embrandl
Lakenhal
op zijn
kop
Rembrandt en Lievens
SCHILDER. TEKENAAR EN ETSER
Aan de vooravond van de Leidse
expositie wordt uiteraard heel
wat vertimmerd in het muse
um. De zalen waar de tentoonstelling komt
zijn nog leeg. Tientallen oude meesters uit
Rembrandts dagen, die hier tot voor kort
hingen, zijn voor drie maanden naar het
depot verhuisd. De schilderijenzalen zijn nu
het domein van de winterschilder die, ge
wapend met eenvoudig palet en verfroller,
de kale wanden, waarop de smoezelige
contouren van verdwenen historiestukken
zijn achtergebleven, te lijf gaat.
Het verouderde klimaatbeheersingssys
teem werd aanzienlijk verbeterd. „Een an
dere eis van bruikleengevers is de beheer
sing van licht en donker", vertelt museum
directeur Jetteke Bolten. „Waar we mee te
maken kregen is dat tekeningen minder
licht kunnen verdragen dan een schilderij.
Dus moeten in een zaal, op soms korte af
stand van elkaar, donkere en lichte plekken
worden gecreëerd. Dat was een complice
rende factor waaraan de tentoonstelling is
aangepast. Natuurlijk wordt ook de bewa
king van het museum aanzienlijk uitge
breid."
Het voorplein van het museum wordt tij
delijk met glas overkapt omdat de huidige
entreehal van De Lakenhal niet is berekend
op de, volgens een voorzichtige schatting,
40.000 bezoekers die de tentoonstelling zal
trekken. Het is een veelvoud van het aantal
bezoekers dat het museum doorgaans ont
vangt. „Als iedereen in de kerstvakantie
komt wordt het toch nog dringen", vreest
Jetteke Bolten. "Maar een kaartsysteem
zoals bij het Rijksmuseum, waar bezoekers
alleen op een vooraf bepaalde tijd binnen
mogen, daar hebben wij niet genoeg mens
kracht voor. De vaste medewerkers van het
museum maken nu al overuren."
De totale kosten van de tentoonstelling in
De Lakenhal zijn begroot op ruim een half
miljoen gulden. Het ministerie van wvc
draagt het grootste deel bij, gemeente en
provincie doen een duit in het zakje en
hoofdsponsor Akzo Coatings legt 100.000
gulden op tafel. Bezoekers van de tentoon
stelling betalen een extra toeslag van 5 gul
den op de normale toegangsprijs.
De kans dat Rembrandt een kassucces
wordt, wanneer veel meer bezoekers dan
verwacht De Lakenhal bezoeken, is niet
denkbeeldig. Die winst vloeit in de kas van
de gemeente, maar directeur Bolten rekent
er op dat De Lakenhal een graantje zal
meepikken.
Een grote tentoonstelling betekent ook
overuren voor de museumwinkel. In Am
sterdam is de eerste Rembrandt-koektrom-
De Lakenhal staat een beetje op z'n kop.
Vanaf 5 december, tot en met 1 maart
volgend jaar, is in het museum aan de
Oude Singel de tentoonstelling
'Rembrandt en Lievens in Leiden'te zien,
die wordt gehouden parallel aan de grote
Rembrandttentoonstelling in het
Amsterdamse Rijksmuseum,
het stedelijk museum heeft daarmee een
grote tentoonstelling van internationale
allure binnen de muren. „Groot in de zin
van belangrijk", reageert Jetteke Bolten,
directeur van De Lakenhal, om haar
afkeer van mammoettentoonstellingen te
onderstrepen. „Kwantitatief is het een
betrekkelijk bescheiden tentoonstelling -
er komen 8 schilderijen van Rembrandt
en 12 van Lievens - aangevuld met een
iets ruimer aantal tekeningen en
prenten.
mei al gesignaleerd. De Lakenhal blijft
evenwel bescheiden. Een greep uit de arti
kelen: affiches, ansichtkaarten, stickers, een
Rembrandt-agenda, een puzzle en een
bouwplaat van het museum. „De commer
ciële produkten hebben direct of indirect
met de tentoonstelling of het museum te
maken", zegt Bolten. „We verkopen wel
meer dingen dan gebruikelijk. Maar verge
leken met de Van Gogh-gekte valt het toch
allemaal erg mee."
„Waar we wel een beetje trots op zijn is
een boek over Rembrandt en Lievens, ge
maakt door de wetenschappelijke staf van
het museum. Verder wordt nog gewerkt aan
een educatieve film, voor vertoning in het
museum, die in januari ook door de AVRO
op tv wordt gebracht."
Archiefmateriaal
„In de Lakenhal worden mensen gecon
fronteerd met een relatief onbekend beeld
van Rembrandt", prijst Jetteke Bolten de
Leidse tentoonstelling aan. „Naast schilde
rijen en tekeningen omvat de tentoonstel
ling informatie over Het culturele klimaat
waarin Rembrandt en Lievens hebben ge
functioneerd en origineel archiefmateriaal,
zoals Rembrandts inschrijving aan de Leid
se universiteit." „De Leidse tentoonstelling
geeft een interessant beeld van Leiden i
Rembrandts dagen: van het artistieke
milieu waarin hij zich ontwikkelde, hoe het
mogelijk is geweest dat aan het begin
de 17e eeuw twee jonge kunstenaars een
aanzet gaven tot die gouden eeuw, een
nieuwe visie gaven op het historieschilde
ren, waarom Lievens van het toneel ver
dween terwijl Rembrandt de grootste schil
der aller tijden kon worden."
Palamedes voor Agamemnon (detail). Eigendom van Stedelijk Museum De Lakenhal.
naar Leiden komt, inspireerde Lievens in
datzelfde jaar tot een vrijwel identieke krui
siging."
„Rembrandt en Lievens hebben elkaar ook
in technisch opzicht beïnvloed", weet Vo
gelaar. „Dat blijkt bijvoorbeeld uit het kras
sen met de penseel wat Rembrandt deed
om haarpartijen meer vorm te geven. Dat is
iets wat heel vreemd was, en nooit eerder
gedaan. Op een gegeven moment doet Lie
vens dat ook. Het is een heel duidelijk voor
beeld van hoe ze elkaar technisch beïnvloed
hebben'
„Er waren natuurlijk ook grote verschillen
tussen beide kunstenaars. Lievens werd hoe
langer hoe meer een societyschilder, z'n
werk steeds monumentaler, pronkzuchti-
ger, zoals bijvoorbeeld blijkt uit 'Portret van
een jongeman' dat uit Edinburgh komt.
„Ik denk dat Lievens aanvankelijk de sterk
ste was van de twee. Interessant om te zien
is dat er rond 1628 sprake is van een omslag
en dat Rembrandt een enorm meester
schap ontwikkelt in de weergave van een
soort innerlijke emotie. Het is onmisken
baar dat Rembrandt in die Leidse periode al
uitgroeit tot een veel grootser schilder die
vooruit liep op de internationale artistieke
ontwikkeling, terwijl Lievens steeds meer
een epigoon werd."
„De vooraanstaande humanist Constantijn
Huygens, die beide schilders rond 1629 in
Leiden bezocht en als eerste over Rem
brandt en Lievens heeft geschreven, onder
kende dat al. Volgens Huygens bereikte
Rembrandt in zijn vroege werk een doel
treffende levendigheid waarmee hij Lievens
overtrof."
De conservator van De Lakenhal noemt de
Leidse tentoonstelling een uitdaging voor
het publiek. „Het is uitermate boeiend om
eens goed te kijken hoe het nu precies zit
tussen Rembrandt en Lievens. Wat heeft de
één nu voor op de ander?"
Christiaan Vogelaar verklaart dat zijn Rem-
brandt-beeld ook is veranderd door de ten
toonstelling in De Lakenhal. „Ik wist altijd
al dat er een Lievens was die Rembrandt
heeft beïnvloed. Maar, ik heb eigenlijk nooit
geweten dat die invloed zo ontzettend groot
is geweest, en dat Rembrandt z'n opmaat
mede dankzij Lievens heeft kunnen maken.
JAN RIJSDAM
Tentoonstelling: 'Rembrandt en Lievens in
Leiden, een jong en edel schildersduo':
van 5 december tot en met 1 maart in Ste
delijk Museum De Lakenhal, Oude Singel,
28, Leiden. Geopend: dinsdag tot en met
zaterdag van 10-17 uur, zon- en feestda
gen van 13-17 uur; op maandagen, 25 de
cember en 1 januari gesloten.
Voordat hij in 1631 definitief naar
Amsterdam vertrok oogstte Rembrandt
van Rijn in zijn geboortestad Leiden al
veel waardering voor zijn werk als
schilder. Toch is het voor het eerst dat
Rembrandts belangwekkende Leidse
oeuvre nu in een aparte tentoonstelling
in De Lakenhal aandacht krijgt.
Centraal op de tentoonstelling staat de
artistieke relatie tussen Rembrandt en
Jan Lievens. In de vroege zeventiende
eeuw was Lievens net zo beroemd als
Rembrandt. Beide schilders werden door
kunstkenners en verzamelaars even hoog
aangeslagen. Nu is Rembrandt de
kunstenaar aller tijden en de naam van
Lievens bijna vergeten.
Het bijzondere van de tentoon
stelling in De Lakenhal is dat de
twee kunstenaars, die samen
Leiden schilderden, een atelier deelden
dezelfde leermeester hebben gehad (Pieter
Lastman), weer in hun geboorteplaats wor
den samengebracht en met elkaar vergele
ken kunnen worden.
„Bezoekers kunnen nu zelf de onderlinge
verschillen en overeenkomsten in hun werk
vaststellen", zegt Christiaan Vogelaar, con
servator oude kunst van het stedelijk muse
um. „Rembrandt en Lievens kozen soms
voor dezelfde onderwerpen. Zij het dat Lie
vens vaak levensgrote schilderijen maakte
en Rembrandt een veel kleiner formaat
koos met een maximum aan expressie. Een
voorbeeld daarvan, op de tentoonstelling te
zien, is Rembrandts Samson en Delilah (af
komstig uit Gemaldegalerie in Berlijn) en
Lievens versie van hetzelfde onderwerp (uit
het Rijksmuseum in Amsterdam). Rem
brandts vrijwel onbekende Kruisiging uit
1631, die voor de tentoonstelling vanuit de
dorpskerk in Le Mas d'Agenais (Frankrijk)
In de Stodstimmeri verf aan het
Kort Galgewater 24, op een
steenworp afstand van de plek
waar Rembrandt is geboren en
zijn werkplaats had, is een
hedendaags panorama gebouwd
waarin op verrassende wijze
Rembrandts atelier is
herschapen. Bezoekers die de
schilderswerkplaats in de
Stadstimmeriverf bezoeken
ervaren het fenomeen dat als
symbool voor Rembrandt kan
dienenhet licht.
Op het eerste oog is er
daadwerkelijk sprake van een
schildersatelier. Overal hangen
en staan opgespannen stukken
schilderslinnett, grote, minder
grote en kleine, geprepareerde en
ongeprepareerde stukken doek.
De maker van dit atelier, de
Amsterdammer Martin
Grootenboer, werd geïnspireerd
door het schilderij 'de schilder in
zijn atelier' (Rembratidt 1629).
Er heerst aanvankelijk rust in
het atelier, maar dan dimt het
licht Een voor een kotnen de
stukken lumen met behulp van
diaprojecties tot leven, overal
komt licht vandaan. Er
verschijnen verfvlekken op de
vloer en het begint zelfs een
beetje naar olieverf te ruiken.
Met behulp van
computergestuurde projecties
ziet men de wording van een
schilderij vanaf de prilste
penseelstreek tot een volwassen
meesterwerk. Er ontvouwt ach
een panorama met lijnen naar
de tegenwoordige tijd. Op deze
manier wordt de tijdloze
kunstenaar eer aan gedaan.
De reconstructie van het atelier is
mogelijk gemaakt door
bijdragen van de provincie Zuid-
Holland, de gemeente Leiden en
de sponsor van het atelier: JVC.
De WV heeft een wandelroute
door de historische binnenstad
van Leiden uitgestippeld langs
het schildersatelier en alle
andere plaatsen en monumenten
die met Rembrandt verbonden
zijn. Jonge kunstenaars zullen de
komende maatiden door
Rembrandt geïnspireerde
kunstwerken nuiken die op
enkele gevels langs de route
bevestigd worden. De brochure
van de route is verkrijgbaar bij
het WV-Leiden, Stationsplan
210.
COLOFON
Vormgeving:
Ed Petit
Coördinatie:
Annemiek Ruygrok
Met medewerking van:
Jan Rijsdam
Cees van Hoore
Saskia Stoelinga
Wim Schrijver
Leendert Couprie
Nicole Roepers
Nancy Stoop
'Groot in de zin van belangrijk' wordt de tentoonstelling in De Lakenhal. De andere oude meesters zijn tijdelijk van de muren verwijderd om plaats
te maken voor de werken van Rembrandt en Uevens. foto jan holvast
