Feiten
Heeft de vijand een vervanger?
Aziatisch despotisme blijft Russen parten spelen
'Een kind verzint zoiets niet'
Donderdag 7 november 1991 Redactie 023-150225 janine bosma altan erdogan ronald frisart (chef) onno havermans Patrick van den hurk hans jacobs jolanda oukés jan preenen sjaak smakman
Vertalingen: MARGREET HESLINGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: ANDRIES DETAAAR
2
WIM STEVENHAGEN
EN MENINGEN
Noord Atlantische Verdrags Organisatie bezint zich op de toekomst
De koude oorlog had in elk
geval het voordeel van de
duidelijkheid. Er waren de
goeden (wijzelf uiteraard)
en de slechten, tegen wie
wij ons moesten bewape
nen. Het 'hoe' daarvan
stond misschien ter discus
sie, maar de noodzaak op
zich niet. De Navo, en dan
vooral de Amerikanen, be
schermde ons en dat was
het dan.
Maar sinds de veranderingen in
Oost-Europa is die duidelijk
heid weg. Er is geen tegenstan
der meer; de oude vijanden zijn
nieuwe vrienden geworden, die
we miljarden toestoppen opdat
zij het hoofd boven water kun
nen houden. Maar misschien is
het allemaal te snel gegaan.
Want de Navo weet zich met de
nieuwe situatie nog niet goed
raad.
Vandaag en morgen beraden de
regeringsleiders van de Navo-
landen zich in Rome op een
nieuwe toekomst voor de allian
tie. Besluiten over de nieuwe
militaire organisatie vallen pas
in december op de vergadering
van de defensieministers. Ken
merk is dat de Navo-legers wor
den gehalveerd, de paraatheid
wordt verminderd en de eenhe
den mobieler, flexibeler en mul-
tinationaler zullen worden.
De Navo moet zich voorberei
den op ingrijpen bij en beheer
sing van kleine, verspreide con
flicten, die de Europese veilig
heid bedreigen. Daarvoor is
geen massaal leger meer nodig,
maar wel flexibele eenheden
voor 'crisismanagement', het
nieuwe Navo-motto. Voor kern
wapens is in de nieuwe strategie
nauwelijks nog plaats. Zij blij
ven als 'laatste redmiddel
maar hebben weinig betekenis
meer, nu de VS en de voormali
ge Sovjetunie bijna al hun kor-
te-afstandswapens weg doen
en, in elk geval voorlopig, geen
nieuwe kernwapens meer zul
len ontwikkelen.
Op de top in Rome staan drie
Hoe het wordt
De nieuwe Navo krijgt een smallere, bescheidener structuur met een
gehalveerde strijdmacht. De oude taken blijven, maar met een bredere
inzet. Er komen drie typen strijdmachten: de Hoofd Defensiemacht,
het Snelle Reactie Korps en een 'Uitbreldingsmachf. Het Snelle
Reactie Korps moet kleinere conflicten flexibel bestrijden.
Multinationaal leger
De Hoofd Defensiemacht in
Duitsland gaat bestaan uit vijf
legerkorpsen, die elk divisies
bevatten van minstens twee
landen; een Deens-Duitse
macht en een aparte Duitse
legermacht in oostelijk
Duitsland.
Nlet-NAVO
Bronnwt: IIS3. NATO
3K=w Snelle Reactie Korps,
bevat 4 of 5 divisies, ge
legerd in Engeland, Duitsland en
Europa (Griekenland. Italië
of Turkije. Hoofdkwartier in
Duitsland.
Uitbreldingsmachf ge-
W** leverd door de V.S. en
Canada bij crisis, om de Hoofd
Defensiemacht aan te vullen.
thema's centraal: i
strategie, versterking van de
banden met de landen in Oost-
Europa en het bepalen van de
plaats van de Navo in het debat
over de toekomstige Europese
veiligheid. Over dat laatste val
len geen besluiten, omdat de
Navo eerst wil afwachten wat de
EG daarover zegt.
Dat gebeurt volgende maand op
de EG-top in Maastricht, waar
de twaalf de Europese Politieke
Unie op de rails moeten zetten,
compleet met een buitenlands
en defensiebeleid. Maar de
Navo-leiders zijn het eens dat
de rol van de Navo als transat
lantisch forum voor overleg
over de Europese veiligheid,
niet mag worden aangetast.
Tegen een sterkere Europese
pijler in de Navo heeft niemand
bezwaar, mits dat niet tot uit
holling van de Navo leidt. De
EG mag van de VS zelfs praten
over oprichting van een Euro
pees leger naar Frans-Duits mo
del, mits die troepen een band
met het Navo-commando be
houden en alleen buiten het
Navo-gebied in actie komen. De
Navo is onmisbaar voor de vei
ligheid van Europa, zo staat in
het strategiedocument, dat ook
Frankrijk onderschrijft.
Maar de Navo krijgt concurren
tie van de EG, de Westeuropese
Unie (WEU) en de Conferentie
voor Veiligheid en Samenwer
king in Europa (CVSE)die een
rol op het Europese veiligheids
toneel willen. In Rome zal ech
ter worden benadrukt dat zij el
kaar niet in de weg moeten zit
ten, maar moeten aanvullen,
Strategie
De oude Navo-strategie stamt
uit 1967 en heette naar de Belgi
sche minister van buitenlandse
zaken de 'Harmel-doctrine'.
Dialoog en defensie waren de
trefwoorden. De Navo moest
zich bewapenen tegen agressie
van het Warschaupakt, maar
ook praten over ontwapening
en ontspanning. Die doctrine
gaat riü op de helling.
De nieuwe strategie, die in Ro
me (voor het eerst) wordt gepu
bliceerd, krijgt als trefwoord 'sa
menwerking'. Defensie blijft no
dig, vanwege de instabiliteit in
Oost-Europa en de nog altijd
grote militaire macht van Rus-
aeiüwi(h wokpbi we
,±vk MMZ <q£FÖUHLEÜ>ï? OM
ACHT6£ ONZE. IpEWTiTBIT TEKOMéM'
je. voor vat ve ivexfriFicATiejpuorr
WAS MMÊjescHem- ZOUPEJO m Nu
CieFOüillEÊfl? KUUNÉW \H0PPEN OM
A6H1ER 0N2E IjJUlTITET IE ft)/W£N tl'-
land als kern van de uiteenval
lende Sovjetunie. Maar de Navo
wil vooral met de vroegere op
ponenten praten over en wer
ken aan een veiliger Europa.
Eindelijk antwoordt de Navo op
de roep van de landen van
Oost-Europa, de Russen en de
Baltische Staten om meer over
leg, samenwerking en uiteinde
lijk zeifis een soort van veilig
heidsgarantie. Die laatste komt
er niet, omdat dat een verkapt
Navo-lidmaatschap van Polen,
Tsjecho-Slowakije en Hongarije
zou betekenen. Ook een 'geas
socieerd lidmaatschap', dat de
Tsjechoslowaakse president Ha-
vel heeft voorgesteld, gaat nog
te ver. Maar volgens de Navo is
wel de veiligheid van alle lan
den in Europa 'onverbrekelijk
verbonden'.
Overleg
Op voorstel van de VS en Duits
land komt er een permanent
overleg tussen de Navo en haar
vroegere tegenstrevers over ge
meenschappelijke veiligheids
belangen. In die 'Euro-Atlanti
sche Samenwerkingsraad' pra
ten eens per jaar de ministers
van buitenlandse zaken over de
Europese veiligheid.
De eerste keer waarschijnlijk al
in december. Ook zullen Oost-
europese ambassadeurs hun
Navo-collega's in Brussel vaker
ontmoeten. Zij krijgen toegang
tot Navo-bijeenkomsten, Navo-
curcussen en informatie.
In Rome zal ook worden gepleit
voor versterking van de CVSE,
waarvan naast de zestien Navo-
landen en de negen Oost-
europese landen ook de neutra
le en niet-gebonden Europese
landen lid zijn. Het is immers
niet de bedoeling dat die landen
straks buitenspel komen te
staan.
Waar in de Euro-Atlantische
raad vooral militaire thema's
aan de orde komen, kunnen in
de CVSE ook andere thema's
worden besproken, zoals het
voorkomen van crises, de pre
ventieve crisisbeheersing, en de
beginselen van de Akte van Hel
sinki uit 1975 over mensenrech
ten en economische vrijheden.
Leidse hoogleraar verdedigt filmkeuring
LEIDEN PI ETER VAN UEROP
De filmkeuring moet blijven. Het ministerie van
WVC moet dan ook worden afgebracht van het
plan om de filmverhuurders zelf te laten bepalen
voor welke leeftijdsgroepen de produkten ge
schikt zijn, zoals dat al in de videobranche het ge
val is. Dat stelt de mediadeskundige T. van der
Voort, verbonden aan de Sectie Kind Media
van de Leidse universiteit.
Volgens de wetenschapper laat WVC zich ten on
rechte leiden door aanbevelingen in het rapport
Film en Overheidsbeleid, Van Censuur naar Zelf
regulering.
„Er wordt vaak geroepen dat nooit waterdicht is
bewezen dat veelvuldige confrontatie met geweld
op de televisie of in bioscoop kinderen werkelijk
agressiever maakt. Maar dat heb je met psycholo
gische onderzoeken, die zijn nooit helemaal wa
terdicht. Je kunt altijd wel hier of daar een vlekje
vinden in de onderzoeksmethode of in een inter
pretatie. Maar als je de honderden onderzoeken1
op een rij zet, dan blijken ze het toch over één
ding eens te kunnen worden en dat is de conclu
sie dat geweld op film of televisie wel degelijk de
agressie verhoogt bij kinderen."
Van der Voort tekent daar onmiddellijk bij aari
dat de agressie die kinderen thuis of elders in hun
onmiddellijke omgeving meemaken, veel meer
effect heeft. „Maar dat ook film en televisie in
enige mate invloed hebben, daar bestaat een
groeiende consensus over."
Wat is volgens Van der Voort de samenhang tus
sen het geweld in Amerikaanse films en het enor
me geweld in de Amerikaanse samenleving? „Die
films reflecteren ongetwijfeld het geweld in de
VS, waar vuurwapenbezit wordt beschouwd als
een grondrecht waaraan blijkbaar niet valt te tor
nen. Volwassenen zijn over het algemeen veel
minder gemakkelijk te beïnvloeden dan kinde
ren."
Zwaarder dan aan de effecten van agressie tilt
Van der Voort aan het veroorzaken van angst, wat
ook buiten de studie Film en Overheidsbeleid is
gebleven.Als het om angst gaat, kan de directe
invloed van films emtelevisie veel gemakkelijker
worden aangetoond. Ef ligt een wereld van ver
schil tussen wat een kind zich voorstelt bij
3 Hans en Grietje en wat het op een
onontkoombare beelden krijgt opge
drongen. Film werkt oneindig pregnanter dan
een vertelling. Wat in een echte horrorfilm wordt
getoond, dat krijgt een kind niet bij elkaar vei -
n, zelfs niet als het wordt voorgelezen."
Eerst de tsaren, toen Lenin, en nu weer Jeltsin
HAARUM RONALD FRISART
De voormalige Sovjetunie en zeker het hart
ervan, Rusland, stuit weer op haar eeuwen
oude handicap: het is geen Europees land,
maar een onafzienbare lap grond waarvan
maar een heel klein stukje ooit aansluiting
vond bij het Europese humanisme en libe
ralisme. Niet een vorm van democratie,
maar de oeroude, uit Azië stammende des-
potie viert er nog steeds hoogtij. Dat was zo
onder de tsaren, dat was zo onder de com
munisten, en dat is ook onder hervormer
Jeltsin weer het geval. De Beer met de kern
wapens in zijn klauwen mag dan niet meer
bestaan, toch is het maar de vraag of het op
afzienbare termijn iets wordt met de nieu
we Unie van Soevereine Staten.
De waarde van het individu en van de per
soonlijke vrijheid hebben in Rusland (later:
Sovjetunie) nooit wortel geschoten. Men
weet er eigenlijk niets van de onderlinge
onafhankelijkheid van wetgevende macht
(het parlement), uitvoerende macht (de re
gering) en rechterlijke macht door de
17e-eeuwse Franse rechtsgeleerde Montes
quieu aangeduid als trias politica of Drie-
machtenleer.
Lenin en Trotski
Begin deze eeuw hadden Russische revolu
tionairen als Vladimir Iljitsj Oeljanov (Len
in) en Lev Davidovitsj Bronstein (Trotski)
dat ook wel in de gaten. Toch vonden ze het
nodig dat het achterlijke tsarenrijk een
mooie toekomst tegemoet zou gaan. En ge
lijk hadden ze, want de omstandigheden
voor het gewone volk waren in het toenma
lige Rusland mensonterend.
Die toekomst was in de ogen van lieden als
Lenin en Trotski socialistisch (en daarna
communistisch). Aangezien ze de boeken
van de Westeuropeaan Karl Marx goed had
den bestudeerd, wisten ze ook wel dat hun
socialstische plannen eigenlijk alleen kans
van slagen hadden in West-Europa. Dat wil
zeggen: in landen die al een lang burgerlijk
tijdperk achter de rug hadden van parle
mentaire democratie, erkenning van het in
dividu en zijn vrijheid.
In Rusland zou zo n enorme sprong van
een achterlijke, half-Aziatische produktie-
wijze naar het socialisme onmogelijk zijn,
hoewel zich in de grootste steden Peters-
burg en in mindere mate Moskou al wel
een kleine arbeidersklasse naar Westeuro-
maakt de partijleider
de dienst uit. Rosa
Luxemburg werd in
Berlijn door de kei
zerlijke troepen ver
moord (1919), maar
haar blik bleek
scherp. In plaats van
de oude tsaren kwa-
Sovjetunie aan de
macht. Het eind van
het liedje was dat Sta
lin in zijn eentje de
zaak bestierde.
Na bijna zeventig jaar
communistische
heerschappij begon
Gorbatsjov in 1986
aan dat machtssys
teem te morrelen. Hij
wenste hervormingen, maar wilde tevens
blijven regeren binnen de kaders van de
communistische partij waarin hij groot was
geworden. Onbedoeld maakte Gorbatsjov
echter krachten vrij die hij zelf niet meer in
toom kon houden, en de Sovjetunie ver
splinterde.
Een van de radicaalste democraten in het
tijdperk-Gorbatsjov was Boris Jeltsin, de
volkstribuun uit Sverdlovsk, dat nu weer
Jekaterinburg wordt genoemd. Hoe hard
en terecht hekelde hij Gorbatsjov toen
deze per decreet ging regeren en het Sovjet-
parlement vleugellam maakte. Maar nu
doet Jeltsin als president van Rusland het
zelfde. Hij heeft haast om hervormingen
door te drukken. Hij heeft haast omdat de
winter komt. Hij heeft haast omdat de Rus
sen dan waarschijnlijk gaan morren om het
weinige dat ze in de winkels vinden. Jeltsin
wil zich niet laten ophouden door kletsma
joors in het parlement. Jeltsin vertrouwt op
eigen kracht om de boel in orde te krijgen.
In dat opzicht is er een rechte lijn tussen de
tsaren (die vrijwel absolute macht hadden),
Lenins bolsjewieken (die keiharde alleen
heersers werden) en Boris Jeltsin. Het alou
de Rusland, die half-Aziatische staat met
daar overheen dat dunne laagje modem
Europa, blijft voortbestaan. In die staat
zucht de 'domme', terneergedrukte volks
massa onder de machtige heerser die ieder
een vertelt hoe de zaken moeten worden
Jeltsin in het Russische Volkscongres, dat hem vorige week toestem
ming gaf een jaar lang per decreet te regeren. foto ap
Aan de ene kant is dat begrijpelijk, gezien
de Russische geschiedenis en traditie. Maar
anderzijds komt Rusland er weinig verder
mee. Op deze manier worden Rusland en
de andere ex-Sovjet-republieken nooit mo
derne staten. Het kan alleen goed aflopen,
als Jeltsin zijn macht gebruikt om in Rus
land een grote burgerlijke middenklasse te
laten ontstaan die vrijheid, individualisme
en parlementaire democratie hoog in het
vaandel draagt. En zelfs dan kan het alleen
goed aflopen als Jeltsin die burgerij de kans
geeft haar idealen in een praktische staats
vorm om te zetten. Pas als dat allemaal
werkelijkheid wordt en als het gebeurt,
kan het jaren duren heeft Rusland een
echte kans op aansluiting bij Midden- en
West-Europa. Pas dan is gegarandeerd dat
Rusland niet opnieuw blijft steken in het
trage teerzand van de eeuwenlange achter
lijkheid.
We moeten echter het ergste vrezen. Want
of je er nu westerse miljarden in pompt of
niet, in het oude Russische debat tussen
westerlingen en slavofielen hebben de sla-
vofielen altijd het pleit gewonnen. En Jeltsin
wekt meer dan alleen de indruk dat hij zich
schaart in de rijen der slavofielen. Dat hij
nu een jaar per decreet gaat regeren, wijst
daar weer eens op. We moeten dus voorlo
pig ons hart nog vasthouden over de ont
wikkelingen in Rusland en de aanpalende
republieken.
pees model had gevormd door de aanwe
zigheid van een paar grote industriële be
drijven, zoals de Putilov-wapenfabrieken in
Petersburg.
April-stellingen
Om dat probleem de baas te worden, ont
wierp Trotski zijn theorie van de permanen
te revolutie. Die hield in dat het burgerlijk-
democratische tijdperk, dat in Rusland nog
nauwelijks vaste grond onder de voeten
had, kort kon zijn. Daarna kon snel worden
overgegaan naar het socialisme. Lenin wil-
Lenin.
de van die theorie eerst niets weten, maar
uiteindelijk, in april 1917, zag hij het nut
van Trotski's gedachtengang toch in en for
muleerde zijn April-stellingen. Resultaat: de
burgerlijk-democratische regering van pre
mier Kerenski, die in februari 1917 aantrad
na de opstand tegen het tsarendom, werd
eind dat jaar via een bolsjewisten-staats
greep omver gekegeld. De bolsjewieken joe
gen in hun Oktoberrevolutie ook het eerste
gekozen parlement van Rusland uiteen.
Dat het daarna al snel fout ging, onderken
de op zeker moment ook Trotski. De dicta
tuur van Stalin, die Lenin in 1924 was opge-
foto ambassade ussp
volgd als leider van de revolutie, moest hij
uiteindelijk met zijn leven bekopen. Een
stalinistische agent sloeg in Trotski's bal
lingsoord Mexico een ijsbijl in de hersen
pan van de oude revolutionair.
Rosa Luxemburg
De Pools/Duitse revolutionaire Rosa
Luxemburg waarschuwde al meteen na de
bolsjewistische machtsovername: eerst re
geert de communistische partij uit naam
van de arbeidersklasse, dan regeert een elite
uit naam van de partij, en uiteindelijk
