zul
ke grote spiegels konden worden gemaakt,
is niet zeker. Ik denk dat hij kleine spiegels
tot het gewenste formaat aan elkaar plakte.
Dat verldaart ook de vertekening in sommi
ge tekeningen."
Rookgordijn
brandt Research Group. Waar hij moeite
mee heeft zijn de conclusies. „De weten
schap trekt een rookgordijn tussen Rem
brandt en het publiek op. De man in de
straat beseft dat echter niet. Omdat er nooit
over wordt geschreven. Al veertien jaar pro
beer ik duidelijk te maken hoe de vork in de
steel zit, maar ik krijg geen kans. De kunst
historici honen me weg, zonder naar me te
willen luisteren. Mijn argumenten worden
gewoon onder het tapijt geveegd."
Om zijn stem te doen horen heeft Kon
stam begin van dit jaar 'The Save Rem
brandt Cooperation' opgericht. Daarmee
wil hij fondsen werven om zendtijd te ko
pen op televisie en om zijn theorieën gepu
bliceerd te krijgen. Al tientallen kunstenaars
zijn lid geworden van deze vereniging. Op
T-shirts en stickers maken zij hun bood
schap kenbaar. Ook verschijnt er een perio
diek The Save Rembrandt Campaigner*.
„Wetenschappers die zo over Rem
brandts werk oordelen, begrijpen hem niet.
Misschien is hij te groot voor hen. Wanneer
je zijn grootheid erkent, moet je ook zijn
middelmatigheid in sommige weiken ac
cepteren. Want die middelmatigheid be
wijst juist hoe groot zijn schilderkunst is.
De wetenschap heeft de tekeningen ver
keerd geïnterpreteerd, Scotland Yard zou
het nog beter hebben gedaan. Maar kunst
historici willen dat niet toegeven, omdat zij
er 20 jaar werk in gestoken hebben. Ze ma
ken immers naam door op deze manier in
de publiciteit te komen. Door een zelfpor
tret, dat een paar jaar geleden nog aan
Rembrandt werd toegeschreven, af te
schrijven. Maar ik geef je op een briefje dat
de catalogi die nu voor de komende Rem-
brandt-exposities worden gemaakt, er an
ders zouden uitzien als men zijn ongelijk
wilde erkennen."
Waarom doet Konstam eigenlijk zoveel
moeite voor het werk van Rembrandt?
"Omdat hij mijn grote voorbeeld is. De
baas in mijn artistieke huishouding. Als
Rembrandts meesterschap keldert dan kun
je de hele schilderkunst in twijfel trekken.
Wat fout ging in 1920, het tijdstip waarop
het onderzoek naar de tekeningen begon, is
dat de kunsthistorici een evolutie in zijn
werk wilden ontdekken. Ze gingen veel te
logisch te werk en daardoor hebben ze zijn
werk voor de helft gedegradeerd. Dat is het
begin van de ramp geweest. En daarna zijn
ze zich meer met de moleculen in zijn teke
ningen gaan bezighouden dan met zijn
kunstenaarschap. Dat is een grote fout.
Daarmee reduceren zij Rembrandt tot een
kleine schilder. Terwijl zijn manier t
schilderen heel modem was, een voorbeeld
voor kunstenaars in deze tijd."
ANNEMIEK RUYGROK
Voorschotenaar Th. Laurentius
ontwikkelde papieronderzoek Rembrandt
k heb felle reacties op mijn on-
I derzoeksmethode gehad. Men
vroeg zich af of ik de eerst aange
wezene was om de echtheid van Rem-
brandt-etsen te beoordelen. Natuurlijk ben
ik dat! Allereerst heb Ik de methode van dat
papieronderzoek samen met mijn vrienden
Van Aken en Van Hugten ontwikkeld. En
ten tweede handel ik in Rembrandt-etsen,
dus zo'n echtheidscertificaat is voor mij een
must."
Wekelijks komen bij Laurentius mensen die
zijn mening willen kennen over een Rem-
brandtets. „Armand du Rand heeft in de
negentiende eeuw hele knappe heliogravu
res gemaakt van Rembrandtetsen, zodat ze
bijna echt lijken. Laatst kreeg ik hier een
aantal mensen dat een boedel moest verde
len na het overlijden van opa. Hoeveel zou
die Rembrandt van opa wel niet waard zijn?
En als-ie zoveel waard was, moest degeen
die hem had geërfd dat bedrag dan niet met
de anderen delen? Ik draaide de ets om en
ja hoor, daar stond een klein en keurig
stempeltje. Vijfendertig cent was-ie waard.
Meer niet. Ze zaten te kijken alsof ze water
zagen branden. Maar er was ook een soort
opluchting: de bijl ging van tafel."
„Die heliogravures lijken net echte Rem
brandtetsen. Soms zijn ze ook nog op ze-
ventiende-eeuws papier gedrukt. Allemaal
om de koper te bedonderen. Dat papier kun
je gemakkelijk vinden in oude 'kasboeken
en notarisdocumenten."
Samen met zijn twee vrienden Van Aken en
Van Hugten heeft Laurentius een methode
ontwikkeld waarbij dit soort falsificaties
ogenblikkelijk aan het licht treedt. Na een
gedegen onderzoek weet Laurentius wat
voor etspapier Rembrandt tijdens zijn leven
in huis heeft gehad. Met behulp van een
speciaal soort röntgenonderzoek vergelijkt
hij de structuur van het papier met dat van
de aangeboden ets. Geschept papier wordt
gemaakt met een zeef van koperdraadjes.
De dwarsdraden in de zeef zorgen ervoor
dat het papier op sommige plekken wat
dikker wordt.
Laurentius: „Op de röntgenfoto die wij ne
men, kunnen wij die verdikkingen nauw
keurig zien. We vergelijken de structuur die
Th. Laurentius. De trouwe kijkers naar
het televisieprogramma Tussen kunst en
Kitsch'zullen deze Voorschotenaar, die
woont in de slagschaduw van Kasteel
Duivenvoorde, kennen als de bevlogen
expert op het gebied van oude grafiek.
Met gestage regelmaat doet hij
ontdekkingen die de voorpagina's van de
kranten halen. In de kunst- en
veiling wereld ligt zijn naam op ieders
tong. Hij staat er bekend als de man die
een gloednieuw papieronderzoek
ontwikkelde waarmee is vast te stellen of
Rembrandtetsen echt en van goede
kwaliteit zijn. Onlangs reikte hij in de
Prinsenhof in Delft het eerste
echtheidscertificaat uit. De
veilingmeesters in den lande huiverden.
Laurentius: „Op veilingen wordt zo
ongelooflijk veel rotzooi voor duur geld
aangeboden. Ook zogenaamde echte
Rembrandtetsen. Het is daar echt: niet
goed, geld weg".
Laurentius: „Op de röntgenfoto kunnen wij de verdikkingen nauwkeurig zien. We vergelijken de structuur met de structuur van het papier dat
Rembrandt in huis had. Het is een zeer betrouwbare methode, alsof je een vingerafdruk van Rembrandt hebt." foto jan holvast
een en ander oplevert met de structuur van
het papier dat Rembrandt in huis had. Het
is een zeer betrouwbare methode, alsof je
een vingerafdruk van Rembrandt hebt. Als
je dan ook nog het watermerk hebt bestu
deerd, is onmiddellijk te zien of Rembrandt
de ets nog zelf tijdens zijn leven heeft ge
perst."
„Maar er is nog iets. Rembrandt gebruikte
nog onvervuilde inkt voor zijn etsen. In mo
derne inkt zitten allerlei metaaldeeltjes. Die
metaaldeeltjes worden er door het röntgen-
apparaat meteen uitgepikt. Dat heeft tot ge
volg dat de ets volledig wordt geprojecteerd.
Als je een echte ets van Rembrandts hand
hebt, gaan de stralen er volledig doorheen
en krijg je een blanco vlak."
Rotzooi
„De wetenschap begint schoorvoetend be
langstelling te tonen voor onze methode.
Maar er is daar een enorme inteelt. Naar
veel mensen die echt iets hebben te vertel
len wordt niet geluisterd. Neem een Nigel
Konstam, die de Save Rembrandt Society
heeft opgericht. Hij zegt dat Rembrandt
voor het schilderen soms een spiegel ge
bruikte. Als hij maar twee modellen had en
toch een groepje wilde schilderen, zette hij
deze twee modellen voor een spiegel. Hun
spiegelbeeld schilderde hij dan ook, maar
net wat anders. „Rembrandt een spiegel ge
bruikt? Onzin,schreef kunsthistoricus Paul
Depondt in De Volkskrant. „In die tijd wa
ren er nog helemaal geen spiegels." Meteen
voelde ik argwaan. Ik had op schilderijen
van Pietei1 de Hoogh wel degelijk spiegels
gezien. Ik ben toen eens in de boedelbe
schrijving van Rembrandt gaan kijken en
wat zie ik daar staan? Eén grote spiegel
„De veilingwereld is niet zo blij met mijn
papieronderzoek. Ie komt daar aan ook on
gelooflijk veel rotzooi tegen. Ik durf te stel
len dat tachtig procent van wat daar aan
Rembrandtetsen wordt aangeboden niet
kosjer is. Wat de handel niet wil, dat komt
op de veiling. Maar ik heb nooit de behoefte
gehad om mensen te gaan waarschuwen. Ie
weet dat je risico loopt als je naar een vei
ling gaat. Als ze alleen goede dingen zouden
veilen, dan viel meteen de omzet weg.
„Rembrandts etsen zijn volgens mij eerlij
ker dan zijn schilderijen, die hij toch
meestal in opdracht maakte. Ik vind dat ze
worden ondergewaardeerd. Voor een kleine
15.000 gulden heb je al een mooie ets van
Rembrandt. Wat is dat nou helemaal? Een
Opel Kadett kost veel meer."
Uren kan Laurentius vertellen over zijn
werk voor het televisieprogramma Tussen
Kunst en Kitsch'. „Laatst kwamen er een
paar nonnen naar me toe met een achttien-
de-eeuwse bijbel. Niks waard. Die nonnen
teleurgesteld Ik zeg: dames, u kijkt nu wel
zo sip, maar eigenlijk zou u blij moeten zijn.
Ze reageerden hoogst verbaasd. Wenkbrau
wen tot aan de witte kap omhoog. Ja, zeg ik.
want kijk eens hoe versleten dat ding is. Dat
bewijst in ieder geval dat-ie veel gelezen is.
En dat is toch wat God wil, of niet soms? Ja,
zo hadden ze het nog nooit gezien."
Nigel Konstam komt op
zaterdag 8 februari naar
Leiden. Dan opent hij in het
gebouw van Ars Aemula
Naturae, Pieterskerkgracht 9,
een tentoonstelling van zijn
hand. Daarop zijn onder meer
de maquettes te zien die
Konstam naar voorbeelden van
Rembrandts tekeningen
maakte.
Konstam neemt die dag ook
deel aan een paneldiscussie
over Rembrandt als
kunstenaar. Deze discussie
wordt gehouden in het
Centraal Faciliteitengebouw
aan de Cleveringaplaats.
Een en ander wordt
georganiseerd door de
Stichting Rembrandt, die zich
ten doel stelt de
Middeneuropese cultuur onder
de aandacht te brengen.
In het kader van de
Rembrandt-tentoonstelÜng
organiseert deze stichting op
vrijdag 13 december een avond
waarop Harrie Salman een
voordracht zal houden over het
onderwerp 'Rembrandt - mens
tussen licht en duisternis'. Deze
lezing is eveneens in het
Centraal Faciliteitengebouw
aan de Cleveringaplaats.
Op 6 maart houdt Frans Smit
daar een lezing met als
onderwerp 'Rembrandt in de
Gouden eeuw'.
In samenwerking met de
Stichting Vrij Kunstzinnig
Centrum De Zonneboom
organiseert de Stichting
Rembrandt tevens op 11 en 18
november een lezing door
Mark Mastenbroek met als
onderwerp Waar komt
Rembrandts licht vandaan?'.
Op 20 januari zal Rienke Visser
een lezing houden die het
zelfportret in het werk van
Rembrandt tot onderwerp
heeftRembrandt: kunstenaar
van de bewustzijnsziel'.
Tenslotte is er bij De
Zonneboom van 30 maart tot
14 april een cursus over
'Rembrandt: vertolker van de
toekomst in het verleden'. Deze
cursus, gegeven door Ignaz
Anderson en Julia Visser-van
Dunne, onderzoekt op creatieve
wijze hoe het komt dat de door
Rembrandt geschilderde
portretten ook nu nog zo'n
indruk maken.
Inlichtingen over cursus en de
laatste twee lezingen bij De
Zonneboom, De Laat de
Kanterstraat 5, telefoon
123137 tussen vijf en zeven
uur 's avonds).
