Wetenschap
Oude put werpt
nieuw licht op
jongste steentijd
Rechtshandigheid verklaard
met zeediertje uit oudheid
Middel tegen misselijkheid
Boring zet olieheorie op haar kop
Donderdag 7 november 1991 071-161400 Redactie: BRAM VAN LfEUWEN EN HANS BONDERS Eindfunctie: HANS SONDERS Vormgeving: RUTGER J HOOGERDUK
29
Dr. Jurgen Weiner en een schets
van de put met ondergrond (on
der). foto's gpd
Vorige week werd bekend dat in het gebied van Erkelenz,
ongeveer 40 km van Heerlen, een 15 meter diepe put van
7300 jaar oud was gevonden, het oudste houten bouw
werk ter wereld. Tegen het eind van het jaar zal de put
geheel afgebroken zijn en op een niet nader bekend ge
maakte plaats in het water liggen. Nog een jaar of zes la
ter zal de put, geconserveerd en wel, opgesteld kunnen
staan in een museum in het Rijnland.
heerlen santé brun
NIEUWSLIJN
'Oudste schedel' niet zo oud
De 'oudste schedel van Nederland', in 1970 gevonden in Smilde
en door wijlen Tjerk Vermaning toegeschreven aan een Nean
derthaler, is slechts enkele eeuwen oud. Tot deze conclusie komt
het laboratorium in het Zweedse Uppsala, dat een fragment van
de schedel heeft onderworpen aan de zogeheten C14-daterings-
methode. Vermaning schatte destijds de ouderdom op zeker
40.000 jaar. Later onderzoek bracht deze schatting terug tot 7000
jaar maar ook deze uitkomst is nu door de nieuwe gegevens
achterhaald. In de Nieuwe Drentse Volksalmanak doet dr. W.
van der Sanden van het Drents Museum verslag van het onder
zoek.
Struisvogels en sprinkhanen op menu
Zuidafrikaanse milieu-experts schoven vorige week aan voor een
maal dat bestond uit verse sprinkhanen en een spies met struis
vogelvlees. Het diner vormde het culinaire hoogtepunt van de
Zuidafrikaanse milieuconferentie die werd georganiseerd door
de Zuidafrikaanse Natuurstichting. De delegatieleden kregen
ook termieten en een krokodillestoofschotel voorgeschoteld. Als
voorgerecht hadden ze al een.met rupsen gevuld gebakje veror
berd. Het diner werd gecompleteerd door waterlelies en steen
bok-taart. De organisatoren wilden met dit „experiment" aanto
nen dat van de planten en dieren in Zuid-Afrika een heerlijke en
gevarieerde maaltijd kan worden samengesteld.
Infecties door kunstmaterialen
De kunstmaterialen die in de geneeskunde worden gebruikt vor
men een verhoogd risico op infectie. Dat zei hoogleraar prof.dr.
M. Michel in een rede bij zijn vertrek aan de Erasmus Universi
teit in Rotterdam.
Kunstmaterialen worden onder meer gebruikt bij vervanging
van hartkleppen, bloedvaten en bij het sluiten van wonden. De
bacterie staphylococcus epidermis heeft het vermogen zich sterk
aan de kunststoffen te hechten om zich daarna met een slijm-
laag te omhullen. De bacterie is daardoor vrijwel onbereikbaar
voor afweerstoffen git het bloed. Bovendien is deze bacterie
soort vaak ongevoelig voor antibiotica. Bij een infectie zit er vaak
niets anders op het kunstmateriaal weer uit het lichaam te ver
wijderen.
Centrum recycling in Apeldoorn
De PGEM en de VAM beginnen voor de provincies Gelderland,
Utrecht en Flevoland in Apeldoorn een regionaal centrum voor
de verwerking van oude koelkasten en diepvriezers. Van de ap
paraten komt vrijwel niets op de afvalberg terecht. Alle cfk's (die
medeverantwoordelijk zijn voor het gat in de ozonlaag) worden
verwijderd. Ook die uit het isolatieschuim. Alle ijzer, koper, alu
minium, glas en kunststof van de kasten kan hergebruikt wor
den. Verwerking kost rond 40 gulden per exemplaar. De PGEM
verwacht dat die kosten worden verhaald via de reinigingshef
fing. De bouw gaat ongeveer 6 miljoen gulden kosten en er kun
nen 75.000 apparaten per jaar worden verwerkt.
Simulatorcentrum in Beek
Prins Bemhard opende vorige week het nieuwe simulatorcen
trum van de Friendship Simulation Company in Beek. Dit be
drijf is sinds 1987 op de luchthaven in Beek gevestigd met twee
kleine simulators voor Fokkers-27 en 50. Vorig jaar besloot FSC
het centrum uit te breiden met vier grote simulators voor
Boeing-757 en 767 alsmede voor Airbus 310-300 en Fokker-50.
Elke simulator kost rond 30 miljoen gulden. Het bedrijf, één van
de grootste simulatorcentra in de wereld, rekent op een jaarom
zet van 20 miljoen gulden. Piloten uit 30 verschillende landen
worden er opgeleid.
'Top 25' van geneesmiddelen
Oxazepam, een middel tegen angst, spanning en slaapstoornis
sen, was in 1989 in de ziekenfondssector het meest voorgeschre
ven medicijn. Per voorschrift kostte oxazepam nog geen 7 gul
den. Daardoor komt het middel niet voor op de top 25 van de
medicijnen waarvoor het meeste wordt uitgeven. Die lijkt wordt
aangevoerd door Zantac (onder meer teg,en maagzweren): kos
ten per voorschrift 190,72 gulden. Ventolin (astma, bronchitis)
neemt zowel qua aantal recepten als qua kosten de tweede
plaats in. Sandimmune, een middel om het afstoten van ge
transplanteerde organen tegen te gaan, is met ruim 1.400 gulden
per voorschrift het duurste middel.
Maar dit jaar hoopt men op de
bodem van de put nog het no
dige te vinden: scherven, moge
lijk stukken huid van dieren,
touwen, houten gereedschap
pen en misschien zelfs een echt
'veenlijk'.
Daarna komen de bulldozers
en graafmachines, want de put
in Kückhoven ligt tussen twee
wanden: rechts een grind- en
zandgroeve, links een enorme
hoeveelheid huisvuil die begin
1992 voor altijd deze unieke ar
cheologische vindplaats zal be
delven. Dr. Harald Koschik van
het Rheinisches Amt für Boden-
denkmalpflege: „Wij archeolo
gen rennen hijgend voor de
graafmachines uit. Bouwmate
riaal en vuilnis vreten de ge
schiedenis op."
De Put van Kückhoven vormt
een keerpunt in de kennis over
Kleine dosis
aspirine beter
tegen infarcten
Wereldatlas met bezonken actualiteit
De eikehouten put van 7300 jaar oud. Duidelijk is de buitenste put van drie bij drie meter te zien, met de be
schadiging die de bandkeramieker ertoe bracht een kleinere put in het midden te bouwen. foto gpd
het neolithicum, ofwel de jong
ste steentijd. Al eerder was be
kend dat de Bandkeramiekers,
die in die tijd leefden, geen in
dierehuiden gehulde, bmllende
wilden waren. Het waren boe
ren die vrijwel uitsluitend op
löss woonden en daar de meest
vruchtbare grond uitzochten.
Zij dreven een levendige handel
met veraf gelegen gebieden,
zoals Bohemen en Moravië,
waar de Bandkeramiekers ver
moedelijk ook vandaan kwa
men, en met het Midden-Oos
ten.
Archeoloog Jürgen Weiner die
het opgravingswerk leidde: „Wij
meenden zeker te weten dat de
Bandkeramiekers uitsluitend
woonplaats kozen aan open
drinkwater, dus aan een meer of
een rivier. De vondst van de put
bewijst dat ook op hoge, droge
gebieden woonplaatsen werden
ingericht. Wij wisten niet dat er
houten gereedschap werd ge
bruikt, maar dat hebben we nu
gevonden. Het gebruik van dat
gereedschap en van touw, en
mogelijk van nog andere hulp
middelen die we misschien hier
nog zullen vinden, bewijst dat
deze mensen technisch op een
veel hoger peil stonden dan we
tot nu toe dachten."
Ook is er vlechtwerk gevon
den waarvan het bestaan niet
bekend was: nog een raadsel is
waarvoor dat werd gebruikt.
„Toeval en geluk hebben een
grote rol gespeeld bij deze
vondst," zegt Weiner. „Door
toeval is er rondom de put zo
veel water blijven staan dat het
hout perfect werd geconser
veerd. Geluk hadden we dat we
op enkele meters diepte een
vettige humeuze laag aantrof
fen, die onze nieuwsgierigheid
wekte. Toen het grind hier was
afgegraven vonden we de put
Een mini-dosis van 30 milli
gram aspirine per dag verkleint
de kans op een ernstig hersen-
of hartinfarct net zo goed als de
tot nog toe gebruikelijke tien
voudige dosis. De lage dosis
voorkomt vaak bijwerkingen,
zoals maagbloedingen.
Dat is de conclusie uit het
grootste onderzoek dat ooit is
gehouden (onder 3131 patiën
ten) naar het voorkómen van
een ernstig hersen- of hartin
farct. Aan het onderzoek, onder
leiding van het Academisch Zie
kenhuis Utrecht, namen 63 Ne
derlandse ziekenhuizen deel.
Flinke doses aspirine worden
tot nog toe voorgeschreven
patiënten, die al een licht 'waar
schuwend' infarct hebben ge
had. Zij hadden dan korte tijd
last van kortdurende verlam
ming, halve of hele blindheid
en/of spraakstoornissen. Enkele
tienduizenden Nederlanders
gebruiken het huismiddeltje om
nieuwe bloedstolsels te voorko
men. Aspirine remt het samen
klonteren van bloedplaatjes.
Door de hoge dosering treden
echter nogal eens maagklachten
en -bloedingen op.
Het onderzoek toont aan, dat
slechts 30 in plaats van 300 mil
ligram aspirine evengoed werkt
ter voorkoming van een zwaar
dere aanval. Zonder aspirine
hebben lichte infarct-patiënten
een kans van 7 tot 12 procent
op (zware) invaliditeit of dood,
met aspirine is die kans 25 pro
cent minder.
Verwacht wordt, dat huisart
sen vrij snel aan infarct-patiën
ten de nieuw-ontdekte lagere
hoeveelheid gaan voorschrijven.
Een aanmerkelijke besparing in
kosten van medicijnen levert dit
niet op, wel wordt er flink be
spaard op het genezen van de
bijverschijnselen.
Afrikaanse olifanten binnen de perken
Zimbabwe en andere Afnkaanse landen, waar de
reservaten worden bedreigd door overbevolking
van de olifant, hebben besloten de olifantenstand
uitte dunnen.
Ondanks een internationaal jacht- en uitvoer
verbod zoeken deze landen een afzetgebied v
n de afgeschoten olifanten.
de groeiende bevolking die op zoek is naar
land om te ontginnen. De olifant Is een grazer
die per dag zeker 350 kilogram aan
bladgroen en gra
Geschat
verbod van 1989 jaarlijks
duizend ton Ivoor plm.
200.000 slagtanden) werd
uitgevoerd.
ap /gpd/r.j. hoogerdijk/ldad
krijgen steeds meer symme-
steve connor the independent
Wetenschappers denken de
oorsprong te hebben opge
spoord van links- en rechtshan
digheid bij mensen. Boosdoe
ner is een diertje dat ongeveer
500 miljoen jaar geleden in zee
leefde en een primitief linkeroor
had in of bij de anus.
Fossieldeskundigen van het
Natural History Museum in
Londen denken dat het dier op
zijn rechterkant kantelde, zich
op die manier voortbewoog
over de zeebodem en een
asymmetrie ontwikkelde die
nog steeds bij mensen te zien is.
Hoewel tijdens de miljoenen
jaren van evolutie de mensen
bijna symmetrisch zijn gewor
den, is het feit dat zij van bin
nen asymmetrisch zijn, dat
blijkt uit de ordening van de or
ganen en de werking van de
hersenen, terug te voeren op
deze voorouder.
Volgens Dick Jeffries, een fos-
sieldeskundige bij het museum,
had het dier, Cothurnocystis ge
naamd, een laarsvormig hoofd.
Het was een van de vroegste le
den van de diersoort die zich
ontwikkelde tot de gewervelde
dieren en de eerste die asym
metrisch was. „Linkse en recht
se asymmetrie is een heel oud
verschijnsel", aldus leffries,
„Onze vroege voorouders waren
meer asymmetrisch dan wij. Wij
onder die humeuze plek. Puur
geluk."
Specialisten voor de koolstof-
14-datering kwamen er aan te
pas, maar ook een dendrochro-
noloog (iemand die jaarringen
van bomen telt). Daardoor kon
de ouderdom van het eikehout
nauwkeurig worden bepaald,
7296 jaar. Een deskundige op
het gebied van stuifmeel heeft
inmiddels 90 plantensoorten
gedetermineerd uit de 'vulling'
van de put. Daaruit is onder an
dere geconcludeerd wat voor
bomen in de bossen tussen
Maas en Rijn groeiden.
De Bandkeramiekers ver
bouwden linzen en erwten, lijn
zaad en papavers: de beide
laatste mogelijk voor oliepro-
duktie, maar Weiner acht het
niet uitgesloten dat hier ook
sporen van het gebruik van vlas
voor kledingproduktie te vinden
zijn.
groningen gpd
Bij uitgeverij Wolters-Noordhoff
in Groningen verschijnt bin
nenkort de nieuwe Wereldatlas,
bijgewerkt tot en met augustus.
Op de kaart van Joegoslavië zijn
de grenzen van de deelrepublie
ken aangegeven. De Baltische
Staten zijn als onafhankelijke
staten opgenomen; de voorma
lige Sovjetrepublieken nog niet.
Het beleid is niet op ontwik
kelingen vooruit te lopen, maar
ze op de voet te volgen. „De
Wereldatlas geeft bezonken ac
tualiteit.
Het is niet voldoende dat een
gebied zich onafhankelijk ver
klaart. zoals bijvoorbeeld via
een referendum in Macedonië
gebeurde", aldus dr. A.T. van
Holten. Belangrijke voorwaarde
atlas te ko
men. is erkenning door de Ver
enigde Naties.
Wolters-Noordhoff begon in
1877 met de vermaarde Bos-At-
las (nu 50ste druk). Daar kwa
men de Grote Topografische At
las, de Provincie-Atlassen en de
Grote Historische Atlas bij.
Van Holten: „En nu dus de
meest uitgebreide die we ooit
hebben gemaakt. Zij bevat zes
keer zoveel informatie (123.000
namen) als de Bos-Atlas. q)ua
omvang en informatie gelijk
waardig aan de beroemde Ti
mes-Atlas (Londen).
Drie jaar sleutelde Wolters-
Noordhoff aan dit standaard
werk. Het verschaft satelliet-
beelden van complete wereld
delen, verklaart 3700 aardrijks
kundige namen en termen, be
vat duidelijke kerngegevens van
alle landen en geeft heldere en
gedetailleerde kaarten.
Fokstier VS bedreigt veestapel
recht »anp komstige 300 Nederlandse fok-
stieren. Deze stammen af van
de Amerikaanse fokstier.
De erfelijke afwijking wordt
gevormd door een gebrek aan
bepaalde eiwitten aan het op
pervlak van de witte bloedcellen
die nodig zijn bij het afweren
van binnendringende ziektever
wekkers. Als gevolg daarvan
kunnen binnenkomende bacte
riën niet of nauwelijks onscha
delijk gemaakt worden. De kal
veren sterven dan ook binnen
enkele maanden aan de gevol
gen van allerlei ontstekingen.
De faculteit Diergeneeskunde
van de RU in Utrecht heeft bij
een Nederlands kalf een ernsti
ge erfelijke afwijking ontdekt.
Prof.dr. G. Wentink verwacht
dat er nog veel meer kalveren
met zo n afwijking zullen ko
men. Verantwoordelijk daar
voor is de bekende Amerikaan
se fokstier 'Bell'.
De afwijking, als gevolg waar
van de dieren op jonge leeftijd
overlijden, komt volgens de
hoogleraar mogelijk voor bij
meer dan de helft van de toe-
den haag gpd
Granisetron is een nieuw mid
del dat misselijkheid en braken
moet voorkomen bij kankerpa
tiënten die een kuur met zware
medicijnen (chemotherapie)
ondergaan. Het is beproefd bij
ruim 3500 patiënten, veroor
zaakt zelden bijverschijnselen
en wordt over het algemeen
goed verdragen. In tabletvorm
is granisetron volgend jaar on
der de merknaam Kytril ook in
ons land verkrijgbaar. De ver
koop werd goedgekeurd voor
Frankrijk, Nederland, Portugal
en Denemarken, aldus fabrikant
Smithkline Beecham. Het on
derzoek naar de werking werd
gedaan in Europa, Japan en
Zuid-Afrika.
Veel kankerpatiënten weige
ren chemotherapie of stellen de
behandeling uit vanwege de
ernstige ziekteverschijnselen
die eraan zijn verbonden. Angst
voor die neveneffecten brengt
10 procent van de betrokkenen
tot weigering of uitstel, zodat ze
hun overlevingskans in gevaar
brengen.
De promovendus vergelijkt
CADD met het testen van nieu
we vliegtuigen, dat niet meer in
een windtunnel gebeurt maar
door kansberekeningen op de
computer.
Grote besparing
op medicijnen
utrecht anp
Met een nieuwe technologie
voor het ontwerpen van genees
middelen, het computer-aided
drugs design (CADD). zijn nieu
we medicijnen sneller en effi
ciënter te ontwikkelen. Per me
dicijn levert deze methode een
kostenbesparing van miljoenen
guldens op. Tweede voordeel is
dat de farmaceutische industrie
met duizenden minder proef
dieren toekan. Dat staat in een
proefschrift van drs. M. Lin
schoten waarop hij 12 novem
ber promoveert.
leiden ben apeldoorn
Door het analyseren van fos
sielen die gelijk zijn aan Cothur
nocystis denkt dr. Jeffries de eer
ste tekenen van een primitief
linkeroor te hebben ontdekt.
Hoewel de menselijke oren ge
lijk zijn aan elkaar „is fylogene
tisch gesproken het linkeroor
ouder dan het rechter".
Maar in andere opzichten,
zoals de voorkeur ofwel de
rechter- ofwel de linkerhand te
gebruiken, blijft de mens asym
metrisch. Ongeveer acht pro
cent van de bevolking is links
handig en de rechtshandige
mensen vormen de meerder
heid in alle samenlevingen en
culturen, aldus Michael Mor
gan, een onderzoeker aan de
universteit van Edenburgh.
„Onze rechtshandigheid kan te
rug te voeren zijn op dit diertje
dat op zijn rechterkant terecht
kwam", zegt hij. Maar waarom
een klein deel van de mensen
linkshandig is, blijft „een beetje
een mysterie".
In bijna alle leerboeken is het te vinden: aardolie
is ontstaan uit afgestorven organisch materiaal
dat in lang vervlogen tijden zeeën en oceanen be
volkte. Sedert medio oktober is een van de groot
ste tegenstanders van deze theorie een gelukkig
Thorn Gold. een aan de universiteit van Cornell
verbonden geoloog, verkondigt al jaren dat aard
olie niet op die inmiddels 'klassieke' manier ont
staat, maar als gevolg van uit de binnendelen van
de aarde omhoog sijpelend methaangas. Het be
vestigen van die theorie lijkt op het eerste gezicht
eenvoudig: je poot een boortoren neer en gaat
boren in gesteente waarin zich geen tot olie of
gas geworden organisch materiaal uit de oertijd
bevindt. Gesteente als graniet bijvoorbeeld.
Maar de oliemaatschappijen zetten hun peper
dure boortorens liever neer op plekken waar de
kans zo groot mogelijk is dat zich daaronder be
vindt wat men zoekt: zeer zeker ooit organisch
sedimentsgesteente met, als het even kan, daarin
een grote olie- en/of gasvoorraad.
Maar Gold liet zich door alle kritiek niet uit het
veld slaan en volgde gespannen de verrichtingen
van een boorploeg van een Zweedse firma die
zijn kampement had opgeslagen nabij het Siljan-
meer, ongeveer 250 kilometer noordwestelijk van
Stockholm. Dit meer markeert zo ongeveer het
centrum van een oeroude, bijna 60 kilometer gro
te inslagkrater waar zich ooit een reuzenmeteo-
riet heeft begraven: de Siljanformatie.
Volgens een door de Zweedse firma bekostigd
'Linkshandige
vaak kinderen van linkshandige
ouders, maar er is geen eenvou
dige verklaring voor. Als
Cothurnocystis 500 miljoen jaar
geleden naar zijn andere kant
was gekanteld, zouden links-
handigen nu waarschijnlijk in
de meerderheid zijn.
vertaling: luutje niemantsverdriet
FytopJankton (ook op de foto linksonder), microsco
pisch kleine zee-orhanismen, bevolken al honderden
miljoenen iaren zeeën en oceanen en zijn volgens de
klassieke tneorie verantwoordelijk voor de grote
voorraden aardgas en olie. Misschien is deze theorie
wel fout... •fotugpd
onderzoek moest zich op niet al te grote diepten
onder het kosmische litteken een groot gasreser-
voir ophouden. Men vond echter geen gas maar
wel ruwe olie op een diepte van bijna drie kilo
meter. Niet in een omvangrijke hoeveelheid sedi
mentsgesteente maar, volgens de boorfïrma,
midden in vele kubieke kilometers dik graniet.
Het is onmogelijk dat zich midden in dat harde
gesteente ooit organisch materiaal heeft opge
houden.
Het gesteente is afkomstig van een bijna 40 ki
lometer brede klomp graniet die uit diepere aard
lagen langzaam omhoog werd geperst. Zo iets.
een 'intrusie' genoemd, komt op aarde op talloze
plaatsen en zelfs op nog veel grotere schaal voor
en vormt op zich een van de raadselen van de
geologische historie van onze planeet.
De vondst lijkt Golds theorie te onderbouwen
dat aardolie afkomstig is van methaangas uit die
pere delen van de aardmantel. Onderzoekers van
de universiteit van Oklahoma hebben echter een
oliemonster van de Siljanformatie in handen we
ten te krijgen en gevonden dat de biochemische
samenstelling van de olie dezelfde is als die uit
sedimentsgesteente.
„Logisch," zegt Gold, „sedimentslagen zijn ge
makkelijker toegankelijk voor gas en olie dan gra
niet". Toch houdt men rekening met de moge
lijkheid van breuken en spleten in het graniet on
der de Siljanformatie en net daarin binnensijpe
len van olie vanuit de omringende sedimentsla
gen. Nader onderzoek moet aantonen waar de
olie precies vandaan is gekomen.
